Qishloq bozor infratuzilmasi: moxiyati va uni shakllantirish muammolari. Reja kirish

Birinchi sohaga, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalarni ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlaydigan sanoat tarmoqlari, shuningdek, yengil, oziq-ovqat sanoati va ishlab chiqarish vositalarini tayyorlash tizimi kiradi. Sanoatning bu tarmoqlari ishlab chiqarish jarayonini resurslar bilan ta’minlaydi, qishloq xo’jaligini sanoatlashtirish uchun va tayyorlovchi tizim va qayta ishlovchi sanoatda texnika taraqqiyoti uchun baza yaratadi. Bundan tashqari sanoat tarmoqlari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishning davriyligini ta’minlagani holda, qishloq xo’jaligiga xizmat qilishning ko’p vazifalarini o’z zimmasiga oladi. Shu asosda mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini sifat jihatdan qayta qurish ro’y beradi va ishlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish amalga oshadi.
Dehqonchilik, chorvachilik va boshqa yordamchi ishlab chiqarishlarni o’z ichiga oluvchi bevosita qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi agrosanoat majmui ikkinchi sohasining asosiy, bosh qismi hisoblanadi. Bundan tashqari, bu sohaga go’sht, sut va oziq-ovqat sanoati, qishloq xo’jaligi xom-ashyosini birlamchi qayta ishlaydigan, qishloq xo’jaligi korxona va tashkilotlari, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini texnika bilan ta’minlaydigan korxona va tashkilotlar kiradi.
Agrosanoat majmuining uchinchi sohasiga paxta mahsulotlari, don mahsulotlari, meliorasiya va suv xo’jaligi korxona va tashkilotlari, baliq xo’jaligi, o’rmon xo’jaligi va matlubot jamiyatlari kiradi.
Mamlakat agrosanoat majmuiga tarmoq belgisi bo’yicha quyidagi bir qancha kichik majmualarni kiritish mumkin: don mahsulotlari, paxta mahsulotlari, go’sht, sut, meva-sabzavot, uzum sanoatlari, baliq konserva va boshqalar.
Qishloq xo’jaligi nafaqat agrosanoat majmuida, balki butun iqtisodiyotda alohida o’rinni egallaydi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari aholi ehtiyojini qondirishning bosh manbai hisoblanadi. U boshqa sohada ishlab chiqarilmaydi yoki boshqa mahsulot bilan almashtirilmaydi.
Qishloq xo’jaligida yer, o’simlik, hayvonlar, mikroorganizmlar kabi o’ziga xos bo’lgan ishlab chiqarish vositalaridan foydalaniladi. Bu yerda takror ishlab chiqarishning iqtisodiy jarayonlari tabiiy jarayonlar bilan qo’shilib ketadi.
Shuning uchun agrosanoat majmuining birinchi sohasi ishlab chiqarish tarmoqlari qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi jarayonini harakati va uni intensivlashtirishni tezlashtirish uchun qulay sharoitni ta’minlashlari kerak. O’z navbatida agrosanoat majmuining bu sohasi tarmoqlari ishlab chiqarishining rivojlanish darajasi va sur’ati qishloq xo’jaliginig moddiy resurslarga bo’lgan ehtiyojiga bog’liq. Qishloq xo’jaligining maxsus texnikalarga, paxta terish mashinalariga, avtomatlashtirish vositalariga, omuxta yem va mikrobiologiya sanoati mahsulotlariga, kimyolashtirish vositalariga, hayvonlarni, mahsulotlarni saqlash uchun obyektlar qurilishiga va boshqalarga ehtiyoji o’sib bormoqda.
O’z navbatida, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmining ko’payishi mos ravishda pirovard mahsulotni tayyorlash, saqlash, tashish, qayta ishlash va sotish bo’yicha tarmoqlarni rivojlantirishni talab qiladi.
Mustaqillikka erishilgandan keyin respublikada mustabid tuzumdan meros bo’lib qolgan iqtisodiyotni boshqaruvining ma’muriy buyruqbozlik uslubidan voz kechilib, xalqimizning milliy, tarixiy merosi, turmush tarzi, urf-odatlari, an’analari hamda mentalitetiga tayangan holda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish modeli–ya’ni «O’zbek modeli» yaratildi va hayotga tadbiq etilmoqda.
