Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

Ikkinchi  qism
Y U L D U Z   S O ‘Q M O Q L A R I
B e lin g d a g i  p i c h o g ‘in g n i ,  m in g a n  
o tin g n i,  n ik o h in g d ag i  x o tin in g n i  birovga 
is h o n m a ,  b o la m ...
XIV
^Tolibjon  u m rin in g   b u y o g ‘ini  shu  togM arda,  bolaligi  qolgan 
qishloqda yashab o ‘tkazishga qaror qildi.  U jah o n n i kezdi. D engizlar, 
togMar, sa h ro lar oshdi.  S h o h o n a  m e h m o n x o n alard a yashab k o ‘rdi. 
L ek in   s h u   k ic h k in a g in a ,  a z im   togM ar  p in jig a   su q ilg a n   o n a  
qishlogM dek  q a d rd o n   jo y n i  k o ‘rm a d i.  S hu  y e r  m e n in g   s o ‘nggi 
b e k a tim ,  d ed i.  K uyovi  h o v li  etagiga  p o y d e v o r q o ‘yib,  buyogMga 
chogM  k e lm a g a n id a n m i,  qoMi  te g m a g a n id a m n i,  ta sh la b   q o ‘ygan 
u yni  b itk a z m o q c h i  boMdi.  B ugun  ikki  h a fta d irk i,  u  jiy a n la rin i 
yoniga olib, guvala dum alattiradi.
Bu q ishloq o d a m la rin in g  ajib yaxshi o d atlari bor.  Birov im orat 
b o sh lasa,  q o ‘n i- q o ‘sh n ila r  yalpi  h a sh arg a  ch iq ish a d i.  H a r  kuni 
bitta q o ‘shni o sh -o v q atn i  b o ‘yniga oladi.
T o lib jo n n in g   im o ratg a  u n n a g a n id a n   x a b a r to p g a n   q o ‘sh n ila r 
a rra y u   p o y te sh a la rin i  koM arib  k e la v e rish d i.  Biri  x o d a la rn in g  
p o ‘stlogMni shiladi.  Biri  p o y tesh a b ilan  to ‘sin  ch o p ad i.
K u n  yoyilishi b ilan T o lib jo n  onasini o 'r ik  tagidagi chorp o y ag a 
oM qazib  q o ‘y a d i.  K a m p ir  T o lib jo n n in g   e n d i  h e c h   q a y o q q a  
ketm aslig id an ,  shu  q u ra y o tg a n  u y im izd a  ikkim iz y ash ay m iz,  deb 
aytg an id an   n ih o y atd a xursand.  U  ich id a, b o la m -a ,  m en  buyogMga 
q a n c h a   y a s h a rd im ,  se n in g   b o s h in g n i  ikki  q ilsa m ,  sh u   u y d a 
k o ‘p aysang,  d e y a p m a n -d a ,  d erd i.  A m m o   T o lib jo n   u y la n m o q c h i 
em as,  u m r ketdi.  E ndigi  to p ilg an   h a m ro h n i  y arim  yoMda tash lab , 
b a x tiq a ro   qilib  k etish   n o m a rd lik ,  d e b   o ‘ylardi.
D a rd n in g  kelishi oson,  ketishi qiyin.  U  d o k to rlarn in g  gaplariga 
quloq solm agan edi. T o g 1  havosi, toza suv tarang tortilgan asablarini 
asta q o ‘yib y u b o ra y o tg a n in i o ‘zi  ham   seza b o sh lag an   edi.  S h u   uy 
b itsa ,  T o s h k e n td a g i  u y im n i  to p sh irib ,  k o ‘c h -k o T o n im n i  o lib 
k e la rd im ,  d eb   o ‘ylardi.  Q ish lo q   soveti  raisin in g   k a b in eti  y o n id a
10—   S.  A h m a d .   J i m j i t l i k
1 4 5

