Qimmatli qog‘ozlarning moxiyati va tasnifi

3. Qimmatli qog‘ozlar bozorining shakllari

Qimmatli qog‘ozlar bozori juda murakkab hamda nozik tuzilmadir. Ushbu bozorda u yoki bu turdagi qimmatli qog‘oz bilan savdo qilish, savdoni tashkil qilish, uni olib borish va hisob- kitoblarni amalga oshirish asosida qimmatli qog‘ozlar bozorining quyidagi shakllarini ajratish mumkin:

1. Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi va ikkilamchi bozori;
2. Qimmatli qog‘ozlarning uyushgan va uyushmagan bozori;
3. Qimmatli qog‘ozlarning birja va birjadan tashqari bozori;
4. Qimmatli qog‘ozlarning an’anaviy va kompyuterlashtirilgan bozori;
5. Qimmatli qog‘ozlarning muddatli va kassa bozori.
Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozori – bu qimmatli qog‘ozlarning birlamchi emissiyasi va uning birinchi egalari o‘rtasida joylashtirish jarayonidagi bozordir. Bu bozor uchun ma’lum tartib-qoidalar belgilangan. Emitent birlamchi emissiyada chiqarilgan barcha qimmatli qog‘ozlarni birlamchi investorlar o‘rtasida to‘liq joylashtirishi shart. O‘zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchilikka ko‘ra birlamchi emissiyaning birlamchi investorlar tarkibi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1. Mexnat jamoasi ulushi;
2. Davlat ulushi;
3. Xorijiy sarmoyadorlar ulushi;
4. Erkin savdo ulushi.
Biz yuqorida ta’kidlab o‘tgan investorlarning birlamchi emissiyadagi egallagan salmog‘i xo‘jalik sub’ektining iqtisodiyotda egallagan o‘rni hamda ahamiyatiga bog‘liqdir. Biz quyida qimmatli qog‘ozlar bozorining invenstor tarkibini rasm orqali ko‘rsatamiz.
12 rasm
Qimmatli qog‘ozlar birlamchi bozorining investorlar tarkibi¹²

Инвесторлар

Акцияларнинг бирламчи эмиссияси





Хорижий сармоя улуши

Эркин савдо улуши

Давлат улуши

Мехнат жамоаси улуши

Agarda emitent muomalaga chiqarilgan aksiyalarni to‘liq joylashtira olmasa, u bu aksiyalar risolasini (prospektini ) bekor qilishi lozim. Masalan, emitent muomalaga yuz dona aksiya chiqardi deylik. Belgilangan muddatda u to‘qson dona aksiyani joylashtirdi. Qolgan o‘n dona aksiyani joylashtira olmadi.Demak emitent bu birinchi aksiya risolasini bekor qilishi va muomalaga ikkinchi to‘qson dona aksiyani o‘z ichiga olgan risolasini amalga oshirishi shart.

