Qizil va qora indd

XLI

Sud

Mamlakatda katta shov-shuvga sabab 

bo‘lgan bu jarayonni hali uzoq eslab yurishadi. 

Sudlanuvchining taqdiriga bo‘lgan qiziqish bor-

gan sayin zo‘rayib, oxiri hammani hayajonga sola 

boshladi, zero uning jinoyati qanchalik g‘aroyib 

ko‘rinmasin, u odamlarni dahshatga solmasdi. 

U hatto dahshatli bo‘lgan taqdirda ham bu yigit 

juda chiroyli edi. U juda tez ko‘tarilib borayotgan 

edi-yu, birdan qoqilib tushib, hammani o‘ziga 

xayrixoh qilib qo‘ydi. «Nahot uni o‘limga hukm 

qilishsa?» – deya surishtirar edi ayollar tanish 

erkaklardan va ranglari o‘chib, javob kutishardi. 

Sent-Byov.

Nihoyat de Renal xonim bilan Matilda vahimaga tushib kutisha-

yotgan kun ham keldi.

Shaharda ko‘tarilgan shov-shuv ularni beixtiyor dahshatga 

solmoq da edi, hatto Fukening ham matonatli qalbi iztirobga tushdi. 

Bu romantik jarayonni eshitmoq uchun butun provinsiya Bezansonga 

oqib kelmoqda edi.

---

529

Bir necha kun oldindanoq mehmonxonalarda bironta ham bo‘sh 

joy qolmadi. Kirish bileti so‘rayverib janob sud raisining tinkasini 

quritishgandi. Shaharning barcha xonimlari sud zaliga kirishni orzu 

qilishardi, ko‘chalarda Jyulenning portretini sotishmoqda edi va 

hokazo, va hokazo.

Matilda ana shu hal qiluvchi daqiqa uchun monsinor yepiskop 

ning shaxsan o‘zi yozgan maktubini saqlab qo‘ygan edi. Fransuz 

cherkovini boshqarib, episkoplarni ishdan olib, ishga qo‘yadigan 

mazkur prelat Jyulenni oqlab hukm chiqarishni iltimos qilgandi. 

Sud arafasida Matilda bu maktubni qudratli katta vikariyga olib  

borib berdi.

Suhbat oxirida, Matilda ko‘zlaridan duv-duv yosh to‘kkanicha 

chiqib ketishga hozirlanar ekan, janob de Friler nihoyat diplomatik 

vazminligini yig‘ishtirib, o‘zi ham deyarli iyib dedi:

– Maslahatchilarning oqlab hukm chiqarishi haqida sizga kafolat 

beraman: siz homiylik qilayotgan kimsaning gunohkor yoki gunohkor 

emasligi, eng muhimi esa, qasddan jinoyat qilgani yoki qilmaganini 

hal qiluvchi o‘n ikki kishidan oltitasi mening martabam o‘sishidan 

manfaatdor do‘stlarimdir. Men o‘zimning yepiskoplik unvoniga 

 erishmog‘im ularga bog‘liq bo‘lib qolganini bu odamlarga ishora qilib 

qo‘ydim. Baron Valenoni men Verrer shahriga mer qilib qo‘yganman. 

Uning qo‘l ostidagi ikki odam – de Muaro va de Sholen janoblar, turgan 

gap, uning chizgan chizig‘idan chiqishmaydi. Rostini aytganda, qur’a 

bizga bu ishda ancha ishonchsiz bo‘lgan ikki maslahatchini duchor 

qilib qo‘ydi, lekin ular g‘irt liberal bo‘lishsa-da, har qalay jiddiy ma-

salalarda menga itoat etishadi, men esa ulardan janob Valeno bilan 

birgalashib ovoz berishni iltimos qildim. Oltinchi odam juda boy 

fabrikant ekanligi menga ma’lum. U mahmadana va liberal, pinhona 

harbiy mahkamadan allaqanday buyurtma olish dardida yuribdi 

va, turgan gap, meni o‘ziga qarshi qilib qo‘yishni istamaydi. Janob 

Valeno mening ko‘rsatmamga binoan ish yuritishini unga shipshitib 

qo‘yishni buyurdim.

– O‘sha Valeno deganingiz kim o‘zi? – deya so‘radi bezovta bo‘lib 

Matilda.