---

kattagina xona bor ekan.  K itoblarim ni sh u jo y g a olib kelsam, qishloq 
b o lalari  b a h ra m a n d   b o ‘larm id i...
T olibjon yaqin 
0
‘ttiz  yildan beri  kitob yig‘ardi.  0 ‘g ‘lim  voyaga 
y etg an d a o ‘qiydi,  d eb   n iyat  q ilgandi.  S alkam   yig irm a  m in g   kitob 
kim sasiz  uyda c h a n g  b o sib ,  sarg‘ayib y otibdi.  S h u larn i  q ish lo q q a 
sovg‘a qilam an. Yaxshigina kutubxona boMadi.
U n in g   dilida  n iy atlari  k o ‘p  edi.  E ndigi  q o lg an   u m rin i  o n a  
qishlogM ning b olalariga  bagM shlam oqchi.  U larn i  o ‘qitib ,  o la m n i 
ta n itm o q c h i.  Bu qishloq bolalari  u c h u n  b ird a n -b ir ideal —  Shtirlis 
b ilan   Raj  K ap u r,  xolos.  B olalarni  kitobga  o ‘rgatish  kerak.  T oki 
u la r  ish ch i  k u ch i  boMib  e m a s,  o n g li,  k a tta  ja m iy a tn in g   b ilag ‘on 
a ’zolari  boMib yetishsinlar.  U larn in g  hozirgi  tu rish -tu rm u sh i faqat 
jism o n iy  m e h n a td a n  b o sh q ag a yaram ay d ig an   qilib q o ‘yadi.
K u n la rn in g   b irid a   T o lib jo n   d o ‘sti  M irv a lid a n :  « 0 ‘rto q , 
b o la la rn in g  o ‘qishi  c h a to q -k u ,  o ‘q itu v ch ilarin g   h a m   h e c h   b aloni 
bilm ay d i,  u larin g   na  g az e ta   o 'q iy d i,  n a  k ito b ,  u la r  tarbiyalagan 
b o la la r  k im   b o T ib   yetish ad i?»   d e b   so ‘rag a n d a ,  M irvali  x an d o n  
tash lab   kulgan  edi.
—  N im a ,  o 'q ib   p ro fe s s o r  b oM arm idi?  Y o z is h -c h iz is h n i, 
o 'q is h n i  bilsa  boM di-da.  U n d a n   y u q o risin i  bilsa,  ketib  q o lad i. 
In s titu td a  o 'q iy m a n ,  d e b   sh ah arg a  ta lp in ib   q o lad i.  B itta  o ‘qigan 
se n m i,  k etib  q o ld in g -k u .  B oshingga  tashvish  tu sh m a sa ,  qay tib  
kelm asding.  B ular  h a m   sh u n a q a -d a .  M en g a  ishchi  k erak,  olim  
em as,  ishchi.  Ilmi boMsa, to g ‘d a echki boqadim i?  M a’lum oti boMsa, 
poda ketidan changga belanib yurib, bo'yniga ko‘za osib xonadonlar 
oldidan  «oshhalol» deb chaqirib yuradim i?  Ilm i boMsa,  tili chiqadi. 
A gar m en g a qolsa,  to g ‘  oralaridagi  q ish lo q lard a o 'r ta   m aktablarni 
y o p ib ,  boshlangM ch  m a k ta b   qilib  q o ‘yard im .  Savodi  boM masa, 
katta boM ganda a n o n im  y o zo lm ay d i,  bildingm i?! Afsuski,  b u n aq a 
q ilo lm a y m a n -d a ,  z a m o n   koM arm aydi.
Bu gaplam i yurt otasi, davlat m iqyosida ish yuritadigan  M irvali 
aytayotganiga T olibjon  ish o n m ag an d i.  Q iziqchilik qily ap tim i,  uni 
la q illaty ap tim i,  yo  k o ‘nglidagi  g ap n i  ay ty a p tim i,  b ilo lm ag an d i.
M irvali  h e c h   k im d a n   h ay iq m ay d i.  Istagan  ishini  qilaveradi. 
U ,  h u k u m a t  bu  togM am i  m en g a  b erg an ,  d eb   o ‘ylayapti.  Y o ‘qsa, 
b u n c h a lik  zolim   boMib ketm asdi.
K am pir so‘rida oMiigancha ustalam i gapga soladi.  U lam i ko‘rmasa 
h a m   o v o zid an   tan iy d i.
146

---

—  H oy,  sen  E g a m b erd im isan ?  N e v a ra -ch e v a ra la rin g   tin c h - 
o m o n   yuri p tim i?   Q izin g   k ep q o lg an d i.  K etd im i  yo  o ‘tiri p tim i? 
J o ‘n atv o r,  qiz degan  ch iq ib   ketgan uyiga begona b o ‘ladi.
—  K etg an ,  k e tg a n ,  e n a ,  —  deydi  E g am berdi.
—  B inoyi  b o ‘pti.  E ndi  kelsa,  k iritm a .  C h iq q a n   qiz  chigM riq- 
d a n   t a s h q a r i d a ,  s h u   g a p n i  b ila s a n m i?   X o tin in g   r a h m a tli 
h alim d ak k in a,  parish talik k in a edi.  U y lan m ad in g m i?
— Y o sh im   h a m   k etib q oldi.  U y at b o 'la r.
— U n aq a dem a,  D unyo shu.  Ketgan ketdi.  Endi qaytib kelmaydi. 
Y o tarin g  b o r,  tu ra  ring bor.  Y an a o ‘zin g  b ilasan,  b o sh in g  bolishga 
yetganda peshonangga bitta urib q o lm agin, dey m an -d a.
K a m p ir  d o lc h in   c h o y in i  h o ‘p la b ,  u z o q   tin   o la d i.  Y an a 
ustalarning gangur-gungur gaplariga quloq soladi.  G apga aralashgisi 
keladi.  O kzini tu ta d i.  Oxiri  boMmaydi.
— G ‘up ro m id d in .  H oy,  G ‘uprom iddin!  Ilgarilari kirib,  Ь1фа8- 
y arim p as gaplashib o ‘tirib ch iq ib  ketarding.  N ega daraging y o ‘q?
O ltm ish  yoshlardagi jik k ak  ch o l teshasining sopini belb o g 'id an  
o ‘tkazib,  so 1 riga keladi.  O m o n atg in a o ‘tirib,  k am p ird an  h ol-ahvol 
so ‘ragan  b o ‘ladi.
—  K a m p ir  e n a ,  x o tin   u c h - to ‘rt  k u n   ol  k e td im ,  o l  q o ld im , 
d e b   q o ‘rq itd i.  S hu n g a  a n d a rm o n   b o ‘lib  k iro lm ad im .  D o lc h in  
c h o y in g izn in g  x u m o ri  tu tib  tu ra d i.  Q a n i,  b itta  quying.
K am p ir c h o y  q u y ib  u zatad i.  N e c h a  m a rta la b  ay tg an  gaplarini 
yan a boshlaydi.  G ‘u p ro m id d in   k o ‘ngli  u c h u n  b u  g ap lam i b irinchi 
m a rta  esh ita y o tg a n d e k ,  h a -y a ,  s h u n a q a m i-y a ,  d e b  o ‘tirav erad i.
—  Baraka topkur, xotining kichkinaligida ju d a  jikildoq edi.  Bitta 
gap  aytg an g a o ‘n ta n i q o ‘n dirardi.
G ‘u p ro m id d in   b o sh in i  silk itib -silk itib   kuladi.
—  E ,  en asi  tu s h m a g u r-a ,  bizzi  x o tin   y oshligida  b ir  gapga 
o ‘nni q o ‘ndirsa,  qariganda o ‘ttizn i q o ‘ndiradi.  U nga bitta gap aytu 
o rq an g g a  q a ra m a y   qoch!  —  B ay -b ay -b ay ,  —  deydi  k a m p ir,  — 
h aliyam   q o lm a p ti-d a ,  shu  o d a ti  oM magur.  H ay  m ayli,  u m rid a n  
b arak a to p sin .  Ish q ilib ,  x u d o  senga t o ‘zim  bersin.  C h id a y sa n -d a , 
chidam ay qayoqqa ham  borarding. Shuncha nevara-chevara, evara...
— Q alam pirdek zahar gaplariga o ‘iganib qolgan ekanm an.  Kasai 
boMganda q o ‘rqib ketdim .  Ikki  k u n  tild an   ham  q o ld id a, boyaqish, 
qargM shlarim   ijobat  boM dimi,  d e b   o ‘zim n i  o ‘zim   k o yidim .  Ja 
jo n im d a n   qM kazvorganda,  tilin g   kesilsin,  d ev o rg an   p ay tlarim
147