Shuni ta’kidlash lozimki, birlamchi bozorda to‘liq joylashtirilgan aksiyalargina ikkilamchi bozorda savdoga qo‘yiladi. Ustav kapitalini oshirish maqsadida ikkinchi yoki uchinchi emissiya risolasini amalga oshirish qimmatli qog‘ozlarning birlamchi bozoriga kiradi.
Qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozori – bu avval muomalaga chiqarilgan va xech bo‘lmaganda bir marta olib sotilgan qimmatli qog‘ozlar bozoridir. Ushbu bozorlarda qimmatli qog‘ozlarlar oldi-sotdisi natijasida qimmatli qog‘ozlar amal qilish muddati bo‘yicha o‘z egasini o‘zgartiradi, ya’ni erkin ravishda qo‘ldan-qo‘lga o‘tadi. Qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozorining asosiy xususiyati uning likvidligidir. Bu bozorda qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan xaqqoniy talab va taklif asosida baxo belgilanadi. Qimmatli qog‘ozlar bu asosda o‘z nominal qiymatidan bir necha marta yuqori narxda sotilishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlarning birlamchi va ikkilamchi bozorlari o‘rtasidagi nisbat bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanganligi va fond bozori samaradorlik darajasiga bog‘liqdir.
Qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozori –bu qimmatli qog‘ozlar bilan savdolarni savdo ishtirokchilari va uni tashkil etuvchi uchun o‘rnatilgan qat’iy tartib-qoidalar bilan amalga oshirilishidir. Bu bozorda qimmatli
qog‘ozlar bilan oldi-sotdi bitimlari ma’lum, aniq joyda, belgilangan muddatda va uning malakali ishtirokchilari tomonidan amalga oshiriladi.
Qimmatli qog‘ozlarning uyushmagan bozori-bu qimmatli qog‘ozlar bilan savdolarni savdo ishtirokchilari o‘rtasida qat’iy belgilangan tartib-qoidalarsiz amalga oshirilishidir. Bu bozor ma’lum belgilangan joyda, ma’lum muddatda oldi-sotdini amalga oshirmaydi. Qimmatli qog‘ozlarning uyushmagan bozorida sotuvchi va haridor oldi-sotdisi fond birjasidan tashqarida o‘zaro olib boriladi.
Qimmatli qog‘ozlarning birja bozori – bu fond birjasida o‘zi o‘rnatgan tartib-qoidalar asosida qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish bozoridir. Birja bozori o‘ziga xos investitsiya institutlari tomonidan tashkil etilgan bozor bo‘lib, unda qimmatli qog‘ozlar bilan savdo bitimlari bu bozorning malakali ishtirokchilari tomonidan qat’iy o‘rnatilgan tartib- qoidalar asosida olib boriladi.Shuni ta’kidlash lozimki, birja bozorida o‘zi tomonidan qo‘yilgan talablarga javob beradigan likvid va ishonchli qimmatli qog‘ozlar savdoga qo‘yiladi. Birja bozorining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

• 
  qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq aniq vaqtda va belgilangan joyda amalga oshiriladi;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq belgilangan aniq ishtirokchilar, ya’ni fond bozorining malakali mutaxassislari tomonidan olib boriladi;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq tartib-qoidalarining qat’iy belgilanganligi va bozor ishtirokchilarining unga amal qilishligi;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiqni tashkil etilishining bunday faoliyatini vakolatli davlat organi tomonidan maxsus litsenziyaga ega bo‘lgan muassasa olib borishligi.
  

Amaldagi qonunchilikka asosan, O‘zbekiston Respublikasida qimmatli qog‘ozlarning birja bozori “Toshkent” Respublika fond birjasi va uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda viloyatlar markazlaridagi bo‘limlaridan iborat.
Qimmatli qog‘ozlarning birjadan tashqari bozori- bu qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq fond birjasidan tashqarida olib boriladigan bozordir. Birjadan tashqari bozor tashkil etilishiga qarab ikki guruxga bo‘linadi:

• 
  uyushgan birjadan tashqari bozor;
  
• 
  uyushmagan birjadan tashqari bozor;
  

