Qayta tiklanuvchi energiya manbalari

 
 
Mualliflar: 
N.T.Toshpo‘latov, t.f.n., dotsent 
D.B.Qodirov, PhD., dotsent 
Taqrizchilar
: 
Ishnazarov  O.X.  “O‘zbekenergo”  AJ  “Ilmiy  texnika 
markazi” direktor o‘rinbosari t.f.d., professor 
 
R.T.Gazieva, 
TIQXMMI, 
“Texnologik 
jarayonlarni 
avtomatlashtirish va boshqarish” kafedrasi mudiri t.f.n., dotsent 

  Toshkent  irrigatsiya  va  qishloq  xo’jaligini  mexanizatsiyalash  muhandislari 
instituti, 2019 yil.    
 

---

3 
 
 
KIRISH 
Hozirgi kunda neft, ko‘mir va gaz konlarining borgan sari tugab borayotganligi 
global  energiya  falokatiga  etaklamoqda.  Buning  uchun  qayta  tiklanuvchi  energiya 
manbalari  va  energiyani  tejash  kelajakda  ham  yaxshi  yashash  uchun  najot  yo‘li 
bo‘lib, dunyo aholisining asosiy qismini omon qolishini ta’minlaydi. 
Tuganmas  yoki  qayta  tiklanadigan  tabiiy  resurslardan  energiya  olish 
imkoniyatiga  ega  bo‘lgan  qurilmalar  an’anaviy  xom  ashyolarga  qaramlikni  bartaraf 
etadi.  Qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalariga  butunlay  o‘tish  kelajakdagi  energiya 
tanqisligi muammosini bartaraf etish imkonini beradi. 
Zamonaviy  jahon  iqtisodiyotining  barcha  yutuqlari  neft,  gaz,  ko‘mir    va 
boshqa shu kabi tabiiy qazilma boyliklarga asoslangan. 
  Hayotimizdagi  aksariyat  harakatlar:  metroda  harakatlanishdan  boshlab  to  
oshxonada  choy  qaynatishgacha  oxir-oqibat,  ushbu  tarixiy  taraqqiyot  mahsulini 
yoqib  tugatishga  qaratilgan.  Asosiy  muammo  shundaki,  osonlik  bilan  erishiladigan 
ushbu energiya resurslari qayta tiklanmaydi.  
Ertami-kechmi, insoniyat erning qa’ridagi barcha ko‘mirni kovlab oladi,  neftni 
qazib chiqaradi va gaznii yoqib tugatadi. SHundan so‘ng bir choynak choyni nimada 
qaynatamiz degan muammoga duch keladi. 
Shu  bilan  birga  yoqilg‘i  yoqishning  salbiy  ekologik  ta’sirini  ham  unutmaslik 
kerak.  Atmosferada  yig‘iladigan  zaharli  gazlar  miqdorining  ortib  borishi  issiqxona 
effektini  keltirib  chiqarishi,  butun  sayyora  bo‘ylab  haroratning  ortishiga  sabab 
bo‘lishini  ham  yoddan  chiqarmaslik  lozim.  Yonuvchi  mahsulotlardan  ajralib 
chiqadigan  tutun  va  zaharli  gazlar  havo  musaffoligini  buzadi.  Ayniqsa,  katta 
shaharlarda  istiqomat  qiladigan  aholi  ushbu  salbiy  ta’sirni  o‘zlarida  juda  yaxshi  his 
qilishadi. 
Biz kelajak haqida doimo o‘ylaymiz, hatto bu kelajak bizning davrimizda kirib 
kelmasada.  Jahon  hamjamiyati  qazilma  boyliklar  miqdorining  cheklanganligini  va 
ulardan foydalaninishning atrof-muhitga salbiy ta’sirini azaldan tushunib etgan va tan 
olgan.  Hozirda  jahonning  etakchi  mamlakatlari  ekologik  toza,  qayta  tiklanadigan 

