Qizil va qora indd

XXXIV

Aqlli odam

Prefekt baytalida ketib borar ekan, o‘zicha: 

«Ajab amas, men ministr, Kengash raisi, gersog 

bo‘lib ketsam... Urushni men mana bunday olib 

borardim... Har xil yangilik tarafdorlarini mana 

bunday qilib tor-mor etardim-da, oyoqlariga 

kishan urardim», deya xayol qilib borardi.

«Globus».

O‘n yillarcha davom etgan shirin xayollarning qudratli hukmini 

aql-idrok dalillari bilan yengib bo‘lmas ekan. Markiz jahl qilish aqldan 

emas, degan fikrga qo‘shilardi, biroq qizi bilan Jyulenni sira kechira 

olmasdi. «Qani endi o‘sha Jyulen ittifoqo biror falokatga yo‘liqib o‘lib 

ketsa...» – deya o‘ylardi u ba’zan. Shu yo‘sinda aqlga to‘g‘ri kelmaydigan 

orzular bilan o‘ziga tasalli bermoqchi bo‘lardi. Bo‘ esa abbat Pirarning 

barcha dono maslahatlari ta’sirini yo‘qqa chiqarardi». Oradan bir oy 

o‘tdi, lekin ular hamon bir bitimga kelisha olmadi.

Bu oilaviy ishda, xuddi siyosiy ishlardagi kabi, markizning mi-

yasiga ajoyib fikrlar kelib qolardi-da, u shu bilan ikki-uch kun il-

homlanib yurardi. Ana shunda u har qanday bo‘lak rejani rad etardi, 

chunki bunday rejalar sog‘lom mulohazalarga asoslangan bo‘lardi. 

Sog‘lom mulohazalar esa markizga faqat ular uning o‘zi xush ko‘rgan 

---

488

rejani qo‘llab-quvvatlagan paytdagina yoqardi. Uch kun davomida u 

haqiqiy shoirlarga xos bir ilhom bilan ishni o‘zi istagan izga solish 

ustida mehnat qilardi, biron oradan yana bir kun o‘tardi-da, markiz 

bu gaplarni ortiq o‘ylamay qo‘yardi.

Avvaliga Jyulen hayron bo‘lib yurdi – u markizning sustkashlik 

qilishidan gangib qolgan edi, biroq oradan bir necha hafta o‘tgach, u 

janob de lya Molning bu ish yuzasidan qanday qarorga kelishni bilmay 

qolganini tushuna boshladi.

De lya Mol xonim va uydagi barcha bo‘lak odamlar, Jyulen ularning 

yer-mulklarini boshqarish ishlari bo‘yicha provinsiyaga jo‘nagan, deb 

o‘ylashardi. Yigit abbat Pirarning uyida yashirinib yurar va deyarli 

har kuni Matilda bilan ko‘rishib turar edi. Har kuni ertalab qiz ota-

sining oldiga kirardi-da, u bilan bir soatcha gaplashib o‘tirardi. Lekin 

ba’zan ular butun xayollarini qamrab olgan bu ish haqida haftalab 

so‘zlashmay qo‘yishardi.

– O‘sha yigitning qayerda ekanligini men hatto bilishni ham 

istamayman, – dedi bir kuni qiziga markiz. – Mana, bu xatni unga 

yuboring. 

Matilda xatni o‘qib chiqdi:

«Langedokdagi yerlar yiliga 20 600 frank daromad beradi. Shun-

dan 10 600 frankni qizimga va 10 000 frankni janob Jyulen Sorelga 

sovg‘a qilaman. Yerlar ham, albatta, ularga o‘tadi. Notariusga ayting, 

ikkita alohida vasiqa tayyorlab, ertaga oldimga olib kirsin, shundan 

so‘ng oramizdagi barcha aloqalar uziladi. Ah, taqsir! Men sizdan shuni 

kutganmidim?

Markiz de lya Mol»

– Chin qalbimdan minnatdorchilik bildiraman, – dedi quvnoq 

ohangda Matilda. – Biz Ajen va Marmand yaqinidagi d’Egiyon qasri-

ga ko‘chib boramiz. Aytishlaricha, u yerlar juda xushmanzara joylar 

bo‘lib, Italiyaning o‘zginasi emish. 