– Agar siz uni taniganingizda edi, muvaffaqiyat qozonajagimizga 

sira shubha qilmagan bo‘lardingiz. U shunday gapdon, surbet, hayo-

siz va qo‘pol odamki, go‘yo ataylab ahmoqlarga yo‘lboshchilik qilish 

uchun tug‘ilgan deysiz, 1814-yilda u yalangoyoq edi. Men uni prefekt 

---

530

qilib qo‘ydim. Agar u bilan birgalashib ovoz berishmasa, u maslahatchi 

hamkasblarni do‘pposlashdan ham toymaydi.

Matildaning ko‘ngli biroz joyiga tushdi. Kechqurun u yana bir 

narsa haqida gaplashib olmog‘i lozim edi. Jyulen, nazdida oqibati 

mutlaqo ravshan bo‘lgan bu ko‘ngilsiz mojaroni cho‘zib o‘tirmaslik 

uchun sudda butunlay gapirmaslikka qaror qilgan edi.

– Advokatimning so‘zga chiqishi ham yetadi, – dedi u Matilda-

ga. – Men busiz ham barcha dushmanlarimga uzoq tomosha bo‘lib 

o‘tiraman. Bu provinsiyaliklarning bari siz tufayli juda tez ko‘tarilib 

ketganimdan g‘azablanib yurishibdi. Gapimga ishonavering, ularning 

orasida meni o‘limga hukm qilishlarini istamaydigan bironta ham 

odam topilmaydi. Lekin bu narsa meni qatlga olib ketishayotganida 

ahmoqona bir tarzda bo‘kirib yig‘lashlariga xalal bermaydi.

– Sizni xo‘rlashsa, ular xursand bo‘lishadi, bu to‘g‘ri, – dedi Matil-

da, – lekin, menimcha, bu bag‘ritoshlikdan emas. Mening Bezansonda 

paydo bo‘lishim va chekayotgan azoblarim barcha ayollarni menga 

hamdard qilib qo‘ydi, sizning tarovatli husningiz esa qolgan ishni 

to‘g‘rilab yuboradi. Sudyalaringiz oldida bir og‘izgina so‘z aytsangiz 

bas, butun zal siz tomonda bo‘lib qoladi... – va hokazo, va hokazo...

Ertasi kuni ertalab soat o‘nda, Jyulen sud binosining katta zaliga 

ravona bo‘lmoq uchun qamoqxonadan chiqqanida, jandarmlar hovli-

ga to‘plangan katta olomonni tarqatib yuborgunlaricha ancha ovora 

bo‘lishdi. Jyulen miriqib uxlab olgandi, u o‘zini juda xotirjam his 

etar va qalbida o‘zlari bag‘ritosh bo‘lmasalar-da, uni o‘limga hukm 

etilishini qarsak chalib kutib oladigan manovi hasadgo‘ylar to‘dasiga 

achinishdan bo‘lak hech qanday tuyg‘u sezmasdi. Yigit o‘zini olomon 

orasidan olib o‘tishgan o‘sha chorak soat davomida odamlarning 

unga chin yurakdan rahmlari kelayotganini ko‘rib, qattiq hayajonga 

tushdi. U bironta ham adovatli so‘z eshitmadi. «Bu provinsiyaliklar 

men o‘ylaganchalik yovuz emas ekanlar», – deya xayolidan o‘tkazdi u.

Sud binosining majlislar zaliga kirar ekan, Jyulen uning naqadar 

nozik qilib qurilganiga qoyil qoldi. Bu toshdan nihoyatda hafsala bilan 

yo‘nilgan bir talay ajoyib ustunlardan iborat sof gotika edi. U o‘zini 

Angliyaga tushib qolgandek his etdi.

Lekin tezda sudlanuvchilar kursisining shundoq qarshisida, 

sudyalar va maslahatchilar o‘tiradigan joyning tepasidagi uchta lojaga 

joylashib olgan o‘n beshtacha ayolning ko‘hlikkina chehralari uning 

butun diqqat-e’tiborini o‘ziga tortdi. Shundan so‘ng u tomashabinlar 

---

531

tomon o‘girilib qaragan edi, amfiteatr uzra doira tashkil etgan butun 

galereyani

55

 faqat ayollar to‘ldirib o‘tirganini ko‘rdi. Ularning aksariya-

ti yoshgina qiz-juvonlar bo‘lib, ko‘pchiligi yigitga juda chiroyli ko‘rindi, 

ularning ko‘zlari yiltirab turar, nigohlarida hamdardlik aks etar edi. 

