Qo`l va ot-ulov yordamida bajariladigan ishlarni normalashtirish

Aim.uz

Qo`l va ot-ulov yordamida bajariladigan ishlarni normalashtirish

Fan-texnika taraqqiyoti davrida qishloq ho`jaligida yuqori unumli minglab traktorlar, kombaynlar va boshqa murakkab mashinalar ishlatilmoqda. Ammo hanuzgacha ayrim ishlar qisman yoki to`liq qo`l yordamida bajarilmoqda. Chunonchi, g`o`za, poliz va sabzavot ekinlarining qator oralig`ini chopiq qilish, sug`orish, chekanka qilish, hosilni yig`ib-terib olish ishlarini amalga oshirishda hamon qo`l kuchidan foydalanilmoqda.

Zamonaviy paxta terim mashinasi 2-3 o`tishda hosilning 80-85 foizini terib oladi, 10 foizi ko`rak terish mashinalari bilan teriladi, qolgan 5-10 foiz paxta erga to`kiladi. Uni qo`lda terib olish esa qimmatga tushmoqda.

Qo`l yordamida bajariladigan ishlarni normalashda muayyan ishchining ish maromini kuzatish natijalari asos bo`ladi. Bunday ishchi:

• 
  yil davomida ishga faol qatnashishi;
  
• 
  ma’lum darajada malakaga ega bo`lishi;
  
• 
  sofdil va doimo mehnat normalarini bajarib kelgan bo`lishi kerak.
  

Kuzatish ishlarini u yoki bu ishni boshlashdan 2-3 kun o`tgach, o`tkazish tavsiya etiladi. Bunda ishchi bir maromda ishlashga moslashadi.

Qo`lda bajariladigan ishlar og`ir, og`irligi o`rtacha va yengil ishlarga bo`linadi. Ularning normasiga ta’sir etuvchi omillar quyidagilardan iborat:

• 
  ekish davrida o`simliklarning baland-pastligi, tuproqning fizik holati, ekish sxemasi, ekish normasi, egat kengligi.
  
• 
  ekinlarga ishlov berish va ularni parvarishlash davrida dala maydonining begona o`t bosganlik darajasi, ekish sxemasi, qator oralig`i, 1 gektar yerdagi o`simliklar zichligi, ularning baland-pastligi, tuproqning og`ir-yengilligi.
  
• 
  ximikatlar bilan ishlanganda zaharli moddalarning holati(suyuq, kukun), ta’sirchanlik darajasi.
  
• 
  bir gektar yerning hosildorlik darajasi.
  

Paxtachilikda xilma-xil ishlar bajariladi. Shuning uchun sharoitga ko`ra, mehnat normalari ham tabaqalashtirilgan holda belgilanishi kerak.

G`o`zani yaganalashda mehnat normalarini tabaqalashtirish uchun ekin tuplarining zichligi hisobga olinadi. Dalalar ulardagi tup soniga ko`ra, o`simliklar siyrak, o`rtacha zichlikda va juda zich joylashgan maydonlarga bo`linadi.

Bir gektar yerdagi tup soni quyidagicha aniqlanadi: dalaning 5 ta joyidan har 10 metrdagi tuplar sanaladi. Bizning misolimizda ular 60, 75, 86, 110, 100 tup. Aniqlangan tuplar soni qo`shilib, yig`indi 5 ga taqsimlanadi. Taqsimlash natijasida olingan ko`rsatkich har gektar yerdagi tup sonini bildiradi (). Demak, har gektar yerda 86 tup bor.

Quyidagi formula yordamida bir gektar yerdagi o`simlik zichligi aniqlanadi:



Bunda:

U_s – 1 gektar yerdagi o`simliklar soni (dona);

N – 10 pogan metrdagi o`simliklar soni (dona);

K_o - qator oralig`ining uzunligi (m).

Har gektar hisobiga 65-90 ming tup o`simlik bo`lgan dala siyrak, 90-115 ming tup bor dala zichligi o`rtacha, 116 mingdan ko`p o`simlik mavjud bo`lgan dala zich dala hisoblanadi.

Ot-ulov yordamida bajariladigan ishlarga belgilanadigan mehnat normasiga otlarning vazni, tortish kuchi ta’sir etadi. Shunga ko`ra, otlar 6 ta guruhga bo`linadi. Birinchi guruhga vazni 400 kg.gacha bo`lgan otlar, ikkinchi guruhga 401-500 kg.bo`lgan otlar, uchinchi guruhga 501-600 kg.bo`lgan otlar, to`rtinchi guruhga 601-700 kg.bo`lgan otlar, beshinchi guruhga 701-800 kg.bo`lgan otlar, oltinchi guruhga vazni 800 kg.dan yuqori bo`lgan otlar kiritiladi.

Ot-ulov yordamida bajariladigan ishlar yengil, o`rtacha darajada og`ir va og`ir ishlar guruhiga bo`linadi. Yengil ishni bajarish uchun ot vazniga nisbatan 9 foiz tortish kuchi talab etiladi.

O`rtacha darajada og`ir ishni bajarishda tortish kuchi otning vazniga nisbatan 12 foiz, og`ir ishlarni bajarishda 15 foiz bo`lishi kerak.