Bu tuhfa Jyulenni nihoyatda hayratga soldi. Endi bu ilgari biz 

bilgan o‘sha bukilmas va sovuqqon odam emasdi. O‘g‘lining taqdi-

ri  avval-boshdanoq  uning  butun  fikr-xayolini  chulg‘ab  olgandi. 

Kutilmaganda qo‘liga kirayotgan va o‘zidek kambag‘al bir odam 

uchun ancha katta tuyuladigan bu boylik uni shuhratparast qilib 

qo‘ydi. Endi xotini bilan ikkovining 36 000 ming frank rentasi bor 

edi. Matildaga kelsak, uning butun vujudi endi o‘zi doim faxrlanib 

---

489

erim deb ataydigan Jyulenni sevishdek yagona bir tuyg‘u bilan band 

edi. Uning butun izzat-nafsi faqat ana shu nikohni tan olmoqlariga 

muvaffaq bo‘lishga qaratilgan edi. U o‘z taqdirini shunday ajoyib 

yigit bilan bog‘lab juda aqlli ish qilgani uchun o‘ziga tinimsiz tahsin 

o‘qirdi. Shaxsiy fazilatlar... U tayanadigan va o‘zi yaxshi ko‘radigan 

dalil ana shu edi.

Uzoq davom etgan ayriliq, turli-tuman ishlar, ba’zi-ba’zida 

uchrashib, o‘z sevgilari haqida gaplashib olish, bularning bari bir 

vaqtlar Jyulen kashf etgan dono siyosatning samarali ta’sir qilishiga 

nihoyatda yordam bermoqda edi.

Nihoyat, Matilda o‘zi endi chinakamiga sevib qolgan odam bilan 

ahyon-ahyondagina uchrashayotganidan toqati toq bo‘lib, qalbi 

g‘alayonga keldi.

Jahl ustida u otasiga Otello ruhidagi so‘zlar bilan boshlangan bir 

xat yozdi:

«Men jamiyat janob markiz de lya Molning qiziga bag‘ishlashi 

mumkin bo‘lgan oqsuyaklarga xos huzur-halovatdan Jyulenni afzal 

ko‘rdim. Mayda shuhratparastlik va bema’ni manmanlikning bu qu-

vonchlarini men tan olmayman. Mana, bir yarim oydirki, erim bilan 

judolikda yashayapman. Sizga bo‘lgan hurmatimni izhor qilmoq uchun 

shuning o‘zi ham yetarli bo‘lsa kerak. Kelasi haftaning payshanba 

kunigacha men tug‘ilgan uyimni tark etaman. Sizning saxovatingiz 

tufayli biz endi davlatmand odam bo‘lib qoldik. Muhtaram abbat 

Pirardan bo‘lak hech kim sirimdan voqif emas. Men to‘g‘ri uning 

oldiga boraman, u bizni nikohlab qo‘yadi, bir soatdan keyin esa biz 

Langedokka jo‘naymiz va Sizning ijozatingiz bo‘lmaguniga qadar 

Parijga qaytib kelmaymiz. Faqat bir narsadan yuragim siqilyapti: bu 

gaplarning bari Siz va mening to‘g‘rimda nordon latifalar to‘qilishiga 

sabab bo‘ladi. Bironta ahmoqning hazil-mutoyibasidan so‘ng bizning 

jasur Norberimiz Jyulenga dag‘dag‘a qilishga majbur bo‘ladi. – Ana 

shunda, – men Jyulenni yaxshi bilaman, – shunga ta’sir ko‘rsatolmay 

qolaman. Ko‘z o‘ngimizda isyon ko‘targan plebeyning qalbi namoyon 

bo‘ladi. Sizdan tiz cho‘kib iltimos qilaman, otajon, kelasi payshanba 

kuni janob Pirarning cherkoviga mening nikoh marosimimga albatta 

boring. Shunda siz turli g‘iybatlarning oldini olgan va yagona o‘g‘lingiz 

bilan mening erim hayotini xavf-xatardan saqlab qolgan bo‘lasiz...» 

va hokazo, va hakazo. Bu maktub markizning yuragiga g‘ulg‘ula solib 

qo‘ydi. Demak, endi bironta qarorga kelish zarur. Barcha ko‘nikmalari, 

---

490

barcha do‘stona aloqalari markiz uchun hech qanday ahamiyatga ega 

bo‘lmay qoldi.