Siyosiy-ijtimoiy islohotlar natijasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy larzalarsiz, bosqichma-bosqich o’tilayotgan bozor munosabatlarining tub mohiyati va maqsadini respublika aholisining barcha qatlamlari to’lasincha, ongli ravishda tushunib olib, bozor islohotlarini samarali usullar vositasida amalga oshirishi mumkin va zarur ekanligini, ya’ni islohotlar odamlar uchun va shu odamlar orqali amalga oshirilishini chuqur anglab yetishlari zarur. Bugungi davr kishisi tovar sifatidagi ish kuchini o’zida mujassam etgan bozor munosabatlari subyektlari, yangi iqtisodiy sharoitda ishlay oladigan bo’lishlari ham talab qilinadi.
Respublika agrosanoat majmuida ro’y berayotgan o’ziga xos holat, bu sohadagi mavjud vaziyatni chuqurroq tahlil qilishni, qo’yilgan vazifalarni imkon boricha ertaroq va kamroq yo’qotishlar bilan bajarish chora-tadbirlarini belgilashni taqozo etadi. Bu chora-tadbirlarni ishlab chiqarishda va asoslab berishda jaxondagi bozorli iqtisodiyot tamoyillari asosida rivojlangan, mamlakatlarda to’plangan boy tajribalarni xar tomonlama o’rganish, umumlashtirish va ulardan samarali foydalanish respublika fermer xo’jaliklarini oqilona tashkil etish, ularning iqtisodiy samaradorligini barqaror oshirish bo’yicha aniq takliflar, tavsiyalar ishlab chiqish va uni xo’jalik yuritish faoliyatlariga tadbiq etish sohaning iqtisodiy ko’rsatkichlarini o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi muqarrardir.
Amerika Qo’shma Shtatlari, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Germaniya, Gollandiya, Belgiya kabi taraqqiy etgan davlatlar, “Osiyo yo’lbarslari” deya e’tirof etilgan va keyingi o’n yilliklar mobaynida yuksak yutuqlarga erishgan Janubiy Quriya, Singapur, Tayvan, Malayziya, Xitoy Xalq Respublikasi singari mamlakatlarda to’plangan tajriba shundan dalolat beradiki, respublikamizdagi jamiyat xayotining barcha sohasini erkinlashtirish shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqkiyot va barqarorlikning asosiy omili bo’lgan mulkdorlar sinfini shakllantirish orqali erkin bozor munosabatlarini to’la qonli vujudga keltirish istiqbolda erkin, farovon, ma’rifatli, huquqiy fuqarolik jamiyatini barpo etishdagi dadil qadam bo’lib xizmat qiladi.
Yuqorida qayd etilgan mamlakatlarda fermerchilik harakatlari, ularning samaradorolik darajalari, o’lchamlari katta-kichikligi, egallagan yer maydonlari, rivojlanish sur’atlari bir xil emasligini ko’rsatadi.
Fermerlik harakati, ularda xo’jalik yuritish samaradorlik darajasi bo’yicha to’plangan ijobiy tajribalar bizning mamlakatimizda fermerlik harakatini jadallashtirish, uning tez sur’atlar bilan barqaror rivojlanishi va samaradorligini oshirishda ma’lum darajada foydali ekanligini e’tiborga olib, Amerika Qo’shma Shtatlari qishloq xo’jaligida fermerlik harakati tajribasini o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Amerika Qo’shma Shtatlarida fermerlar davlat tomonidan doimiy ravishda qo’llab-quvvatlanib kelinishi natijasida ularning moddiy texnika hamda, axborot informasion bazalari yuksak darajada rivojlangan.
Mamlakatda fermer xo’jaliklarining turli xil shakllari: oilaviy fermerlar, yirik fermer xo’jaliklari, fermerlarga xizmat ko’rsatuvchi turli xil servis korxonalari va muassasalari, ularning ixtiyoriy uyushmalari keng faoliyat ko’rsatadi.