---

4 
 
 
energiya  manbalariga  bosqichma-bosqich  o‘tish  dasturlarini  ishlab  chiqqan  va  uni 
amalga oshirmoqda. 
Butun  dunyodagi  insoniyat,  qazilma  yoqilg‘ilarni  boshqasiga  almashtirishni 
asta-sekinlik  bilan  amalga  oshirish  ustida  ishlayapti.  Uzoq  vaqtdan  buyon  butun 
dunyoda  quyosh,  shamol,  oqim,  geotermal  va  gidroelektrostansiyalardan 
foydalanilmoqda.  Hozirda  ushbu  manbalardan  insoniyatning  barcha  ehtiyojlarini 
qondirish uchun hech qanday to‘siq mavjud emas. 
Aslini  olganda  qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalaridan  foydalanishda  juda 
ko‘p  muammolar  mavjud.    Masalan,  energiya  resurslarining geografik taqsimlanish 
muammosi.  Shamol  elektr  stansiyalarini    faqat  kuchli  shamollar  tez-tez  esadigan 
joylarda, quyosh - quyoshli kunlar ko‘p bo‘lgan hududlarda, gidroelektrostansiyalar - 
yirik daryolar bo‘yida qurilishi kerak. 
Neft yetarli ammo, hamma joyda emas, lekin uni oson etkazib berish mumkin. 
Qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalarining  ikkinchi  muammosi  -  beqarorlik. 
Shamol elektr stansiyalarida energiya ishlab chiqarish shamolga bog‘liq. Shamolning 
paydo  bo‘lish  vaqti,  tezligi,  yo‘nalishi,  esish  yoki  esmasligi  uning  muammoli  jihati 
hisoblanadi.  
Quyosh  elektr  stansiyalari  bulutli  ob-havo  sharoitida  yomon  ishlaydi, 
kechqurungi qorong‘ulik uning salbiy tomoni hisoblanadi. 
Afsuski shamoldan ham, quyoshdan ham elektr energiyasi iste’molchilarining 
talab va ehtiyojlariga bog‘liq holda foydalanib bo‘lmaydi. 
Issiqlik  yoki  atom  elektr  stansiyasilarida  elektr  energiyasini  ishlab  chiqarish, 
tashqi  faktorlarga  bog‘liq  emas  va  doimo  o‘zgarmasdan  qoladi.  Ushbu 
elektrostansiyalarni 
osonlik 
bilan 
boshqarish 
mumkinligi 
ularning 
ustun 
tomonlaridan dalolatdir. 
Qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalaridagi  mazkur  muammoni  faqatgina  katta 
energiya  akkumulyatorini  qurish,  elektr  energiyasi  oz  miqdorda  ishlab  chiqarilgan 
paytda, zaxira manbadan qo‘shimcha  ta’minlash orqali hal qilish mumkin. Ammo bu 
holda  qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalariga  asoslangan  butun  tizimning  juda 
qimmatlashuviga olib keladi. 

---

5 
 
 
Shunga  o‘xshagan  boshqa  bir  qator  murakkab  muammolar  tufayli  dunyoda 
qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalarining  rivojlanishi  sekin  kechmoqda.  Chunki 
qazilma yoqilg‘ini olib yoqish hali ham oson va arzon. 
Qayta  tiklanuvchan  energiya  manbalari  haqida  fikr  yuritishdan  oldin  bunday 
tushuncha  fanga  qachon  va  qanday  kirib  kelganligi  haqida  ma’lumotga  ega  bo‘lish 
maqsadga muvofiqdir. 
Buning tarixi uzoq, qadimda neft va gaz kashf etilmagan sharoitda ham insonlar 
quyosh  nuridan  suv  isitish,  quritish  va  boshqa  ishlarda  foydalanishgan.  Qayta 
tiklanuvchi  energiya  tushunchasi  fanda  o‘tgan  asrning  boshlarida  qo‘llanila 
boshlandi. Buning asosiy sabablari shundaki neft, gaz, ko‘mir zaxiralarining ma’lum 
bir  davrdan  so‘ng  tugashini  insonlar  tushunib  etib,  energiya  olishning  qayta 
tiklanuvchi  yo‘llarini  qidira  boshladi.  Undan  tashqari,  yoqilg‘ilardan  chiqayotgan 
million tonnalab CO
2
 uglerod gazi ozon qatlami emirilishiga sabab bo‘lmoqda. 
Jahonda  birinchilardan  bo‘lib  qayta  tiklanuvchi  energiyadan  Yaponiya, 
Germaniya  va  boshqa  davlatlarda  keng  foydalanila  boshlandi.  Buning  asosiy 
sabablaridan biri bu davlatlarda yoqilg‘i qazilma boyliklari deyarli yo‘q. 2011-yilda 
Yaponiyada  bo‘lgan  tabiiy  ofat  natijasida  atom  elektr  stansiyalari  hamda  yirik 
to‘g‘onlardan  foydalangan  holda  elektr  energiya  olishdan  voz  kechilib,  energiya 
olishning qayta tiklanuvchi yo‘llariga o‘tilmoqda. 
-  O‘zbekistonda  qayta  tiklanuvchi  energiya  borasidagi  ilk  tajribani  kimlar 
o‘tkazgan? 
-  O‘zbekistonda  qayta  tiklanuvchi  energiyadan  foydalanishni  birinchilardan 
bo‘lib  akademiklar  Ubay  Oripov,  Sodiq  Azimovlar  1950-yillardan  boshlab  uylarni 
isitish,  issiq  suv  bilan  ta’minlash  uchun  quyosh  kollektorlarini  ishlab  chiqdi  va  bir 
necha uylar qurilib tajriba sinovlari o‘tkazilgan. 
Jahonda  qayta  tiklanuvchi  energiyadan  foydalanishda  quyidagi  mamlakatlar 
etakchilik qilmoqda: 
Dunyoning  37  mamlakatida  qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalariga  oid  qonun 
qabul  qilingan,  70  ga  yaqin  mamlakat  qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalari  bilan 
ishlash  hajmini  ko‘paytirishga  harakat  qilmoqda.  Hozirgi  kunda  qayta  tiklanuvchi 