Pastdagi zal esa odamga liq to‘la edi, xaloyiq eshikdan yopirilib kirar, 

soqchilar sira tinchlik o‘rnata olmay qiynalishardi.

Jyulenni ko‘rishga oshiqayotgan ishtiyoqmand ko‘zlar yigitning 

baland supachadagi sudlanuvchi uchun ajratilgan joyga o‘tirayot-

ganini ko‘rgach, uning qulog‘iga hayratga tushgan va achinayotgan 

odamlarning g‘ovur-g‘uvur gaplari chalindi.

Jyulen bugun yigirmaga ham kirmagandek ko‘rinardi: u juda od-

diygina, lekin g‘oyatda nozik did bilan kiyingan bo‘lib, jingala sochlar 

va peshonasining chiroyi kishini hayratga solardi. Bugun uni Matil-

daning o‘zi kiyintirib qo‘ygandi. Jyulenning oppoq yuzi hammani lol 

qoldirdi. U o‘z kursisiga o‘tirgan zahoti chor atrofdan ivir-shivir gaplar 

eshitila boshladi: «Yo Xudoyim! Juda yosh-ku... Hali bola-ku axir... U 

portretdagiga qaraganda ancha chiroyliroq ekan».

– Anavi tomonga bir qarang-a, sudlanuvchi, – dedi yigitga uning 

o‘ng tomonida o‘tirgan jandarm, – lojada o‘tirgan anavi olti xonimni 

ko‘ryapsizmi? – shunday deya jandarm unga maslahatchilar o‘tir-

gan joyning tepasida xiyol turtib chiqqan taxmonga o‘xshash lojani 

ko‘rsatdi. – Anavi xonim prefektning rafiqasi, – deya davom etdi 

jandarm, – uning yonidagisi esa markiza M***, u sizga juda xayrixoh. 

Uning tergovchi bilan gaplashayotganini o‘z qulog‘im bilan eshitdim. 

Uning ortida esa Dervil xonim o‘tiribdi.

– Dervil xonim deysizmi! – xitob qildi Jyulen qulog‘igacha qizarib.

«U sud zalidan chiqqan zahoti, – deya o‘yladi yigit, – de Renal 

xonimga xat yozib yuboradi». U de Renal xonimning. Bezansonga 

kelganidan bexabar edi.

Guvohlarni so‘roq qilish boshlandi. U bir necha soat davom etdi. 

Bosh prokuror o‘zining ayblovchi nutqini boshladi. «Dervil xonim 

unaqa emas, u ko‘ngli bo‘shlardan emas», – deya o‘yladi Jyulen, biroq 

u xonimning ikki yuzi lov-lov yonib turganini sezib qoldi.

Bosh prokuror fransuz tilini rasvo qilib buzganicha balandpar-

voz bir ruhda sodir bo‘lgan jinoyatning naqadar yovuzligi haqida 

gap sotmoqda edi. Jyulen Dervil xonim yonida o‘tirgan ayollar uning 

55

 Galereya – teatr yoki boshqa zallardagi o‘rindiqlarning ustki qavati (tarj.).

---

532

nutqini ochiqdan-ochiq norozilik bilan tinglashayotganini sezib 

qoldi. Maslahatchilardan ba’zilari, chamasi, bu xonimlarning tanish-

lari bo‘lsa kerak, ular bilan bir-ikki og‘iz so‘zlashib olishar, aftidan, 

ularni tinchitishardi. «Mana buni, chamasi, yaxshilik alomati desa 

bo‘ladi», – deya xayolidan o‘tkazdi Jyulen. Shu paytga qadar u mana 

shu sud zaliga to‘plangan barcha bu odamlarga nisbatan qalbida 

cheksiz nafrat his etmoqda edi. Prokurorning bema’ni suxandonligi 

bu jirkanch tuyg‘usini yanada kuchaytirib yubordi. Biroq Jyulenning 

dilidagi bu sovuq tuyg‘u yigit tevarak-atrofida ko‘rayotgan ochiq-oydin 

hamdardlik oldida yengilib, asta-sekin g‘oyib bo‘ldi. 