Bu mamlakatda fermerlar o’zaro ixtiyoriy ravishda kooperasiyalar-uyushmalariga a’zo bo’lib kiradilar.
Fermerlarning kooperasiyalarda ixtiyoriy hamkorligidan maqsad shuki, mavjud resurslardan samarali yo’llar bilan foydalanish orqali har bir fermer va bu fermerlarga turli xil xizmat ko’rsatuvchi servis firmalari oladigan foyda va daromad miqdorini oshishida teng manfaatdorlikdir.
Kooperativga birorta fermerning a’zo bo’lib kirishi yoki a’zolikdan chiqishi, biron bir subyekt tomonidan chegaralanmaydi; farmoyish, ko’rsatma, buyruq berilmaydi; uning faoliyati haqida qaror qabul qilinmaydi. Bu fermerlarning mutloq mustaqil ishi va faqat o’zi hal qiladi.
Kooperativlarni boshqarish demokratiya asosida, uning a’zolari tomonidan boshqarilib boriladi. Kooperativ a’zolarining umumiy yig’ilishi yuqori boshqaruv organi bo’lib, kooperativ faoliyatini muntazamlashtirib, muvofiqlashtirib, boshqarib boradi.
Amerika fermerlarining eng ishonchli va eng mas’uliyatli yordamchilari fermerlarga xizmat ko’rsatuvchi servis kooperativlardir. Bunday fermerlar kooperasiyasi faoliyati haqiqatdan ham ko’p qamrovli bo’lib, ular quyidagi vazifalarni amalga oshiradilar: urug’lik, ozuqa, xashak, o’g’itlar, yoqilg’i va moylash materiallari, jihozlar, inventarlar, ehtiyot qismlar, o’simlik va hayvonlarni tabiiy rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi parazitlarga qarshi kurashni tashkil etish uchun zarur kimyoviy moddalar, moliya-kredit va sug’urta ta’minotlari; shartnoma bilan ishlaydigan ishchilar, veterinariya xizmati, yerga meliorasiya ishlov berish va ekishga tayyorlash, hasharotga qarshi kurash, texnik xizmat ko’rsatish; zarur axborot-informasiyalarni to’plash, uzatish, qayta ishlash, ma’lumot to’plash; kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash, malaka oshirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash xizmatlari, elektroenergiya va boshqa xizmat turlari kabilar.
Fermerga, xo’jalik yuritishi uchun zaruriy bo’lgan barcha moddiy-texnik jihozlar, asbob-uskuna va anjomlar to’lasicha ta’minlangan. U qishloq xo’jaligi texnikasi va ularga kerakli ehtiyot qismlar, o’g’it, yoqilg’i moylash materiallarini o’zi a’zo bo’lgan kooperativ orqali yilning, oyning, sutkaning qaysi vaqtida kerak bo’lsa, shu zahotiyoq, hyech bir hujjat, talabnoma, ruxsatnoma yoki farmoyishsiz olish huquqiga ega.
Xozirgi paytda Amerika Qo’shma Shtatlarida 2,1 mln. fermerlar mavjud bo’lib, shulardan 85 foizi oilaviy fermerlar, ya’ni mayda fermerlardir. Ularning umumiy soni 1 mln 1780 ta bo’lib, qishloq xo’jaligida ishlab chiqariladigan yalpi mahsulotning faqatgina 20 foiziga yaqinini yetkazib beradi. Fermerlarning 10 foizi, ya’ni 215 mingtasi sherikchilik asosida ish yuritib, umumiy fermerlarning 20 foiz mahsulotini yetkazib bersa, 111 ming yoki umumiy fermerlarning 5 foizi mamlakatda ishlab chiqarilayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlarining 60 foizini yetkazib beruvchi fermerlarning yirik korporasiyalaridan tashkil topgan. Bunday fermer xo’jaliklarida mahsulot ishlab chiqarish iqtisodiy samara bilan olib borilayotganligi yirik korxonalarda ishlab chiqarishning yuqori darajadagi konsentrasiyalashganligining ijobiy natijasidir.