Otlarning vazni tarozida tortib o`lchanadi. SHuningdek, u prof. Motorin usuli yordamida ham aniqlanishi mumkin. Bunda otning ko`krak qafasi o`lchanib, taxminiy vazni 500 kg.- 5,3 koeffitsiyentga ko`paytiriladi. Yig`indidan 505 kg. olib tashlansa, otning haqiqiy vazni ±18 kg. xatosi bilan aniqlanadi.

Masalan, vazni taxminan 500 kg. bo`lgan otning ko`krak qafasi 180 sm. Unda

Agar otning vazni taxminan 501 kg.dan yuqori bo`lsa, ko`krak qafasi-koffitsienti 6,4 ga ko`paytirilib, undan 689 kg. olib tashlangach, uning haqiqiy vazni aniqlanadi:

.

Qo`l yordamida bajariladigan ishlarni normalash quyidagi formula asosida aniqlanadi:

Bu erda:

60 – doimiy koeffitsiyent;

T_hq - ish joyiga xizmat qilish uchun normativ (min);

T_do – bir soatli operativ vaqtga nisbatan olish vaqti (min);

T_lo – ishchining fiziologik talabini qondirish uchun smena davrida ajratiladigan vaqt normasi – 10 min;

W_sop – 1 soat operativ vaqt mobaynida mehnat unumdorligi – ga, metrkub, metrkv.

Bir soatlik operativ vaqt mobaynida mehnat unumdorligini quyidagi tartibda aniqlash tavsiya etiladi:

10 kishining ishi kuzatilib, har birining mehnat unumdorligi aniqlanadi:

Masalan, deylik g`o`zani yaganalashda 10 kishining kunlik ish unumdorligi bo`yicha quyidagi ma’lumotlarga egamiz: 350, 400, 460, 350, 330, 370, 380, 420, 470, 280 m<sup>2</sup> joyni yagana qilgan. Norma hisobotida foydalanish uchun ularning to`g`ri yoki noto`g`riligi tekshirib ko`riladi. Buning uchun eng katta ko`rsatkich kichigiga taqsimlanadi:

Ko`rinib turibdiki, olingan natija 1,5 dan yuqori (1,67). Tartibga ko`ra, shu sababli ikkala raqam ham qatordan olib tashlanadi. Shundan so`ng 8 ta raqamdagi munosabat aniqlanadi:

Ko`rinib turganidek, olingan natija 1,5 dan past (1,67). Demak, qolgan 8 ta ko`rsatkich talabga mos keladi. Uning summasi aniqlanadi:

Demak, 8 ta ishchining 1 soat davomidagi ish unumdorligi 382,5 m. kv.ni tashkil etgan.

Endi olingan ma’lumotlarni formulaga qo`yib, smena normasi aniqlanadi:

T_sm – 420 min;

T_tya – 15 min;

T_lo – 10 min;

t_hq - 6 min;

t_do – 8 min;

Qo`l yordamida paxta terilayotgan dalaning har gektaridan necha sentner hosil ko`tarilishini aniqlash uchun diagonal bo`yicha maydonning har 10 pogon metriga necha tup g`o`za to`g`ri kelishi aniqlanadi.

Deylik, bu boradagi ko`rsatkich quyidagicha bo`lgan: 43, 41, 49. Demak, () har 10 pogon metr joyda o`rtacha 44,3 tup bo`lgan. Ulardagi ko`saklar soni : 387, 392 va 429 ga teng. Demak, ularda o`rtacha 403 ko`sak bo`lgan. Endi har tup o`simlikda nechtadan ko`sak borligini aniqlaymiz. Buning uchun o`rtacha 10 metrda joylashgan tuplardagi ko`saklar sonini o`simliklar soniga taqsimlaymiz: .

Demak, har tupda o`rtacha 9 tadan ko`sak bor. Har bir ko`sakning og`irligi 4 gr. desak (), demak, har tup o`simlikda 36 gr. paxta xomashyosi bor.

Yuqoridagi hisob-kitoblar bo`yicha 0,9 m qator oralig`ida 1 gektarga 95555 tup o`simlik to`g`ri kelgan. Demak, 1 gektarda hosildorlik 34,4 ts/ga ga to`g`ri keladi.



10 ta terimchining ishi ustidan olib borilgan kuzatish natijasida quyidagi ma’lumotlar olingan: 1 soat davomida terib olingan paxta: 12, 15, 14, 18, 17, 14, 16, 14, 20, 13 kg.

Eng katta ko`rsatkich bilan eng kichik ko`rsatkich nisbati 20:13. Demak, natija 1,5 dan yuqori. Ikkala raqamni qatordan o`chiramiz. Qolgan raqamlar munosabatini aniqlaymiz:.

Qolgan raqamlar nisbati 1,3. Demak, 8 ta terimchining o`rtacha mehnat unumdorligi aniqlanadi:

T_sm – 420 min;

T_tya – 12 min;

T_lo – 10 min;

t_hq - 6 min;

t_do – 7 min;

1 soatlik ish unumi

Demak, smena normasi 38,8 kg.

Ot-ulov yordamida bajariladigan ishlarni normalash quyidagi formula asosida bajariladi:

Bu yerda:

t_as – bir gektar yer hisobiga vaqt sarfi.

t_yord – 1 gektar hisobiga yordamchi ishlarni bajarish uchun sarf etiladigan vaqt normasi;

t_otj – bir gektar hisobiga otlarga dam berish vaqti.

Aim.uz