Qishloq xo’jaligida yangi xo’jalik yuritish shakllari

 Qishloq xo’jaligida yangi xo’jalik yuritish shakllari 
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin  mamlakat qishloq xo’jaligida chuqur islohatlarni 
amalga oshirish davri boshlandi. 
Respublika hukumati mamlakat iqtisodini eng muhim tarmog’i bo’lgan qishloq xo’jaligida 
bozor munosabatlarini shakllantirish, mulkchilikning nodavlat shakliga o’tish, mulkni davlat 
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, dehqon fermer xo’jaligi faoliyatini yo’lga qo’yish kabi 
masalalarni hal etishga etibor bermoqda. 
Respublika parlamenti qishloq xo’jaligida tub burilishlarning huquqiy asoslarini yaratadigan 
qonunlarni qabul qildi. Jumladan “Er to’g’risida”, “O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik 
to’g’risida”, “Ijara to’g’risida”, “Dehqon xo’jaligi to’g’risida”, “Er solig’i to’g’risida” va h.k. 
1998 yil aprel oyida Oliy Majlisning XI sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston 
Respublikasining “Er kodeksi”, “Qishloq xo’jaligi kooperativi to’g’risida”, “Dehqon xo’jaligi 
to’g’risida”, “Fermer xo’jaligi to’g’risida”gi qonunlari qishloq xo’jaligida ko’p ukladli iqtisodiyot 
poydevorini yaratishga yo’l ochdi. 
Birinchi navbatda paxta yakka hokimligini bartaraf etish va ekin maydonlari tarkibini ilmiy 
asosda tuzish tadbirlari ko’rildi. 
Respublikada g’alla mustaqilligini taminlash yo’lida katta dastur ishlab chiqildi va u 
bosqichma-bosqich amalga oshirilib borilmoqda. 
Paxta maydonlari qisqartirildi, tarkibiy tuzilishi o’zgartirilib, g’alla maydonlaining ulushi 40 % 
ga etkazildi va yiliga o’rtacha 4,0 mln. tonna g’alla tayyorlanmoqda. 
Qishloq xo’jaligi mahsuloti etishtirishda dehqonlarning shaxsiy tomorqa xo’jaliklariga 500 
ming ga. dan ko’proq hosildor er ajratib berildi, uning umumiy maydoni 750 ming gektarga 
etkazildi. 
Qishloq xo’jaligi sohasidagi zarar ko’rib ishlayotgan davlat xo’jaliklari, iqtisodiy jihatdan 
o’zini oqlamagan xo’jaliklar xo’jalik yuritishning shirkatlar, ijarachilar uyushmalari, 
xususiylashtirilgan fermalar kabi iqtisodiy samarasi ko’proq shakllarga o’tkazildi, jamoa xo’jaliklari 
rivojiga sharoit yaratildi. Bankrotlik yoqasida turgan korxonalar uchun sanatsiya choralari ko’rildi. 
Davlat xo’jaliklari mulkchilikning boshqa shakllariga o’tkazildi. Islohatlarning birinchi bosqichida 
qishloqda fermerlar va dehqon xo’jaliklari paydo bo’ldi. Respublika 2000- yil oxirida 30 mingdan 
ortiq fermer xo’jaligi ishladi. 
Respublika Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi “Iqtisodiy islohotlarni yanada 
chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 24 
martdagi ”Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-
quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida” va boshqa qarorlari iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, 
bozor tamoyillarining erkin ishlashi uchun shart-sharotlar yaratish, xo’jaliklarni nodavlat 
shakllariga aylantirish, mahsuldorligi past chorva fermalarini jamoa mulki qilib berish yo’li bilan 
qishloq xo’jaligida islohatlarni yanada chuqurlashtirishga, dehqon va fermer xo’jaliklari ishini 
yo’lga qo’yishga keng imkoniyatlar ochib beradi. 
Qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 1998 yil 18-martidagi Farmoniga muvofiq respublika komissiyasi tuzilgan. 
Darhaqiqat qishloq xo’jaligida islohatlar chuqurlashmas ekan, iqtisodiyotning boshqa sohalarida 
ham bu masalani hal etish oson ko’chmaydi. 
I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va 
taraqqiyot kafolatlari” asarida takidlaganidek: “Hozirgi vaqtda aynan iqtisodiyotning agrar 
sektorida katta-katta zaxiralar mavjud. Ularni ishga solish yaqin vaqt ichidayoq sezilarli natija 
berishi mumkin. Bugun iqtisodiy o’zgarishlarning yakuni, barqarorlik va xalq farovonligi ko’p 
jihatdan tub o’zgarishlar jarayonlari agrar sektorni qanchalik qamrab olishiga, qishloqda islohatlar 
qanchalik chuqur borishiga bog’liq bo’ladi”.
8
 