---

6 
 
 
energiyadan foydalanish bo‘yicha Germaniya, YAponiya, Xitoy,  Ispaniya va AQSH 
davlatlari etakchilik qilmoqda. Germaniya atom elektr stansiyalaridan foydalanishdan 
voz  kechmoqda,  2020-yilgacha  elektr  energiyaning  20  foizini  qayta  tiklanuvchi 
energiyadan  olishni  rejalashtirgan,  har  yili  esa  100  ming  uyning  tomini  quyosh 
panellari  bilan  qoplamoqda.  Bunday  usuldan  foydalanish  har  tomonlama  qulaylik 
tug‘diradi,  hech  qanday  ortiqcha  joy  talab  qilmaydi,  aksincha  tom  bekiladi  va  uyni 
xohlagan  vaqtda  isitish,  xonadon  ehtiyojini  to‘laligicha  elektr  energiya  bilan 
ta’minlash  mumkin.  Ko‘pgina  davlatlarda  shamol  energetikasi  qurilmalari  dengiz 
bo‘ylariga  o‘rnatilmoqda.  Shveysariyada  yo‘lovchilarni  tashish  avtobuslari 
bioyonilg‘ida  ishlaydi.  Yaponiya  hukumati  quyosh  energetikasi  texnologiyasini 
rivojlantirish  strategiyasini  ishlab  chiqdi.  Bugungi  kunga  kelib,  jahonda  quyosh 
energiyasi ishlab chiqaruvchi quvvatlarni o‘rnatish 50 foizga oshdi. 
Biogaz  kislorodsiz  bakteriyalar  yordamida  turli  chiqindilarni  qayta  ishlash 
natijasida olinadi. So‘nggi yillarda iqtisodiyoti jadal rivojlanayotgan Xitoy, Vetnam, 
Hindiston,  Markaziy  va  Janubiy  Amerika  davlatlarida  biogazdan  foydalanish 
texnologiyasi  yaxshi  yo‘lga  qo‘yilgan.  Chorvachilik,  parrandachilik,  o‘simlik 
chiqitlarini  qayta  ishlash  natijasida  olinadigan  biogaz  qishloq  xo‘jaligini 
rivojlantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Qayta ishlash natijasida hosil qilingan tabiiy 
mineral o‘g‘itlar er unumdorligini oshirishda keng qo‘llaniladi. Oxirgi yillarda biogaz 
energiyasi  bo‘yicha  ko‘pgina  tajribalar  qilindi  va  kerakli  natijalarga  erishildi.  Bir 
tonna hajmdagi chiqindi saqlaydigan biogaz qurilmasi bir oilani 6 oy mobaynida gaz 
bilan  ta’minlashi  mumkin.  Hozirda  olimlarimiz  bunday  qurilmalarni  yanada 
takomillashtirish ustida ish olib bormoqda. 
Qayta tiklanuvchi energiya sohasi kelajak fani, ertangi kunning asosiy masalasi 
bo‘lib  qolmoqda.  Mamlakatlar  iqtisodiyoti  aynan  shu  qayta  tiklanuvchi  energiya 
manbalaridan  qanday  foydalanishiga  qarab  rivojlanadi.  Bir  so‘z  bilan  aytganda, 
istiqbolimiz aynan qayta tiklanuvchi energiya sohasi taraqqiyotiga bog‘liq. 
O‘zbekiston  sharoitida  quyosh,  shamol  va  biomassa  energiyasidan 
foydalanadigan  qayta  tiklanadigan  energetika  texnologiyalari,  shuningdek,  kichik 
gidroelektrostansiyalar  va  geotermal  qurilmalar  dolzarb  hisoblanadi.  Quyosh 

