Qobiliyat haqida tushuncha

Qobiliyat haqida tushuncha.

17.2.Qobiliyatning tarkibi.

17.3.Talant va istedod muammolari.

17.4.Qobiliyatning shaxs faoliyatidagi roli.

Tayanch suz va iboralar.

Qobiliyat, zexn, xarakter, temperament, layoqat, iqtidor.

17.1. Savol bayoni. Qobiliyat haqida tushuncha.

Shaxsning tayyor bilim yoki ko’nikmaga ega bo’lmay turib, u yoki bu narsani tez faxmlay olishi, bilimlarni tez o’zlashtirishi, xozirjanobligi, olingan bilimni keng xajmda va uzoq muddat xotirada saqlay olishi kabilar namoyon bo’ladigan tezlik sifati qobiliyat deb aytiladi.

Ma’lumki xar bir shaxsning kamol topishi, uning organizmining o’sishi ijtimoiy shart -sharoit va ta’lim-tarbiyagagina bog’liq bo’lmay, usha shaxsning shaxsiy faolligi rayrati, shijoati va mustakalligiga xam bog’liq bo’ladi. Shaxs kamolotvda mexzatsevarlik hamda o’zini aurust anglashning muxim axamiyati bor.

Umumiy psixologik ta’limotga ko’ra odamda kompensatsiya qobiliyati bor. Buning ma’nosi shuki, shaxs ruxiyatidagi bir xossa zrnini boshqa bir qancha xossalar tulairadi. Unda bo’lmagan qobiliyatlar urnshsh bosadigan boshqa qobiliyatlar vujudga keladi. Bu jarayonda ijtimoiy muxit va to’g’ri yo’lga qo’yilgan ta’lim va tarbiya aloxida urin tutadi.

Talabalik yosh shaxsda individual sifatlarning tez o’sishi bilan xarakterlanadi. Shaxs hayotining bu davrida qobiliyatlilik bilan bog’liq sifatlar xam turli xillarda namoyon bo’ladi. Bu jixatdan quyidagi qobiliyat soxiblariga ajratish mumkin:

Zexn o’tkir, bilim egallashga intiluvchi, tirishkok talabalar. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan talabalar darslarni tez o’zlashtiradi. Ularga ilmiy ozuqa berilsa, fikri o’saveradi, oqiloona yo’l ko’rsatilsa, shoshilmay, toliqmay maqsad sari intiladi.

Zexni o’tkir, gapga quloq soladigan talabalar. Bu tur qobiliyat egalariga xos sifat shundaki, ular bilimlarni sekin o’zlashtiradilar, O’qituvchiining doimiy nazoratiga muxtoj bo’ladilar.

3. Zexni o’tkir, bilimga intiluvchan, lekin o’zboshimchalik va o’jarlikka moyil talabalar. Bu turdagi qobiliyat egasi bo’lgan talabalar uzluksiz tarbiyaga muxtoj bo’ladilar. To’g’ri ta’lim va tarbiya berilsa, ularadn buyuk odamlar yetishib chiqadi.

4.Gapga kiradigan, hamma narsani bilishga qiziqadigan, bilimlarni sekin o’zlashtiradigan va bo’shang talabalar. Bular ilg’or talabalar bilan izma-iz bora oladilar. Buning uchun ularga ittifoq qilib, juda qattiq talablar qo’ymay, ko’ngilini ko’tarib, amalga oshirayotgan ishlarini ma’qullash maqsadga muvofiqdir. Shunday qilinsa, bunday talabalar iste’dodli talabalar darajasiga ko’tariladi, xotirasi keng qamrovli va maxsuldor bo’ladi.

Zexni past, beparvo va bo’shang talabalar. Ularni donolik sabr-toqat bilan o’qitish va tarbiyalash mumkin. Shundagina bular ham yaxshi mutaxassis bo’lib yetishadi.

Badjaxl va g’ayritabiiy talabalar. Ular qiyinchlik bilan tarbiyalanadilar. Ulardagi o’jarlik xislatini yo’qotib, ijobiy tomonga yo’naltirish mashaqqatli mexnat evaziga amalga oshiriladi.