Ana shu qaltis sharoitda birdan uning yoshligidagi buyuk sinovlar-

da toblangan xarakterining barcha muhim xususiyatlari namoyon 

bo‘ldi. Muhojirlik uqubatlari uni xayolparast qilib qo‘ygan edi. Ikki 

yil davomida ulkan boylikka ega bo‘lib, qirol saroyida obro‘ orttirib 

yurgach, 1790-yil birdan uni muhojirlikning dahshatli komiga tash-

ladi. Bu og‘ir hayot maktabi yigirma ikki yoshli yigitning qalbini qay-

tadan bichib tikkandek bo‘ldi. U aslida o‘zini hisobsiz boyligi o‘rtasida 

o‘tov tikkan jahongirdek his etardi, markiz sira ham bu boylikning 

asiri bo‘lib qolmadi. Biroq uning qalbini oltinning halokatli og‘usidan 

saqlab qolgan xuddi ana shu tuyg‘ular markizni boshqa bir ishtiyoq-

ning qurboni qilib qo‘ygan edi; u nima qilib bo‘lsa-da, qizi uchun 

gersoginyalik unvoniga erishishni orzu qilardi.

O‘tgan ana shu bir yarim oy ichida markiz gohida birdan xayo-

liga kelib qolgan fikrga bo‘ysunib, Jyulenni davlatmand odam qilib 

qo‘ymoq chi ham bo‘lardi, yo‘qsillik uning o‘zi, ya’ni markiz de lya 

Mol uchun qandaydir inson qadrini xo‘rlaydigan, sharmandali bir 

narsa, uning kuyovi uchun esa aql bovar qilmaydigan bir hol bo‘lib 

tuyular va u orqa-oldiga qaramay pul sarflay boshlar edi. Ertasi kuni 

esa xayoli uni tamoman boshqa yoqqa qarab olib qochardi; uning 

nazarida, Jyulen isrofgarchilik darajasiga borib yetayotgan bunday 

saxovatning ma’nisini tushunadigan, ismini o‘zgartirib, Amerikaga 

qochib ketadigan va u yerdan Matildaga maktub yo‘llab, bundan buyon 

o‘zini yo‘q deb hisoblashni iltimos qiladigandek tuyulardi. Janob de lya 

Mol bu xatni yozilgan, deb tasavvur qilar ekan, uning qiziga qanday 

ta’sir qilishini ko‘z o‘ngiga keltirmoqchi bo‘lardi.

Barcha bu orzularni Matildaning chinakam maktubi parokanda 

qilib yuborgan kuni markiz Jyulenni qanday qilib o‘ddirsam yoki g‘o-

yib bo‘lishga majbur etsam, deya uzoq xayol surib yurganidan so‘ng, 

birdan uning ko‘ngli yigitga ajoyib mavqe yaratib berishni tusab qoldi. 

U Jyulenga o‘z amloklaridan birining nomini beradi, xo‘sh, unga unvon 

ham olib bersa nima qiladi? Uning qaynotasi gersog Shonskiy yolg‘iz 

o‘g‘li Ispaniyada halok bo‘lgach, o‘z unvonini Norberga bermoqchi 

bo‘lib yurgani haqida unga bir necha marta gapirgan edi...

«Jyulenning ish sohasidagi ajoyib qobiliyati, beqiyos jasorati va, 

ehtimol, bir qadar shukuhga ega ekanligini tan olmay ilojim yo‘q, – 

deya mulohaza yuritardi o‘zicha markiz. – Biroq qalbining tubida 

---

491

qandaydir kishini qo‘rqitadigan jihati bor uning. U hammada shunday 

taassurot qoldiradi, demak, chindan ham allanima bor». (Bu «allani-

ma»ni ilg‘ab olish qanchalik qiyin bo‘lsa, u keksa markizning jo‘shqin 

xayolini shunchalik vahimaga solardi.)