---

7 
 
 
energiyasidan  issiqlik  va  elektr  energiya  ishlab  chiqarishda  keng  ko‘lamda 
foydalanish  mumkin.  Aytish  joizki,  yurtimizda  quyosh  energiyasining  texnik 
salohiyati  98,6  %  ni  tashkil  etadi.  Birinchi  holatda  yassi  konsentratsiyalashmagan 
quyosh kollektorlari qo‘llaniladi. 
Hozirgi zamon quyosh elementlari qaysi sharoitda ishlatilishiga qarab (koinotda, 
Yer  sharoitida,  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  tushayotgan  quyosh  nurlanishiga,  zichlashtirilgan 
quyosh  nurlanishiga,  ekstremal  xol  uchun  va  boshqalar)  qarab  turli  xil  yarim 
o‘tkazgichli materialdan ishlab chiqariladi. Hozirgi davrda ishlab chiqarilayotgan va 
inson  ehtiyoji  uchun  elektr  manba’i  sifatida  qo‘llanilayotgan  QE  aksariyati  kremniy 
materialidan  tayyorlanmoqda.  Bunga  asosiy  sabab,  hozirgi  zamon  kishilar  ehtiyoji 
uchun  ko‘p  qo‘llaniladigan  mikroelektron  asboblarni  tayyorlash  texnologiyasining 
asosi kremniydir. Ikkinchidan, kremniy elementar yarim o‘tkazgich bo‘lib, uning Yer 
qa’ridagi  ulushi  30  %  ga  yaqinni  tashkil  qilishi,  hamda  texnologiyasining 
rivojlanganligidadir.
  
Ammo  global  iqtisodiyotda  qayta  tiklanuvchi  energiya  manbalaridan 
foydalanish  katta  foyda  keltirmasada,  undan  alohida  uy  uchun  foydalanishning 
e’tiborga molik jihatlari ko‘p. 
Hozirda  ko‘pchilik  elektr  energiyasi,  issiqlik  va  gaz  uchun  ta’riflarning 
muntazam  o‘sib  borayotgaligini  his  qilmoqda.  Energetik  kompaniyalar  yil  sayin 
oddiy odamlar cho‘ntagiga chuqurroq kirib bormoqda. 
Qayta tiklanuvchan energiyalardan foydalanish xalqaro tashabbus jamg‘armasi 
(I2BF)  mutaxassislari  tomonidan  qayta  tiklanadigan  energiya  bozorining  birinchi 
tahlili  natijalari  taqdim  etildi.  Bashoratga  ko‘ra,  5-10  yil  ichida  qayta  tiklanuvchi 
energiya  manbalari  foydalanish  texnologiyalarining  raqobatbardoshligi  yanada 
oshadi va ommaviylashadi. Hozirda ham qayta tiklanuvchi energiya bilan an’anaviy 
energiya narxlari orasidagi farq keskin qisqarib bormoqda.  
Energiya  narxi  deganda,  qayta  tiklanuvchi  energiyani  ishlab  chiqaruvchi 
tomonidan    loyihaning  davom  etish  mobaynida,  kapital  xarajatlarini  qoplashga  va 
kiritilgan  investitsiya  kapitalidan  olinadigan  daromaddan  10  foiz  qaytarishni 
ta’minlashni xohlaydi. Ushbu narx qarzni moliyalashtirish mablag‘ini ham o‘z ichiga 

---

8 
 
 
oladi.  Chunki  ko‘pgina  alternativ  va  an’anaviy  energetik  loyihalar  qarz 
mablag‘larining jiddiy manbalarini jalb etish asosida quriladi. 
Ushbu grafik qayta tiklanuvchi energiyaning 2018-yilda dunyo bo‘yicha ishlab 
chiqarilgan elektr energiyasidagi ulushi keltirilgan 
(1.1-rasm). 
 
1.1.  rasm.