---

b o ‘lgandi. Tavba qildim ,  xudoyim , tavba qildim , deb nola qivordim . 
X ayriyat,  tili  c h iq d i.  H o z ir b in o y id e k   m en i  q a rg ‘ab   yotibdi.
—  O tan g n i  o n a sin i  eslay san m i?  M o m o n g n i  ay ty a p m a n .
—  H a ,  b ila m a n .  E slaym an.  E las-elas  esla y m a n ,  ju d a   q arib  
qolgan edilar.
—  H a ,  b alli,  —  d ey d i  k a m p ir.  —  0 ‘sh a  m o m o n g n i  b o b o n g  
M ak ritd a n  o p q o c h ib  kelgandi.  H u sn  d eg an in g  oy d esan g  o y ,  kun 
desang kun edi.  Soch deganing yerga tegardi.  Q ishloq qizlari tom ga 
chiqib, qaldirg‘o ch d ek  tizilib olib, uni to m o sh a qilishardi.  R ahm atli 
tirik boMganda yuz oMtizdan oshardi. X udoning qudrati bilan bolalari 
o ‘ziga o ‘xsham adi.  O tasiga o ‘xshagan q anshari  past boMishdi.
—  E n a jo n ,  e n d i  b o ray ,  ish  q o lm asin .
G ‘u p ro m id d in   sh u n d a y   d e b   o 'r n id a n   tu rd i.  K a m p ir  o ‘tirib - 
o ‘tirib ,  y an a  zerik d i.  K im   b ila n d ir gaplashgisi,  k im g ad ir  yigMlib 
q o lg an  g a p larin i  aytgisi  keldi.  O xiri  c h id a m a y  o v o z berdi:
—  D o lim b o -e,  n im a qilyapsan, bitta choy ichib ket.  Poyteshada 
tik tu rg an ch a b o lo r chopaverib,  hassaga o 'x sh a b  ketgandirsan.  Kela 
qol!
A trofdagi  u sta la r D o lim b o y g a q a ra b   iljayishdi:
—  B or,  b o ra   q o l,  o c h e re tin g  keldi.
D o lim b o y   p o y te sh a n i  q alin   p a y rax alar  ustiga  e h tiy o t  qilib 
q o 'y ib ,  s o ‘riga  kelib o ‘tirdi.
K a m p ir  c h o y n a k   tag id a  q o lg a n in i  silqib  q u y d i.  D o lim b o y g a 
uzatdi.  K eyin, T o lib -e , c h o y  o p k e, dedi.  N im a d a n  g ap  boshlashni 
b ilm ay ,  b ir  o z  tu rd i.  N ih o y a t,  g ap in i  to p d i.
— D olim boy,  kichkina q u d an g n i  m elisa d eb  eshitdim .  Rostm i? 
M elisalik  h a m   yaxshi  h u n a r.  Y o n id a   t o ‘p p o n c h a si  boMsa,  y an a 
n im a  kerak.  K elin in g   m o ‘m in -q o b ilg in a m i yo  m elisani  q iz im a n , 
d eb  q ay n o n asin i  to k ch ag a c h iq azib  q o ly yaptim i?
— Y o‘g ‘-e,  — ded i usta  D olim .  —  Bu qiz q u d a  ayaning oldingi 
erid an .  D adasi sartaro sh  boMgan.  Q u d ach ilik n i o ‘sh a b ilan qildik. 
D a ro m a d i yaxshi.  B u tu n   ray o n d a  u n d a n  b o sh q a  s u n n a t q iladigan 
sa rta ro sh  y o ‘q.  T o p ish i  yaxshi.
—  U n d o q  boMsa,  d u ru st.  B e sh -o ‘n y ildan  b u y o n   to g ‘d a  o ‘g ‘il 
bola ko‘p  tugMlyapti.  Bu h a m  boMsa qudangni  rizqi-da.  Senga xudo 
b e rib  q o p ti.  H o z ir o ‘tirib   h iso b lasam ,  m an i  h iso b im d a  san   b u  yil 
o ltm ish  ikkiga kirarkansan.  Kelasi yili  payg‘a m b a r yoshiga kirasan. 
M ovlud o ‘q itasanm i?
148