Qishloq xo’jaligini rivojlantirish imkoniyatlari sanoatda, umuman iqtisodiyotda 
mujassamlashgan. Qishloq xo’jaligini jadal olg’a siljitish uchun juda katta miqdorda moliyaviy 
resurslar zarur. Bu resurslarni xorijiy davlatlardan yoki mamlakat ichkarisida ishlab topilishi, 
xalqaro moliyaviy tashkilotlardan qarz olish hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Qaysi yo’lni 
tanlashni, mavjud imkoniyatlardan kelib chiqib, o’sha davlatning o’zi hal qiladi. Deyarli barcha 
mamlakatlarda, hatto rivojlangan mamlakatlarda ham qishloq xo’jaligi norentabel hisoblanadi, 
shuning uchun ham davlatdan ko’mak oladi. Qishloq xo’jaligiga yordam ko’rsatish uchun, avvalo 
umumiy iqtisodiyotda, sanoatda jiddiy o’zgarishlar, siljishlar yuz berishi kerak. 
                               
8  И.А.Каримов  “Ўзбекистон XXI аср  бөсағасида:  хавфсизликка  таҳдид,  барқарорлик  шартлари  ва  тараққиёт 
кафолатлари”. Т.: Ўзбекистон, 1997 й. 133 бет
 