Yuqoridagi qobiliyat turlariga mansub talabalar bilan ham jamoaviy, ham individual tarzda tarbiyaiiy tadbirlarni o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki talabalar qobiliyat jixatdan qanchalik xilma-xil bo’lmasin, ularning insoniy tabiati va fiziologik a’zolari bir xildir.

Kishining qobiliyati xilma-xil bo’lib, qiziqishlar tufayli o’z ustida ishlash natijasida paydo bo’ladi va rivoj topib boraveradi. Odam faoliyatining xarakteriga qarab qobiliyatlar ham turlicha bo’ladi. Masalan, matematik qobiliyat, pedagogik qobiliyat va xokazo.

Shaxs faoliyatidagi biror sohasiga nisbatan bultan qobiliyatlilik undagi faoliyatning boshqa tomonlariga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Faoliyatning moxiyatidan kelib chiqib, qobiliyat ham turli kasb egalarida turlicha namoyon bo’ladi, ayrim shaxslar bir necha sohalarga nisbatan xam qobiliyatli bo’ladilar.

Qobiliyatning yanada yuqori va sifatli ko’rinishi talant yoki istedoddir. Shaxs qobiliyatlarida namoyon bo’ladigan tug’ma xususiyatlar istedod deb yuritiladi. Shaxsdagi istedodlilik sifati unda qobiliyatning yuqori ko’rinishi, bilim va malakalarni tez egallash, u yoki bu yumushni tez va soz ado eta olish bilan aniqlanadi.

Istedodlilik darajasiga erishgan shaxsda aql va idrok, xotira, hayol, tafakkur kabi ruxiy jarayonlar ancha rivoj topgan, iroda sifatlari barqarorlashgan, nutq riiojlangan bo’ladi. Shuning uchun ularning kuzatuichanligi, bilimlarni o’zlashtirishi, olingan bilimni amalda qo’llashi, o’z sohasi bo’yicha yangilik yaratishga moyilligi boshqalaradn farq qiladi. O’z navbatida olingan bilim va xosil qilingan ko’nikmalar shaxsdagi istedod darajasining yanada o’sishiga xizmat qiladi.

Talantli shaxslar yirik hajmdagi amaliy va nazariy masalalarni hal etadilar, ilg’or xarakterga ega bo’lgan yangilik va ijodiy ishlarni amalga oshiradilar.

Talantli bo’lishning yagona sharti shaxsning o’z ustida sistematik ravishda ishlashidir. Agar odam o’z ustida muntazam ishlashni davom ettirmasa, undagi talantlilik sifati susaya boradi va sinadi. Talant o’zining geniy, genial kabi darajalariga egadir. Xar tomonlama taraqqiy etgan, avlodlar tajribasini ijodiy o’zlashtiradigan, uni o’z davriga tadbiq etib, yangi bilim va tajriba bilan boyitadigan, mustaqil fikrlar asosida yaratuvchilik ijodkorlik xususiyatiga ega bo’lgan, optimistik goya bilan sugorilgan, vatan va jamiyat nuqtai nazaridan ish tutadigan, ilg’or dunyoqarash egasi bo’lgan, o’zining ijtimoiy burchiga hamma vaqt sodik bo’lgan shaxslar geniy shaxslardir. Geniy shaxslar garmonik rivojlangan shaxslar bo’lib, ijtimoiy hayot voqealarini, ilm-fanni xar tomonlama va chukur o’zlashtirgan bo’ladilar.

Geniy shaxslarning ijtimoiy hayotni o’rganish sohasida tuplagan tajriba va bilimlari insoniyat tarixida misli kurilmagan o’zgarishga olib keladi. Ular uz xalklari va Vatanlari uchun baxtli va farovon hayotni xadya etish bilan birga, bu hayotning kelajagi, istikboli. va taraqqiyoti qonuniyatlarini xam kashf etadilar.