U himoyachisining yuzidagi qat’iyatni ko‘rib, dilida mamnun 

bo‘lib qo‘ydi. «Faqat, iltimos, ortiqcha gaplar aytmang», – deya asta 

shivirladi yigit unga himoyachi so‘z olishga hozirlik ko‘rayot ganida.

– Bu yerda Bossyuetning kitobidan olib sizga qarshi aytilgan 

barcha tumtaroq gaplar faqat sizning foydangizga bo‘ldi, – dedi 

advokat. Chindan ham u nutq boshlaganidan so‘ng oradan besh 

daqiqa o‘tmasdanoq deyarli barcha ayollarning qo‘lida dastro‘mol 

paydo bo‘ldi. Bundan ruhlanib ketgan advokat sud maslahatchilariga 

murojaat qilib, nihoyatda ta’sirli so‘zlar aytdi. Jyulenning eti jimirlab 

ketdi, u hozir ko‘zlariga tirqirab yosh chiqib ketishini sezib turardi. 

«Yo Rabbim! Dushmanlarim nima deydi?»

U yig‘lab yuboray deb turganida, baxtiga, ko‘zi baron de Valenoning 

surbet nigohi bilan to‘qnash kelib qoldi. «Bu laganbardorning ko‘zlari 

naq yonib turibdi-ya, – dedi u o‘zicha, – ablahning tantana qilishini 

qarang! Agar shu voqea men qilgan jinoyatning yagona oqibati bo‘lgan 

taqdirda ham men unga la’nat o‘qimog‘im lozim edi. Xudo bilsin, qish 

kechalari ularnikiga mehmonga borganida u men to‘g‘rimda de Renal 

xonimga nimalar deb vaysaydi». Bu fikr bir zumda boshqa barcha 

xayollarni siqib chiqardi. Lekin birozdan so‘ng Jyulenning xayolini 

zalda ko‘tarilgan g‘ala-g‘ovur va ma’qullovchi xitoblar bo‘lib yubordi. 

Advokat hozirgina o‘z nutqini tugatgan edi. Jyulen uning qo‘lini qisib 

qo‘yish lozimligini esladi. Vaqt juda tez o‘tib ketgan edi.

Advokat bilan sudlanuvchiga ovqat olib kelishdi. Ana shunda 

Jyulen bir narsani ko‘rib qattiq hayratga tushdi: ayollardan birontasi 

ham tamaddi qilib olish uchun zaldan chiqib ketmagan edi.

– Rostini aytsam, ochimdan o‘lay deyapman, – dedi himoyachi, 

– siz-chi?

– Men ham, – deya javob qildi Jyulen.

---

533

– Uni qarang, mana janob prefektning rafiqasiga ham ovqat kel-

tirishdi, – dedi advokat kichkina loja tomon ishora qilib. – Bardam 

bo‘ling: hammasi yaxshi ketyapti.

Sud majlisi qaytadan boshlandi.

Rais yakunlovchi nutq so‘zlayotganida soatlarning zang urishi 

eshitildi, vaqt yarim kecha bo‘lgan edi. Rais so‘zlashdan to‘xtab, kutib 

turishga majbur bo‘ldi, barcha toqatsizlanib kutib turgan bu sukunat 

ichra soatlarning bong urishi zalda aks sado bermoqda edi.

«Mana, mening so‘nggi kunim ham keldi», – deya o‘yladi Jyulen. 

Shundan so‘ng u butun vujudini burch tuyg‘usi qamrab olayotganini 

his etdi. Shu paytga qadar u hammasiga bardosh berib, ko‘ngilbo‘shlik-

ka yo‘l qo‘ymay kelayotgan va so‘nggi so‘zdan voz kechishga qaror 

qilgan edi. Biroq rais undan biror narsa qo‘shimcha qilishni istamay-

sizmi, deya so‘raganida u o‘rnidan turdi. Yigit shundoq ro‘parasida 

Dervil xonimning ko‘zlarini ko‘rib turardi. Ayolning ko‘zlari unga 

qandillarning shu’lasida haddan tashqari yaltirab ko‘rinayotgandek 

tuyuldi. «Yig‘layaptimi, deyman?» – deya xayolidan o‘tkazdi Jyulen.