---

—  Y o ‘g ‘- e ,  —  d e d i  u s ta   D o lim ,  —  z a m o n   k o ‘ta rm a y d i. 
Y oshligim da kom so m o l b o ‘lgan ek a n m a n , esim d an  chiqib ketibdi. 
G a p   teg ad i,  en ajo n .
K a m p ir  lab larin i  b u rd i.
—  H e c h  b o ‘lm asa,  K iyiksovdi en a m g a  b iro n   n im a ata.
H a sh a rc h ila r  D o lim b o y n i  ch aq irish d i:
—  H o ,  u sta buva,  q arab  qoldik-ku!
O sto n a d a   m u n k a y ib   o ‘tirgan  c h o l  y o n b o sh ig a  q o lyib  olgan 
p a c h o q   p a q ird a n   q iy s h iq -q in g ‘ir  m ix la rn i  o lib ,  b o lg ‘a  b ila n  
to ‘g ‘rilardi.  U  q o rin  solganidan m unkayib o ‘tirishga qiynalardi.  U , 
k a m p ir m en i h a m  ch a q irib  q o la rm ik a n , jin d a k k in a  b e lim n i yozib 
o la rd im ,  d e g an   o ‘y  b ila n   te z -te z   o v o z  c h iq a rib   q o ‘yardi:  «H oy 
b o lalar,  ch o y g a  q a ra n g la r,  pay rax a  o ld id a   g u g u rt  o ‘yn a m a n g la r, 
oyoq ostidagi guvalalarni ch etg a olib q o ‘yinglar».
K a m p ir  u n i  o v o z id a n   ta n im a d i.  Bu  kim   b o ‘ldi  e k a n ,  deb 
o ‘yladi.  O xiri c h o l  c h id a m a y  ketdi:
—  K a m p ir  e n a ,  sh u n c h a   ovoz  b e ra m a n ,  n eg a  m en i  c h a q ir- 
m aysiz?
K a m p ir ovoz kelg an  to m o n g a  q arad i.
—  K im san? T a n im a y ro q  tu rib m a n .  O vozing  n o tan ish .
—  A xir,  m e n   R azzo q   b u q a c h im a n -k u .
—  O vozing o ‘x sh am ay d i-k u ?
R azzo q  b u q a c h i  o ‘rniga b o sh q a  birov jav o b  qildi:
— Ichaverib ovozi shunaqa bo ‘lib qolgan. K echasi uyga kelganda 
b o la la ri  o v o z id a n   ta n im a y ,  avval  d e v o r  n a h r a s id a n   q a ra b , 
dad asilig in i  bilib ,  keyin  eshik  o c h ish a d i.
—  V oy,  o m o n   b o ‘lgur-e!  0 ‘z in g a m   ara q   o ‘lg u rn i  suvdek 
icharding-da, shu ichishingga vohligina o ‘lib ketarsan,  deb o ‘ylagan 
ed im .  X ay riy at, jo n in g  q a ttiq q in a  e k a n .  K el,  kela  q o l,  b itta  c h o y  
ich ib   ket.
P o ‘stlo q  shilib,  beli q o tib   k etg an larg a alam   qildi.
—  H o ‘,  p iy a n ista   n o m a rd ,  b e o c h irt  o ‘td in g -a ,  e n d i  m eni 
n av b atim   kelgan  edi.
K am p ir R azzoq buqachiga c h o y  uzatdi.
— C h o ‘lga sh a k a r y oqqani esingdam i?  — ded i k a m p ir R azzoq 
b u q a c h ig a .  —  0 ‘s h a n d a   u y in g d a g i  p a x sa   d e v o rla rn i  y iq itib , 
q ay n atilg an  y an to q  sh arb atin i  y a n a  olti  m a rta  q ay n atib ,  loyqadan 
o ‘tkazib tinitgan eding.  Paxsa oxurdan, paxsa loyqasidan o ‘tkazilgan 
sh a rb a t  b u lo q   s u v id e k tip - tin iq   b o ‘lg an   edi. D o sh   q o z o n d a   suvi
149