Geniylikning yana bir muxim tomoni shundaki, bunday shaxslar tabiiy va ijtimoiy fanlar sohasida kelgusi-avlod uchun bitmas tuganmas nazariyalar yaratadilar. Bu nazariyalar kelgusi avlodlar ko’lida goyaviy qurol bo’lib xizmat keladi.

Imom Buxoriy, Alisher Navoiy, Maxdumi A’zam yoki A.S.Pushkin, I.P.Pavlovning geniyligi fan sohasida, Michurinning geniyligi tabiatni o’zgartirishda, K.E.Siolkovskiyning geniyligi planetalararo kosmik uchish masalalarida namoyon bo’ladi. Yuksak talant egasi bo’lgan bu daxolarning fan sohalarida yaratgan yangiliklari keyingi avlodlar uchun abadiy bilim manbaidir.

O’rta Osiyoning mashxur mutafakkirlari Abu Ali Ibn Sino, Forobiy, Beruniy, Al Xorazmiy kabi mashxur olimlar fan olamida geniylikning yuksak chukkisiga ko’tardilar.Shunday kalib, shaxsning geniy yoki geniallik sifati uzoq muddat mobaynvda uz ustida samarali mexanat kalishning, o’qib-o’rganishning natijasidir. Mashxur rus yozuichisi M. Gorkiy xaqli ravishda ta’kidlaganidek shaxsning individual sifatlari mexnat jarayonida yuzaga keladi.

Shaxsning qobiliyati tug’ma layoqat asosida muxitga, ta’lim-tarbiyaga bog’liq holda o’sib boradi. Xar bir odam bolasi «mudrab yotgan» layoqat (tug’ma imqoniyat) bilan dunyoga keladi. Undan so’ng u mansub bo’lgan ijtimoiy muxit bu layoqatni yuzaga chiqaradi. Layoqat ayniqsa yoshlik chog’larda jadal riiojlanadi. Masalan, Seryoja Xalyapin (Moskva shaxri) 14 yoshida maktabni tamomlab, A.I.Menayeleyev nomli Moskva Ximiya-texnologiya institutining talabasi bo’ladi. Amerikalik Mayk Grost 11 yoshida Michigan uniiyersitetiga qabul qilingan. Angliyalik Maybelle 4 yoshida 1 sinf o’quvchisi bo’ladi. Yerevanlik Adiva Aruponyan 12 yoshida politexnika institutining kibernetika fakultetiga qabul qilinadi. Olti yoshli qirg’iz yigiti Asilbek Saydanov mashxur epos - «Manas»ni yoddan aytib, respublika ko’rigida birinchi darajali diplom bilan taqdirlangan. Meksikalik Antonio Xuares esa, bir vaqtning o’zida ispan tilida gaplashib turib, ingliz tilidagi tekstni bemalol yoza oladi. Bunday masalalarni kattalar hayotidan xam keltirish mumkin. Chunonchi, Toshmuhammad Sarimsoqov 30 yoshga to’lmay akdaemik bo’ladi, Niqolay Nazarov 14 yoshda ToshDUni bitirdi. Shavkat Alimov va Raxim Xayitov 25 yoshida professor bo’ladi. Ilxam Mamadov 20 yoshvida fan nomzodi bo’ladi va x.k. Bu kabi o’ta qobiliyatli bo’lishning poydevori oilaviy muxit xasoblanadi. Oila muxiti ularni qiziqtirgan narsa ustida jiddiy bosh kotirishga undashi tufayli doimo aqliy ozuqaga tashnalik yuzaga keltirgan. Natijada boshqalar uchun murakkab xisoblangan aqliy mushoxada ular uchun odatiy va oson bo’lib qolgan.Xar bir shaxsning uzi faol harakat qilgandagina ijtimoiy muxit, ta’lim va tarbiya uning layoqati, istedod hamda qobiliyatini ustirmogi mumkin. Agar shaxs uz kasbini sevib, unga kuchli mexr qo’ysa, uning qobiliyati tez o’sadi. Kishining qobiliyati uning qiziqishlari bilan mustaxkam bog’liq bo’lib, qiziqishlar ta’sirida qobiliyat o’sadi va u boshqa individual sifatlar mazmuniga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.