Respublika qishloq xo’jaligi korxonalaridagi dastlabki erishilgan tajribalarni umumlashtirish va ilg’or mamlakatlar faoliyatining tahlili shuni ko’rsatadiki, davlat tasarrufidan chiqarilgan mulk va shu mulkka tayanilib ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish yoki ko’rsatilgan xizmat evaziga olinadigan daromadning taqsimoti adolatli bo’lib, daromadni mulk va mehnat egasining o’zi to’liq tasarruf etishga imkon yaratib beriladi. Bu xo’jalik yuritish shakli moddiy manfaatdorlik bilan moddiy javobgarlik uyg’unligi asosida ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan, umumiy mulkdan o’z ulushiga ega bo’lgan har bir kishiga, har bir shaxsga eng naflilik va eng manfaatdorlik darajasini ta’minlaydi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi umumiy ko’rinishda ishlab chiqarishning natijasi, jonli va buyumlashgan mehnat xarajatlari o’rtasidagi nisbat bilan ifodalanadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi iqtisodiy samaradorligini oshirishning obyektiv zarurligi mamlakat iqtisodiy rivojlanishining hozirgi etapdagi bir qator xususiyatlari va doimiy harakatdagi omillarning yig’indisiga bog’liq. Bir tomonda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi samaradorligini oshirish oziq-ovqat va xom ashyoga bo’lgan talabning o’sib borishi va qiyinlashishi, mahsulot sifatiga bo’lgan talabning kuchayishi, ba’zi ishlab chiqarish resurslarining chegaralanganligi, ishlab chiqarish vositalari qiymatining o’zgarishi va boshqalarni ko’rsatib turadi.
Boshqa tomondan, hozirgi etapdagi jamiyatning rivojlanishi qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi iqtisodiy samaradorligin oshirish imkoniyatini kengaytiradi.
Mamlakatda to’plangan iqtisodiy potensial, fan va texnikaning rivojlanishi, malakali kadrlar, ommaning faolligi, ularning tajribasi, shuningdek yuqori pirovard natijalarga ommaning moddiy qiziqishining o’sishi o’simlikchilik va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirishga sharoit yaratadi, tannarxni pasaytiradi va rentabellikni oshirish imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga imkon beradi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi haqida masala ko’rilganda, «Samara» va «Samaradorlik» - tushunchalarining bir xil emasligini ko’zda tutish kerak. «Samara» termini qandaydir jarayonning natijasini bildiradi. Umumiy ko’rinishda har qanday ishlab chiqarishning samarasi shaklida uning vazifasi – ishlab chiqarishning maqsadini amalga oshiruvchi pirovard mahsulot yuzaga chiqadi. Bir tomondan, u o’z tarkibiga ma’lum davrdagi harakatdagi ishlab chiqarish resurslarining moddiy natijasi yig’indisini oladi, boshqa tomondan – ishlab chiqarishning pirovard maqsadi faqat bevosita ishlab chiqarilgan moddiy boyliklarning hajmida mujassamlashgan bo’ladi.
«Samara»-qishloq xo’jaligi mahsulotlari shaklida(natura va pulda) ishlab chiqarish resursi, xarajat, foyda sferasida esa iqtisodiy, shuningdek xodimlarning yashash va ishlash sharoitini ham aks ettiruvchi ijtimoiy o’sish bo’lishi mumkin.
Lekin samara qanchalik muhim bo’lsa ham, o’z-o’zidan kishining mehnat faoliyatini to’liq xarakterlamaydi, qanday resurs(xarajatlar)lar evaziga olinganligini ko’rsatmaydi. Bir xil samara turli usul bilan, resurslardan turlicha darajada foydalanish orqali olingan bo’lishi mumkin va aksincha, bir xil resurs(xarajat)lar turli samara berishi mumkin. Shuning uchun erishilgan samarani shu samarani olishda qatnashgan resurslar(xarajatlar) bilan taqqoslash zaruriyati kelib chiqadi.


O`zbekiston Respublikasida qishloq zonalarida sanoat va maishiy xizmat ko’rsatish majmuining tashkiliy tuzilmasi.

3.