---

bug‘lanib ketguncha qaynataveigan eding.  Oxiri qozon tagida oppoq, 
h u k u m a tn ik id a n   ham   o p p o q  sh a k a r qolgandi.
B o la -c h a q a n g   b ila n   b u   a tro fd a   paxsa  q o ld irm a d in g .  E shak 
a ra v a d a   y a n to q   ta sh ig a n in g   ta sh ig a n   edi.  O lz in g   h a m   m o ld e k  
ishlading.  Q o ‘n i-q o ‘sh n ila rn in g  q o z o n in i sh arb atg a toM dirib,  olti 
q o p   o p p o q   s h a k a r q a y n a tib   o lg an   ed in g .  0 ‘zin g   oM gidek  p ish iq  
boM sang  h a m   b a ’z i- b a ’z id a   o d a m g a rc h ilig in g   tu tib   q o la rd i. 
T o lib n in g  s u n n a t t o ‘yiga b ir q o p   m a rv a rid d e k  s h a k a r c h iq a z g a n  
ed in g .  S h u   y a n to q   s h a k a rid a n   b esh   kashkil  s h in n i  so lg a n sa n , 
h o ‘  b u n g a   n e c h a   yil,  n e c h a   z a m o n la r  boMib  k e tg a n .  S h in n in g  
ta m o m  boM gandir.
—  B or,  bor.  B iron  o ‘ttiz   sh ish a d a   sh in n i  b o r.  Q ish d a  b o la la r 
q o m i shinniga qorib, «R ohatijon» qiladilar. Yangichasiga aytganda, 
«Fruktoviy» m u zqaym oq boMadi.
—  U ru sh   yillari  x o ‘p a m   q u tu rg a n d in g -a .  O M igingni  b itta  
b u q a n in g  b o byniga  tash lab   olg an d in g .  B itta g 'u n a jin g a   q o ‘yishga 
yuz  s o ‘m   o lard in g .  E lligini  o ‘zin g   yeb,  elligini  b u q an g g a  yedi 
rarding.  S ani b o sh in g d a n  o ‘tg an  g a p la r sh u n d o q q in a   esim d a  tu - 
ripti.  B ir  c h e k k a d a n   aytib  beraym i?
U lar orasida oMayotgan gaplarga quloq solib turganlar:  «Ayting, 
ay tin g ,  k a m p ir  e n a ,  bizga  ogMz  o c h irm a y d i,  siz  ay ting»,  deb 
turib olishdi.  Razzoq buqachi o ‘zini  u yo q -b u  yoqqa tashlab k o ‘rdi- 
yu,  boM m adi.  K a m p ir c h o y   h o ‘plab,  gapga tu sh ib   ketdi:
—  S h u   d esan g ,  R azzoqvoy,  san  u y lan g an in g d a  « R o ‘m olim » 
p lastin k asi  e n d i  c h iq q a n   yili  edi.  T o ‘g brim i?  T o ‘yin g d a  hovliga 
patifon opchiqib, o ‘n yetti m arta q o ‘yib eshitganm iz.  0 ‘sha xotining 
t o ‘y d a n   y e tti  k u n   o ‘tm a y   q o c h ib   k e tg a n   e d i.  U n d a n   k ey in  
p a la n d a ra lik  b itta  ju v o n  x o tin   o lding.  0 ‘sh a yili  pilla tu tg an larg a 
b a x m a l  b e ris h   ra sm   boM gandi.  0 ‘sh a   x o tin in g   y a x s h ig in a , 
sogM om gina  ed i.  Bir  oyga  q o lm a y   rangi  sarg ‘ayib,  o q so q lan ib  
q o lg an d i.  Sal  k u n   o ‘tm a y ,  o la m d a n   o ‘tib   ketdi.  Q a n a q a   d a rd i 
b o rlig in i  h e c h   kim   b ilm a y   q o ld i.  U n d a n   k ey in   R avot  m esh 
to m o n d an  qiz olding.  K o‘hlikkina edi.  0 ‘shanda o ‘zim izning quvalik 
terim ch i  S hakarxon  M o ‘m inova degan ju v o n n in g  suvrati gazetada 
ch iq q an d i.  K elinni yuzini h e c h  kim  k o ‘ro lm ay  qolgandi.  T o ‘yning 
ertasigayoq  ch irq illa g a n ic h a   se p -sid irg ‘asini  h a m   ta sh la b ,  R avot 
m eshga piyoda dodlab,  q o ch ib  ketgandi.
U sta  D olim  gapga aralashdi:
150

---

—  K a m p ir  e n a ,  bu  y aram as  kuniga  ikkita  k irp in in g   s h o ‘rva- 
sini ichadi.  B edananing tuxum ini xom  yutadi.  Q assoblardan oshnasi 
k o ‘p.  Q o ‘c h q o r so ‘ygan  kuni  o ‘q d e k  u c h ib  bo rad i.
K a m p ir  pixillab  kuldi.
—  T a g ‘in a m   A b o   M u s lim i  s o h ib q iro n   b o ‘lib   k e tm a g a n  
ekansan-da!
Bu  g a p la rd a n   h a sh a rc h ila r  q o tib -q o tib   k u lish ard i.  R azzoq 
b u q a c h i  p e sh o n a sin i  u q a la b ,  terg a  p ish ib ,  in d a m a y   o ‘tira rd i. 
K a m p ir  x u d d i  k ito b   o ‘q iy o tg a n d e k ,  u n in g   tarjim ai  h o lin i  an iq  
qilib  aytardi.
—  S h u n d a n   keyin  sen i  ta n iy d ig a n la r  q iz   b e rm a y   q o ‘yish- 
g an d i.  Y an a u c h  b o r uy lan d in g .  B ittasi o 'ld i,  o ta -o n a la ri aravada 
olib ketishdi.  Bittasini erta saharda o ‘zini suvga tashlayotganda ushlab 
o lish d i.  B ech o ra  q o ro n g ‘i  tu sh ish i  b ilan   q o ‘sh n ilarn ik ig a  ch iq ib  
ketgancha ertalabgacha uyga qaytm asdi.  Oxiri q o ch ib  qoldi.  Keyin 
kim ga  uylanganding?  H a, esim da, b ir yoshi o 'tg a n ro q  yakkabogMik 
y allach in i  oluvding.  U y lan d in g ,  o z ib - to ‘zib ,  d ev o rlarn i  u sh lab , 
hassaga  ta y a n ib ,  p ash sh alarg a  ta la n ib   y u rad ig an   b o ‘lib  qo ld in g . 
X ayriyat,  bu  x o tin in g n in g  jo n i  q a ttiq q in a   ek an .  Y ash ab   k etding. 
S hu n g a uylandingu  pensiyaga ch iq m asan g  b o ‘lm ay qoldi.
U sta la rd a n   biri  o v o z berdi:
—  N im a   b a lo ,  k a m p ir   x o la ,  q is h lo g ‘im iz n i  is p ra v ic h n i 
b o ‘yrasim isiz?  H a m m a  gapni kitobga yozgandek bilasiz-a!
—  B ilam an -d a,  k o ‘z o ‘lgur b u n d o q  b o ‘lg an d an   keyin, o ‘tg a n - 
k etg an lam i eslab o ‘tiram an .  H am m asi yodim ga keladi.  Birovi bor, 
birovi  u ru sh d a  o 'q q a  u c h ib   k etg an ,  birovlari  tirik ch ilik ,  d eb  t o ‘rt 
tarafga tarqab ketgan.
U  yana  R azzoq buqachiga o ‘girildi.
—  X o ‘sh ,  x o tin in g   q alay?  N ev aralarg a  q o rish ib   o ‘tirip tim i?
—  H a ,  e n d i  o ‘tirm a y   q a y o q q a  h a m   b o ra rd i.  A m m o -le k in  
p a rd o z -a n d o z  o 'sh a n d o q .  Q o sh id an  o ‘sm a, yuzidan u p a arim aydi. 
X o tin   k is h in in g   y u z i  b ir  n u r a g a n d a n   k e y in   p a r d o z   tu tm a y  
q o ‘yark an .  Q ari  artistlarg a o ‘xsh ab   terisin i  to rttirsa ,  b o sh q a  gap. 
M asjid b u zilsa,  m e h ro b  q o la r d e g a n d e k ,  asli h u sn id a n  p ic h a  bor. 
S h o ‘xligi  h a m  o ‘ziga yarasha.
U sta la r  g ap   q o tish d i:
—  B uqachi  b a ’z i-b a ’zid a  u y id an   q o c h ib   c h iq ib ,  k ech alari 
o q so q o ln in g  tash q ari  hovlisida y o tib  yuradi.
151