– Janobi maslahatchilar!

O‘limim oldidan odamlarning nafratiga e’tibor bermasligim mum-

kin, deb o‘ylagandim. Biroq ana shu nafrat oldidagi qo‘rquv meni so‘z 

olishga majbur qilyapti. Men sira ham sizning tabaqangizga mansub 

emasman, janoblar, siz oldingizda o‘zining ayanchli qismatiga qarshi 

isyon ko‘targan oddiy bir fuqaroni ko‘rib turibsiz.

– Men sizlardan rahm-shafqat so‘ramoqchi emasman, – deya davom 

etdi Jyulen tovushi dadillashib. – Hech narsaga umid qilayotganim yo‘q, 

meni o‘lim kutmoqda; shunday jazoga munosibman. Men har qanday 

tahsinga munosib, g‘oyatda hurmatli bir ayolning hayotiga suiqasd 

qildim. De Renal xonim men uchun onadek mo‘tabar bir ayol edi. Ji-

noyatim nihoyatda dahshatli va men uni qasddan qildim. Shunday qilib 

men o‘lim jazosiga munosibman, janobi maslahatchilar. Biroq kamroq 

darajada aybdor bo‘lgan taqdirimda ham men bu yerda yoshligim 

uchun sira ham rahm-shafqat qilib o‘tirmay, meni qattiq jazoga hukm 

qiladigan odamlarni ko‘rib turibman. Ular yo‘qsillikda ezilgan; lekin 

yaxshi ma’lumot olishga muvaffaq bo‘lgan va shu boisdan takabbur 

boyonlar, yaxshi jamiyat, deb ataydigan muhitga suqilib kirishga jur’at 

etgan past tabaqa yigitlariga ibrat bo‘lsin uchun ham shunday qiladilar.

Mening jinoyatim mana shu, janoblar, va u nihoyatda qattiqqo‘llik 

bilan jazolanadiki, zero meni o‘zim tengi odamlar sud qilayotgani yo‘q. 

---

534

Men bu yerda maslahatchilar kursisida bironta ham boyib ketgan 

dehqonni ko‘rmadim, hammasi g‘azabga mingan burjualar, xolos...

Yigirma daqiqa davomida Jyulen ana shu ruhda so‘zlab, dilidagi 

hamma gapni aytib oldi. Kiborlar oldida yaltoqlik qiladigan prokuror 

o‘tirgan kursisida g‘azabidan sakrab-sakrab tushardi. Jyulenning 

nutqi birmuncha mavhumligiga qaramay, barcha ayollar ho‘ng-ho‘ng 

yig‘lashmoqda edi. Hatto Dervil xonim ham dastro‘molini ko‘zidan 

olmay qo‘ygandi. Nutqini tugatishdan avval Jyulen yana bir bor 

o‘z jinoyatidan pushaymon ekanligi hamda bir vaqtlar, o‘sha baxtli 

kunlarda de Renal xonimni naqadar hurmat qilgani va unga bo‘lgan 

cheksiz sadoqati haqida eslatib o‘tdi... Dervil xonim birdan qichqirib 

yubordi-da, hushidan ketib yiqildi.

Maslahatchilar o‘z xonasiga kirib ketishganida kechasi soat birga 

zang urgan edi. Ayollardan birontasi ham o‘z joyini tark etmadi, ko‘pgina 

erkaklar ko‘zlarini artib o‘tirishardi. Avvaliga odamlar qizg‘in suhbat-

lashib o‘tirishdi, biroq maslahatchilar hukmini zoriqib kutishar ekan, 

barcha holdan toyib, zal asta-sekin jimib qoldi. Bu tantanali daqiqalar 

edi. Qandillarning shu’lasi xira torta boshladi. Nihoyatda charchagan 

Jyulen yonginasidagi odamlarning, maslahatchilar bunday uzoq qolib 

ketishgani yaxshilik belgisimi yoki yomonlik nishonasimi, deya suhbat-

lashishlariga quloq solib o‘tirardi. Barcha o‘zining tomonida ekanligi 

yigit ko‘ngliga xush yoqdi, maslahatchilar hamon qaytishmasdi, lekin 

shunga qaramay bironta ham ayol zaldan chiqib ketmadi.