«Mening qizim tunov kuni yozgan xatida (biz bu xatni keltirib 

o‘tirmadik) «Jyulen bironta ham salon, bironta ham to‘daga qo‘shilib 

olmadi», deya buni juda nozik ifoda qilib bergandi. U menga qarshi 

bironta ham to‘daning yordamiga orqa qilmayotir, demak, agar men 

undan yuz o‘girsam, u yolg‘iz o‘zi shumshayib qolaveradi... Bu hol  uning 

jamiyatning hozirgi ahvolini bilmasligidan dalolat bermasmikin? Men 

unga: mavqeini oshirib, nufuzga ega bo‘lmoqqa faqat salonlarning 

yordamidagina erishish mumkin, deb ikki-uch marta aytgan edim...

Yo‘q, unda qulay fursatni sira ham qo‘ldan boy bermaydigan biron-

ta sulloh odamga xos quvlik va epchillik yo‘q... Bu xarakter Lyudovik XI 

ruhiga mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi. Boshqa tomondan olganda esa men 

uning sira ham yuksak qoidalarga amal qilmayotganini aniq ko‘rib 

turibman. Men uni tushunolmay qoldim... Ehtimol u o‘z tuyg‘ulariga 

erk bermaslik uchun ham barcha bu qoidalarni o‘ylab topgandir?

Bir narsaga shubha qilmasa bo‘ladi: u nafratga sira ham dosh 

bera olmaydi, men xuddi ana shu narsa bilan uni jilovlab turibman.

U nasl-nasab oldida sajda qilmaydi, ochig‘ini aytganda, bizni 

sidqidildan hurmat qilishini sezmayotirman. Bu – uning kamchiligi. 

Biroq, oxir-oqibatda, seminariyada tahsil ko‘rgan bironta pastkash 

faqat pul va hayotiy noz-ne’matlarning yetishmasligi tufayligina 

armon qilishi mumkin. Jyulenning dardi esa butunlay boshqacha, u 

o‘zidan nafratlanishlariga sira ham yo‘l qo‘ymaydi».

Qizining maktubidan iskanjaga tushib qolgan janob de lya Mol 

qandaydir qarorga kelish lozimligini yaxshi tushunardi. Shu boisdan 

ham avvalo eng muhim bir narsani aniqlab olmoq lozim edi: «Jyulen 

qizimning ko‘nglini ovlashga jur’at etishiga mening qizimni dunyo-

dagi hamma narsadan ortiq ko‘rishim va yuz ming ekyu rentaga ega 

ekanligimni bilgani sabab bo‘lmadimikin?

Matilda meni buning aksiga ishontirmoqchi bo‘lyapti... Yo‘q, 

qadr li janob Jyulen, men bu masalada sira ham shubha bo‘lmasligini 

istayman.

Bu nima o‘zi – chindan ham haqiqiy, tiyiqsiz, yuragini to‘satdan 

zabt etgan muhabbatmi? Yoki bu jamiyatning yuqori pog‘onasiga 

ko‘tarilish, o‘ziga tezlik bilan ajoyib mavqe yaratish yo‘lida pastkashlik 

---

492

bilan qilingan nayrangmi? Matilda – juda ziyrak qiz, u ana shu mu-

lohaza Jyulenni mening ko‘z o‘ngimda badnom etishi mumkinligini 

darhol sezgan, shu boisdan ham u, yigitni o‘zim birinchi bo‘lib sevib 

qoldim, deya iqror bo‘lyapti.

Nahot shunday mag‘rur qiz es-hushini butunlay yo‘qotib, oldindan 

shunday shama qilsa! Kechqurun bog‘da uning qo‘lini qisib qo‘ygan-

mish – qanday dahshat, uni yoqtirishi haqida ishora qilmoq uchun 

go‘yo boshqa adabliroq usul qurib qolganday!