---

K a m p irn in g   ic h i  y o lg ‘iz lik d a n   g ip   b o ‘lib   q o lg a n   e k a n . 
H a m q ish lo q la ri  bilan  g a p la sh ib ,  ro sa  d ilin i  y o z d i.  T o lib jo n   esa 
h a s h a r c h ila r n in g   b ir   o t a - o n a n i n g   b o la s id e k   a h illik la r ig a , 
o n a sin in g   u la r  b ila n   o ‘z  jig a rid e k   g a p la sh ish ig a   q a ra b ,  yuragi 
to ‘lqinlanib ketardi.  D unyoning h ech  yerida b u n aq a ahil od am lam i 
k o ‘rm agandi.  Y ax sh i-y o m o n   k u n lard a b ir-b irin in g  pinjiga  kirishi, 
b itta s in in g   d a rd ig a   h a m m a s in in g   jo n i  o g ‘rish ig a ,  b itta s in in g  
q u v o n ch ig a  ham m asi  b a b -b a ra v a r yayrab ketishiga  h a y ro n  b o ‘lib 
q o lg an  edi.
U   h a y o td a   a n a   s h u n d a y   q u v o n c h li,  n u rli,  b e o z o r,  h u z u r- 
halovatli  d a m la rn in g   k o ‘p  b o ‘lish in i,  u z o q   boM ishini  istardi.
K a m p ir  o 'tirg a n   s o ‘riga  o fto b   kelib  q o ld i.  T o lib jo n   k o ‘tarib  
ayvonga oborib qo ‘yay, desa k o ‘nm adi. Q adrdon ham qishloqlaridan 
b ir q a d a m   b o ‘Isa  h a m   nari  ketgisi  kelm asdi.
—  H o y   G ‘u p ro m id d in ,  beri  kel.
—  E,  q a n a q a siz ,  e n a .  G ‘u p ro m   h o z ir c h o y   ich d i-k u !
—  G ‘u p ro m id d in n i  ikki  k a rra   c h o y   ic h ish g a   h a q q i  b o r. 
B o s h q o ro n g ‘i  k e lin la rg a   a lo h id a   « N o rd o n   b o g 1»  q ilg an .  S h u - 
n in g  u c h u n   « O blizdroviya»  ic h id a  c h iro g ‘i b o r  so at  b e rg a n ,  b il- 
dingm i?
—  B olam ,  uydan  Z a y n a b n in g  so y ab o n in i  o p c h iq ib  ber.  T u tib  
o ‘tira m a n .  N eg a c h a rc h a rk a n m a n , bolam .  San o ta  yurtingga kelib 
v atan   tik a s a n -u ,  m e n   c h a rc h a y m a n m i?   Bu  h a sh a rc h ila r  k o ‘z 
oldim da o ‘sgan bolalar. Ovozini eshitsam , ota-onalari esimga tushadi. 
U larn i tirik  k o ‘rgandek boM am an.  C h a rc h a m a y m a n ,  bolam .
D a r h a q iq a t,  h o z ir   h o v lin i  t o ‘ld ir ib   h a s h a r   q ila y o tg a n  
ch o lla rn in g   o ldi  o ltm ish d a n ,  keti  ellik d an   osh g an   k ish ilar  edi. 
K a m p ir  u la r  tu g ‘ilganda  o ‘ttiz d a n   o sh g a n ,  yursa  y er  titray d ig an  
p olvon  x o tin   edi.  G u rsilla tib   k e tm o n   c h o p a rd i.  T o g ‘d a n   b u rn i 
yerga tekkudek b o ‘lib o ‘tin  orqalab kelardi. T olibjonning otasi qirga 
b u g ‘d o y  sep ard i.  O t-u lo v  b o ‘lm ay  q o lg a n d a ,  sh u   x o tin   q o p  t o ‘la 
d o n n i yelkalab p ild irag an ch a  kelaverardi.  M a n a  shu c h o lla r o ‘sha 
pay td a t o ‘rt-besh  y ash ar bo la edilar.  U la r k im p irn in g  k o ‘zi old id a 
o ‘sib o d am   b o ‘lishdi.  Q a n c h a si  u ru sh g a  ketdi.  K e lm ag an larin in g  
uyida aza o ch ild i.  Q a n c h a si b ax t  izlab allaqayoqlarga  izg‘ib  ketib 
q oldi.  M a n a   shu  q o lg an lari  k a m p ir u c h u n   b e n ih o y a   q a d rli,  aziz 
k ish ilar  edi.  K a m p ir  u la m in g   b arin i  se n la b   g ap irad i.  N a z a rid a  
hali  h a m   b o lay u   te z -te z   terg ab   tu rm a sa   boM m aydigan  tu y u lad i. 
S hu to p d a  b iro n ta sin i  koyigisi  keldi.
152