Mana soat ikkiga ham zang urdi – shundan so‘ng darhol g‘ala-

g‘ovur eshitildi. Maslahatchilar xonasining kichkina eshigi lang 

ochildi. Janob baron de Valeno oldinda viqor bilan dabdabali qadam 

tashlardi, bo‘lak maslahatchilar uning ortidan kelishardi. U yo‘talib 

oldi-da, so‘ngra maslahatchilar bir ovozdan, haqiqat va vijdon amri 

bilan Jyulen Sorel qotillikda, qotillik bo‘lganda ham qasddan qilingan 

qotillikda aybdor, degan qarorga kelishganini ma’lum qildi. Bu qaror-

dan o‘lim jazosi kelib chiqardi, hukm shu zahoti e’lon qilindi. Jyulen 

soatiga qaradi, u janob de Lavaletni eslagan edi, soat ikkidan chorak 

o‘tganini ko‘rsatib turardi. «Bugun juma», – deya

 

o‘yladi u.

Ha, ammo meni qatlga yuborayotgan Valeno uchun bu baxtli kun... 

Meni juda qattiq qo‘riqlashadi, shu boisdan ham Matilda de Lavalet 

xonim kabi meni qutqara olmaydi... Shunday qilib, uch kundan keyin, 

xuddi mana shu soatda men buyuk «bo‘lishi mumkin» haqida, aniq bir 

fikrga kelib olaman».

---

535

Shu payt allakimning qattiq qichqirib yuborgani uni hushiga 

keltirdi. Atrofdagi ayollar ho‘ngrab yig‘lashmoqda edi, hamma bir 

cheti devorga tutashgan gotik ustunning qoq tepasidagi kichkina tax-

moncha tomon o‘girilib qaradi. Keyinchalik u o‘sha yerda Matildaning 

yashirinib o‘tirganini bilib oldi. Qichqiriq boshqa eshitilmaganidan 

so‘ng barcha yana jandarmlar olomon orasidan olib o‘tishga harakat 

qilayotgan Jyulen tomon o‘girildi.

«Anovi muttaham Valenoga hiringlab kulish uchun imkon ber-

maslikka harakat qilamiz, – deya o‘yladi Jyulen. – U o‘lim jazosi kelib 

chiqadigan o‘sha qarorni naqadar chuchmal bir g‘amginlik bilan 

o‘qiganini aytmaysizmi! Hukmni o‘qiyotganida hatto anavi boyaqish 

sud raisining ham ko‘zidan yosh chiqib ketdi, bo‘lmasam u anchadan 

buyon sudya bo‘lib ishlaydi axir. Bir vaqtlar de Renal xonim tufayli 

oramizdagi raqobat uchun nihoyat o‘ch olayotganidan Valenoning 

boshi osmonda bo‘lsa kerak!.. Demak, men endi xonimni ko‘rmas 

ekanman-da! Hammasi tamom... U bilan vidolasha olmaymiz, buni 

sezib turibman. Qilgan jinoyatimdan qanday dahshatga tushayot-

ganimni unga ayta olganimda naqadar baxtiyor bo‘lardim-a.

Mana o‘sha so‘zlar: meni adolatli hukm qilishdi».

XLII

Jyulenni yana qamoqxonaga olib borib, o‘lim jazosiga hukm qilin-

gan mahbuslar uchun mo‘ljallangan kazematga joylashtirishdi. Doim 

eng mayda tafsilotlarigacha hamma narsaga e’tibor berib yuradigan 

yigit bu gal o‘zini yuqoridagi minorasiga boshlamay, boshqa xonaga 

olib kirishganini hatto sezmadi ham. Uning butun xayoli so‘nggi 

daqiqada uni ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lsa, de Renal xonimga ni-

malar deyishi haqidagi fikr bilan band edi. U, xonim darhol gapimni 

bo‘lib qo‘ysa kerak, deya o‘ylardi. Shu boisdan ham u gapni shunday 

qilib aytmoqni istardiki, xonim birinchi so‘zlardan keyinoq uning 

qilmishidan pushaymon ekanligini tushunsin. «Shunday jinoyatdan 

so‘ng xonimni yolg‘iz uni sevishimga qanday ham ishontira olardim: 

Chunki men shuhratparastlik tufaylimi, Matildaga bo‘lgan sevgim 

uchunmi, har qalay unga suiqasd qildim axir».

