24-MA’RUZA.
TEXNIK-IQTISODIY Ko‘RSATKICHLAR, USKUNALARNI MONTAJ
QILISH VA ISHLATISH, XAVFSIZLIK TEXNIKASI
Re j a :
1 . Texnik-iqdisodiy ko‘rsatkichlar
2 . Uskunalarni montaj qilish va ishlatish
3. Xavfsizlik texnikasi
1 . Texnik-iqdisodiy ko‘rsatkichlar
Kontaktli
payvandlashning
turli
usullaridan
foydalanish
samaradorligini ifodalovchi asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga mehnat
sarfi (unumdorlik), payvand uzellarning tannarxi, metall sirimi elektr
energiyasi, elektrodlar va boshqa yordamchi materiallar sarfi qiradi.
Mehnat sarfi payvandlash operatsiyasiga
sarflanadigan vaqt -
donabay vaqt bilan aniqlanadi:
t
don
= t
m
+ t
yord
+ t
qo‘sh
+ t
tan
,
bu erda: t
m
- payvandlash rejimiga bog‘liq bo‘lgan mashina vaqti yoki
asosiy texnologik vaqt; t
yord
=
(0,7-0,8)t
don
- detalni o‘rnatish, qisish va
olishga, siljitishga, elektrodlarni tozalagaga sarfalanadigan vaqt bo‘lib,
yordamchi operatsiyalarning mexanizatsiyalashtirilish
darajasiga, buyumga
yakinlashish qulayligi va hokazolarga bog‘rliq; t
qo‘sh
= (0,1-0,15)(t
m
+t
yord
)
uskunalarga texnik xizmat (mashinalarni ishga tushirish hamda sozlash,
yig‘ishtirish va b . ) uchun sarflanadigan qo‘shimcha vaqt; t
tan
=0,3t
m
- dam
olish va ishdagi boshqa tanaffuslarning davomliligi.
Kontaktli payvandlash uchun t
don
va
ayniksa t
m
ning qiymati kichikligi
xosdir, bu esa mazkur jarayonning unumdorligi yuqori bo‘lishini belgilab
beradi. Pulatlar va engil qotishmalarni parchinlashga nisbatan,
nuqtali va
chokli payvandlash ish unumi 3-10
%
oshishini ta’minaydi.
Donabay vaqt, bir vaqtda ishlaydigan ishchilar soni ma’lum bo‘lsa mehnat
sarfining puldagi ifodasini topish mumkin. Butun payvand uzelni tayyorlash
tannarxi elektr energiyasi, yordamchi materiallarga, uskunalarning
eskirishiga va hokazolarga qilinadigan xarajatlarni ham o‘z ichiga oladi.
Kontaktli payvandlash jarayoniga mehnat sarfining
nisbatan kamligi uning
past tannarxini ham belgilab beradi. Kontaktli payvandlashning sanoatning
turli sohalarida joriy etilishi metallarg ancha tejalishini ta’minlaydi.
Kontaktli payvandlash nisbatan energiya sig‘imdor jarayondir.
Solishtirma energiya sarfi payvandlanadigan metallarga, birikmalarning
o‘lchamlariga /o‘zakning eng kichik diametriga/, payvandlash rejimiga /tok
impulsining muddatiga/, uskunalarning turi va boshqalarga bog‘liq.
Energiya sarfi:
a) nuktali payvandlashda
пай
ю
с
H
ю
с
пай
H
t
U
U
N
G
2
)
.
(
2
.)
.
.(
36
cos
, 100 ta nuqtaga kVt
soat,
bu erda: N
H
-
mashinaning nominal quvvati, kVA; U
pay(s.yu)
-
payvandlash uchun qabul qilingan bosqichda salt yurishning ikkilamchi kuchlanishi,
V; U
H(s.yu)
- nominal bosqichda salt yurishning ikkilamchi kuchlanishi, V; cos
-
mashinaning quvvat koeffitsienti bo‘lib, ko‘chmas mashinalar uchun 0 , 4 5
0 , 5 5 ga, osma mashinalar uchun 0,75
0 , 8 5 ga teng;
b/ chokli payvandlashda:
тан
пай
пай
пай
ю
с
Н
ю
с
пай
H
t
t
t
t
U
U
N
G
2
)
.
(
2
)
.
.(
60
cos
, 1 m chokka kVt
soat,
bu erda cos
= 0, 6
0 , 7 - mashinaning quvvat koeffitsienti;
v/ eritib uchma-uch payvandlashda:
G = k
F
erish
,
bitta chokka kVt
soat,
bu erda:
k =
0,012-0,016 - erish tezligini hisobga oluvchi koeffitsient;
F - payvandlanayotgan detallar ko‘ndalang kesimining yuzi, sm
2
;
erish
- eritishga qoldiriladigan jami quyim, sm.
YOrdamchi materiallar sirasiga odatda elektrod qotishmalari, tok
keltiruvchi qismni sovitish suvi va siqilgan havo qiradi.
Nuqtali payvandlashda 1000 ta nuqtani payvandlashga o‘rtacha 10-15
g va chokli payvandlashda 100 m chokka 50-100 g elektrod materiallari
ishlatiladi. Uchma-uch payvandlashda ishlatiladigan
qisuvchi qurilmalar
20000-100000 ta birikma payvandlashga mo‘ljallangan. Oqilona payvandlaga
rejimlaridan foydalanilsa, elektrodlar jadal sovitilsa,
detallar yuzalari
payvandlashga yaxshi tayyorlansa, shuningdek yuqori darajada chidamli
elektrod materiallari ishlatilsa, elektrod materiallari sarfi kamayishi mumkin.
Masalan, o‘zgaruvchan tok mashinalari sovitish uchun suvi sarfi 300-
1200 l/soatni tashkil etadi. Mashinaning quvvati kattalashishi bilan suv sarfi
kamayadi. YOpiq sovitish tizimidan foydalanib,
sovitish tizimidagi umumiy
yuqotishlarni
kamaytirish
evaziga
suvni
tejashga
erishiladi.
Pnevmatik kuch yuritmasi bo‘lgan mashinalar uchun o‘rtacha havo sarfi
UM
ning nominal qiymatlarida quvvati 100 gacha va bundan yuqori nuqtali
payvandlash mashinalari uchun mos ravishda 20-23 va 30-60 m/soatni,
chokli payvandlash mashinalari uchun 10-12 m/soat hamda uchma-uch
payvandlash mashinalari uchun 20 m/soatni tashkil etadi.