---

—  H o y ,  A bdum ajid!  N im a   b a lo ,  x o tin in g  o d a m g a rc h ilik d a n  
c h iq ib   q o lg a n m i,  d e y m a n .  B o d o m g u ln in g   m a ’ra k a s id a   rov 
k o ‘rin ib ,  rov  y o ‘q  b o ‘ldi.
A bdum ajid p o ‘stloq sh ilayotgan o ‘rog‘ini yoniga q o ‘yib, javob 
qildi:
—  B o la -c h a q a   k o ‘p ay g a n d a n   keyin erk a k d ir,  x o tin d ir o d a m ­
g arch ilik d an  ch iq ib  q o lark an .  B e c h o ra  X ayrobodga tu sh g a n   qizi- 
n ik id a. O y -k u n i  y aqin. Q iz in in g  q o rn ig a   q u lo g ‘ini  tu tib  o ‘tirip ti.
*  
*  
*
K echga yaqin, oftob terskay to m o n g a o ‘tgan m ahalda Z aynablar 
eshigi o ld id a  ikki yuk m ash in asi t o ‘xtadi.  B ir m a sh in a  borti  kitob, 
ikkinchisi  h a r  xil  ro ‘zg ‘o r   b u y u m la ri,  sh k aflar,  k o ^ a - y o s t i q ,  
k iy im -b o sh la r  b ila n   t o ‘la.
O s m o n d a n   tu s h d im i,  y e rd a n   c h iq d im i,  b irp a s d a   q ish lo q  
bolalari k o ‘ch an i toMdirishdi.  U lar.  «Tolib to g la m  k o ‘ch ib  keldilar, 
T o lib   to g ‘a m   k o ‘ch ib   keldilar»!  d e b   c h u g ‘u rla sh a rd i.  U la m in g  
q u v o n c h i  ch ek siz  ed i.  Im o ra t  q u ra y o tg a n   u sta la r  h a m   ish larin i 
ta sh la b   ta sh q a rig a   c h iq ish d i.  U la r  en d i  T o lib jo n   b u tu n la y   sh u  
y e rd a  q o lm o q c h i  ek an ig a  ish o n g a n   ed ilar.  B o lalar b o ‘la k -b o ‘lak 
qilib  b o g ‘lan g an   k ito b la m i  ay vonga  tash iy   b o sh la d ila r.  K ek salar 
o ‘rin - k o ‘rp a la rn i,  sh k aflarn i  o lib   kirishardi.
K a m p ir  so ‘rida  p ich irlab  o ‘tirip ti.T o lib jo n   u n in g  oldiga  kelib 
y u k la rin i  o lib   k elg an in i  a y tg a n d a ,  u ,  b ilib   tu rib m a n ,  b o la m , 
dedi.  Keyin T olibjon tashqariga chiqib,  «Volga» bagajnigidan ikkita 
tu g u n   k o ‘ta rib   keldi.  Bu jiy a n la rig a ,  Z a y n a b g a ,  o n asig a sovg‘alar 
edi!  S o ‘riga o ‘tirib ,  tu g u n la m i y ech a b o sh lad i.  Ikki  katta tu g u n d a  
ham m aga yetadigan kiyim -k ech ak lar b o r edi.  K eyin u  m ash in ad an  
b o la la r  v c lo sip e d la ri,  sa m o k a tla r  olib,  jiy a n la rig a   tarq a ta v e rd i. 
S h u   p a y t  u n in g   k o ‘zi  h e c h   n a rsag a  p a rv o   q ilm a y ,  o s to n a d a  
m u n g ‘ayib  o 'tirg a n   A zizb ek k a tu sh d i.  K o ‘ngli  a lla n e c h u k   boNib 
ketdi.  S h o d lig in i,  bolaligini y o ‘q o tg a n  b u  b o la n in g  ah v o li  y u rak - 
b a g ‘rin i o ‘rtab  y u b o rd i.
A yvonning shiftigacha kitob qalashib ketdi. Shkaflarni q o ‘yishga 
jo y  q o lm ag an id an  to k  so ‘ri tagiga q o ‘yishdi.
R azzoq bu q achinikidan to g ‘o ra ustida yangi yopilgan  issiq noni 
b ilan   osh   c h iq d i.  H a s h a rc h ila r  q o 'lla rin i  yuvib,  s o ‘riga,  k a m p ir
153