Qimmatli qog‘ozlarning uyushgan birjadan tashqari bozori deganda uning tashkilotchilar tomonidan o‘rnatilgan tartib-qoidalar va savdoga qo‘yish shartlari asosida tuzilgan maxsus kompyuter tizimi tushuniladi. Bu bozorda asosan o‘rta va kichik emitentlarning qimmatli qog‘ozlari savdoga qo‘yiladi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda uyushgan birjadan tashqari bozorning o‘z tizimi shakllangan. AQShda bu bozorni NASDAQ- National Associatin of Secuzities Dealers Automated Security, Kanadada COATC-Canadien Owerthe-conter Automated, Singapurda SESDAQ-Singapore Stock Exchang And Automated Quotation System (sistema avtomaticheskiy kotirovka i dilinga pri Singapurskoy fondovoy birji) va Rossiyada RTS (Rossiyskaya torgovaya sistema) (Rossiya savdo tizimi) olib boradi. O‘zbekistonda uyushgan birjadan tashqari bozorni «Elsis-Savdo» investitsiya instituti olib bormoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, qimmatli qog‘ozlarning uyushgan birjadan tashqari bozori zamonaviy kompyuter texnologiyasi hamda yuqori kommunikatsiya vositalari asosida tashkil etilgan.
Qimmatli qog‘ozlarning uyushmagan birjadan tashqari bozorida esa fond birjasida kotirovkaga javob bermagan va savdoga qo‘yilmagan qimmatli qog‘ozlar savdo-sotig‘i amalga oshiriladi. Bu bozorda kerakli moliyaviy bazaga ega bo‘lmagan emitentlarning qimmatli qog‘ozlari hamda kam daromadli qimmatli qog‘ozlar savdoga qo‘yiladi. Bunday bozorda aloxida olingan brokerlik va dilerlik firmalari faoliyat ko‘rsatadi. Fond birjalari tomonidan qimmatli qog‘ozlarga qo‘yiladigan talablarning qattiqligi va savdoga cheklangan miqdorda qimmatli qog‘ozlarning qo‘yilishi natijasida uyushmagan birjadan tashqari bozorlar tashkil topgan. Bu bozor turli mamlakatlarda turlicha, masalan Londonda «uchinchi bozor», Parijda «ikkinchi bozor», Amsterdamda «parallel bozor» deb nomlanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, ba’zi kichik aksiyadorlik kompaniyalari o‘z qimmatli qog‘ozlarini avvalo bu bozorda savdoga qo‘yib, uni kotirovka qilib, ko‘p xollarda rasmiy fond birjasida savdoga chiqish imkoniyatiga ega bo‘lmoqdalar.
Qimmatli qog‘ozlarning an’naviy bozori – bu ma’lum belgilangan joyda (birjada), o‘rnatilgan tartibda qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq qilishdir. Har bir davlatda fond birjalarining an’anaviy sifatlari mavjud. Masalan, Tokio fond birjasida savdo-sotiq ovoz hamda imo-ishora asosida olib boriladi. Nyu-York fond birjasida broker va dilerlar o‘zlari egallagan mavqega qarab turli rangdagi kostyum kiyadilar va haqazo.
Qimmatli qog‘ozlarning kompyuterlashtirilgan bozori bu - qimmatli qog‘ozlar bilan savdo-sotiq kompyuter tizimi orqali olib boriladi. Bu bozorning quyidagi xususiyatlari mavjud:

• 
  qimmatli qog‘ozlarni sotuvchilar va haridorlar uchrashadigan jismoniy joyning yo‘qligi, demak, ular o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot mavjud emas;
  
• 
  qimmatli qog‘ozlar bilan savdo sotiq jarayonini to‘liq avtomatlashtirilganligi, shuning uchun ham uning ishtirokchilari qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilish uchun bu tizimga talabnoma kiritish bilan cheklanadilar.
  

AQShdagi kompyuterlashtirilgan bozorda 3700 ta qimmatli qog‘ozlar kotirovkasi bo‘lib, bu tizimga 3300 ta malakali agentlar birlashgan.
Qimmatli qog‘ozlarni kassa bozori - bu qimmatli qog‘ozlar bilan savdo bitimidagi hisob-kitobni birdaniga yoki 2-3 kun ichida amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan bozordir. Bu bozor xorijiy davlatlarda «kesh-bozor», «spot-bozor» deb nomlanadi. «Toshkent» Respublika fond birjasida qimmatli qog‘ozlar bilan savdo bitimlari bo‘yicha hisob-kitoblar «kassa bozor» tamoyiliga asoslanadi.
Qimmatli qog‘ozlarning muddatli bozori-bu qimmatli qog‘ozlar bilan savdo bitimlaridagi hisob-kitoblar turli muddatlarda amalga oshirilishi ko‘zda tutilgan bozordir. Bu bozorda qimmatli qog‘ozlar uchun hisob-kitoblar 3 ishchi kunidan 3 oy muddatgacha amalga oshirilishi mumkin. Qimmatli qog‘ozlarning muddatli bozori asosan, hosilaviy qimmatli qog‘ozlar (opsion, fyuchers) oldi-sotdisidan daromad topish uchun qo‘llaniladi.