 
111

Jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasi shuni ko’rsatadiki, sanoatsiz qishloq xo’jaligini 
rivojlantirib bo’lmaydi. Qishloq xo’jaligi barcha xalq xo’jaligi tarmoqlari eng avvalo, sanoat bilan 
bog’liq. U hozir sanoatdan boshlanib (ishlab chiqarish vositalari, mineral o’g’itlar ishlab chiqarish), 
sanoat bilan tugallanadi (etishtirilgan xom ashyo va mahsulotlarni qayta ishlash, tayyor mahsulotga 
aylantirish). Bu ikki tarmoq o’rtasidagi aloqa vertikal integratsiya yoki agrosanoat integratsiyasi 
jarayoni bo’lib, borgan sari chuqurlashib boraveradi. 
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 29 avgustdagi qarori asosida qabul 
qilingan va tasdiqlangan “Qishloq xo’jaligi mahsulotlari kontraktatsiya shartnomalarini tuzish va 
bajarish shartlari to’g’risida”gi Nizom mahsulot ishlab chiqarish bilan istemolchilar o’rtasidagi 
munosabatlarni bozor talablariga javob beradigan bosqichga ko’tarishda dastlabki qadam bo’ldi. 
Qishloq xo’jaligi (jamoa xo’jaliklari, turli kooperativlar, qayta ishlash korxonalari)da mulkning 
muayyan qismini pay va ulush haqida xodimlarga biriktirib qo’yishga asoslangan xo’jalik 
yuritishning yangi shakllari asosida xo’jaliklarni yopiq turdagi aktsionerlik jamiyatlariga aylantirish 
boshlandi. Bu tadbirlar esa xo’jalik yuritish mexanizmini takomillashtirishga, xo’jaliklarni iqtisodiy 
jihatdan mustahkamlashga, qishloq mehnatkashlari turmush darajasini oshirishga hamda 
xo’jaliklarda qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlashni rivojlantirishga yo’l ochdi. Natijada 
qishloq xo’jaligida yalpi mahsulot etishtirishda pasayish holati to’xtatildi. Respublikada 1999 yilda 
4,0 mln t don, 0,7 mln t kartoshka, 0,4 mln t poliz, 0,8 mln t go’sht, 3,5 mln t sut, 1075,3 mln dona 
tuxum etishtirildi. 
Hozir qishloq xo’jaligida band bo’lgan ortiqcha mehnat resurslarini sanoatga, xizmat ko’rsatish 
sohasiga jalb etish davlat agrar siyosatining g’oyat muhim yo’nalishi hisoblanadi. Hozirgi kunga 
kelib sanoatda qishloq xo’jaligi taraqqiyoti uchun mustahkam negiz hozirlandi. Urushdan keyingi 
yillarda Germaniyada ham, Yaponiyada ham shunday yo’l tanlangan edi. 
Er davlatniki, er jamoa va davlat xo’jaliklariga foydalanish uchun berib qo’yilgani sababli, 
xarid narxini belgilash davlat monopoliyasi bo’lib keldi. Shuning uchun qishloq xo’jaligi 
mahsulotlariga belgilanadigan xarid narxlari uzluksiz ravishda industrial ishlab chiqarish 
vositalariga belgilanadigan sanoat ulgurji narxlaridan, ana shu qishloq xo’jaligi mahsulotlardan 
ishlab chiqariladigan xalq istemoli mollariga belgilanadigan davlat chakana baholaridan uzluksiz 
orqada qolib ketdi. 
Qishloq xo’jaligida xususiylashtirish, ayniqsa, erni sotish va sotib olish obektiga aylantirish 
masalasi ancha murakkab, etti o’lchab bir kesishni talab qiladigan, shoshma-shosharlikni xush 
ko’rmaydigan masaladir. Bizning sharoitimizda dehqonchilik asosan sug’orishga asoslangan, 
ekinga yaroqli er maydonlari ko’p jihatdan cheklangan, katta miqdorda ekiladigan texnika ekinlari – 
paxta kollektiv bo’lib mehnat qilishni taqozo etadi. Respublikada er kadastrini ishlab chiqilishi, 
erlar baholanishi kerak. Bular esa malum vaqt talab qiladigan katta yumushlardir. 
Yuqorida aytilgan fikrlardan shuni aytib o’tish kerakki, Prezident I.A.Karimov shunday deb 
yozadi: “Qishloqda bozor mexanizmlarini rivojlantirish, dehqonda sohiblik hissini uyg’otish 
mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish, jamoa xo’jaliklarning o’zida ijara munosabatlarini 
takomillashtirish, jamoa xo’jaliklarning o’zida ijara munosabatlarini chuqurlashtirish, erni meros 
qilib qoldirish huquqi bilan umrbod foydalanishga berib qo’yish orqali, dehqon fermer hamda 
shaxsiy yordamchi xo’jaliklarni keng rivolantirish asosida ro’y berishi lozim”. 
Rivojlangan mamlakatlarda aholining 3-5%ini tashkil etadigan fermerlar oziq-ovqat 
mahsulotlari bilan o’z xalqini to’la taminlabgina qolmay, uni boshqa davlatlarga ham eksport qiladi.   
Qishloqda xizmat ko’rsatish sohasini etarli darajada tashkil etish zarur, davlat dehqonlardan 
yordamini ayamasligi lozim. 2000- yil yalpi  qishloq xo’jaligi mahsulotlarining 60,3% i aholi 
shaxsiy yordamchi xo’jaliklarida etishtirildi.