Uyquga yotar ekan, uning badani dag‘al bo‘z choyshabni his etdi. 

Shundan so‘ng uning ko‘zi ochilgandek bo‘ldi. «Ha, aytmoqchi! Men 

kazematdaman-ku, – dedi u o‘ziga-o‘zi, – o‘limga hukm qilinganlar 

kazematida. Adolatdan bu...» «Graf Altamiraning hikoya qilishicha, 

---

536

Danton o‘limi oldidan o‘zining do‘rildoq ovozi bilan shunday degan 

ekan: «Juda qiziq, axir qatl qilinmoq fe’lini hamma zamonga solib 

tuslab bo‘lmas ekan. Men qatl qilinaman, sen qatl qilinasan, deyish 

mumkin, lekin men qatl qilingan edim deyilmaydi».

«Xo‘sh, nega endi bunday deyish mumkin emas ekan, – deya 

davom etdi Jyulen, – agar oxirat mavjud bo‘lsa-chi?.. Rostini aytganda, 

agar u yerda xristianlar xudosiga duch kelib qolsam, holimga voy – 

u mustabid va har qanday mustabid kabi butun vujudi qasoskorlik 

bilan yonadi. Tavrotda har xil dahshatli jazo usullari tasvirlangan. 

Men hech qachon uni sevgan emasman va uni sidqidildan sevish 

mumkinligini hatto xayolimga ham keltirgan emasman. U shafqatsiz 

(shundan so‘ng yigit Tavrotdagi ba’zi iqtiboslarni esladi). U dahshatli 

bir tarzda meni jazolaydi...

Lekin u yerda meni Fenelon xudosi qarshi olsa-chi! Ehtimol, u 

menga: ko‘pgina gunohlaringni kechiraman, chunki sen ko‘p sevgan-

san, deb aytar...

Xo‘sh, men ko‘p sevdimmi o‘zi? Ha, men de Renal xonimni sevgan 

edim, lekin men qabohatga yo‘l qo‘ydim. Bu o‘rinda ham men barcha 

boshqa ishlardagi kabi qandaydir shukuhni deb oddiy va sofdil xis-

latlardan yuz o‘girdim...

Ha, lekin istiqbolim naqadar porloq edi mening... Urush boshlansa 

gusarlar polkovnigi bo‘lardim, tinchlik paytida esa elchixona kotibi, 

keyin elchi... zero bu ishlarni tezda o‘zlashtirib olardim, albatta... Hatto 

g‘irt ahmoq bo‘lgan taqdirimda ham markiz de lya Molning kuyovi 

birovning raqobatidan qo‘rqarmidi deysiz? Mening barcha tentak-

liklarimni kechirib yuborishar yoki ularni fazilat deya e’lon qilishgan 

bo‘lardi. Qarabsizki, men xizmat ko‘rsatgan odam sifatida Vena yoki 

Londonga o‘xshash biror joyda ayshimni surib yashasherardim»...

«Yanglishyapsiz, taqsir, uch kundan so‘ng boshingizni taningizdan 

judo qilishadi».

Jyulen daf’atan xayoliga shunday oqilona fikr kelganidan xaxolab 

kulib yubordi. «Chindan ham bir insonning vujudida ikki xil tabiat 

birga yashaydi, – deya xayolidan o‘tkazdi u. – Jin ursin, bu istehzoli 

kesatiq qayoqdan o‘rmalab chiqdi o‘zi?»

«Ha, rost aytasan, oshna, uch kundan so‘ng sening kallangni oli-

shadi, – deya javob qildi u o‘zining o‘sha sarkash suhbatdoshiga. – Ja-

nob de Sholen bu sahnani tomosha qilmoq uchun abbat Maslon bilan 

sherik bo‘lib, birorta derazani ijaraga olishadi. Ana shu deraza uchun 

---

537

ijara haqini to‘lash lozim bo‘lganida esa, qiziq, bu ikki muhtaram 

zotning qaysi biri qaysi birining pulini o‘marib qolarkin?»

Shu payt yigit birdan Rotruning «Vyacheslav» asaridagi ana shu 

misralarni eslab qoldi:

V l a d i s l a v:

...Ruhim tayyor. 

Q i r o l