---

atrofiga c h o ‘kka tu sh ib  o ‘tirishdi.  O sh  u stid a g ap   kitob t o ‘g ‘risida 
ketdi.
—  Shu  kitoblam ing ham m asini o ‘qiganm isiz? — d eb  so‘rashdi.
—  L u q m o n i  H ak im   h a m  sh u n a q a   k o ‘p   k ito b  o ‘qib  o lim  b o ‘l- 
g a n  ek an lar.
—  K itob o ‘qigan o d am lam i sadag‘asi ketay, o ‘q ib -o ‘qib so ‘g ‘in 
n ach ay li b o ‘lishgan.
—  E ,  n im asin i  ay tasiz,  bu  k ito b   deg an i  y u q q an g a  y u q ark an . 
M a n a ,  M u q im   ta ro q c h in i o ‘g ‘li  T o sh k e n td e k  sh ah ri  a zim d a besh 
yil  o ‘qib  kelib,  m ak tab  b o lalarin i  raz-d v a  qilib yugurtirib y u rip ti. 
S h u   y u q m a g a n i-d a .  Shojalil  u tilc h in i  o ‘g ‘li  o lti  o y g in a  o ‘qib, 
yelk asid a  p o g o n u   b elid a t o ‘p p o n c h a   b ilan   keldi.  Bu  y u q q a n i-d a . 
U yiga  h e c h   q o ‘li  q u m q   k elm ay d i.  K im san ,  S h o m o v lo n   m elisa. 
S hu bola m elisa b o ‘ldi-yu, qishlog‘im izga fayz kirdi.  T o ‘y b o ‘lsa,  u 
kelm aguncha qozon ochilm aydi. 0 ‘ziyam miyasi butun bola b o ‘lgan. 
K allasi  t o ‘la  ilm .  G a z e ta la rn i  sh a rilla tib   o ‘qib   tash lay v erad i. 
H u k u m a tn in g  en g   ish o n g an  o d a m i.  S ir saq lash n i  biladi.  B ir kuni 
tele v iz o r  k o ‘rib  o ‘tirg a n d ik ,  kirib  q o ld i.  S h u n d a ,  S h o m o v lo n , 
nachaylik bolam ,  m enga bir nansani tushuntirib ber, boshqa shaharda 
tu rib   g a p ira y o tg a n   m a n a v i  q iz   q a n d o q   q ilib   b u   s h a h a rd a g i 
telcvizorda  p aydo b o ‘lib qolyapti,  deb so ‘radim .  Aqlliligini qarang: 
boboy, siz b u n aq a narsalarga aralashm ang,  bu davlat siri,  ham m aga 
aytilaverm aydi,  deydi.  0 ‘sh an d a unga qoyil qolg an m an .
T o lib jo n   bu  so d d a   va  lekin  b e g ‘u b o r  k ish ilarn in g   o ‘zlarid ek  
b eg ‘u b o r su h b atlarig a  k u lib -k u lib  q u lo q  solib o ‘tirard i.
K ech  kirdi.  E rtaga sin ch  orasiga guvala urishni  m aslahatlashib 
h a sh a rc h ila r tarq alish d i.
*  
*  
=k
T o lib jo n   R ibnikov o ld id a n  ch iq ib   k elay o tg an d a q a b u lx o n a d a  
Jayronani uchratgan edi.  U , sizga aytadigan gapim  b o r edi, Tolibjon 
ak a,  p a std a  p ich a  k u tm ay sizm i,  d eb   iltim os qildi.
Ja y ro n a   R ibnikov  o ld id a   u zo q   tu rm a d i.  Y igirm a  m in u tla r 
c h a m a si  vaq t  o ‘tm a y o q   q a y tib   c h iq d i.  B oya  k a b in e tg a   kirib 
ketayotganda chehrasi yashnab tuigan edi.  Endi qandaydir asabiyroq 
ko‘rinardi.
U la r  s o ‘zsiz  y u rib ,  t o ‘g ‘ridagi  G a g a rin   haykali  o T n a tilg a n  
x iy o b o n d a n  b o rish ard i.
154

---

A n h o rn in g   narig i  to m o n id a n   fu tb o l  is h q ib o z la rin in g   o ‘q- 
t i n - o ‘q tin   h a y a jo n li  q iy q iriq la ri  esh itilib   tu ra rd i.  J a y ro n a   gap 
b o sh lad i:
—  T o lib jo n   ak a,  d a rb a d a rlik   yan a  b o sh im izg a  tu sh y a p ti-k u . 
In d am ay  ketaveram izm i?  Sizni-ku bilm aym an, a m m o  m en  bunaqa 
adolatsizlikka endi chidam aym an. Axir, m en  ayol kishim an.  U m rim  
o ‘tib  ketyapti.  H e c h   kirn  b u n i o ‘ylam aydi.  R o ‘zg ‘o r  qilsam ,  b o la- 
c h a q a   o rttirsa m ,  d ey m a n .  M en i  h ech   k im im   y o ‘q.  D e td o m d a  
o ‘sg an m an .  T a n ish   ay o lla rn in g   uylariga  b o rg a n im d a ,  b o lalarin i 
ко1 rib havasim keladi.  Begona yurtlarda darbadar kezaversam, qachon 
b ir  r o ‘zg ‘o rn in g   b o sh in i  tu ta m a n .  E rta m i-in d in   u m r  h a m   hu 
degancha o ‘tib ketadi.  Q arirm an ham .  G o ‘dakligim  «Bolalar uyi»da 
o ‘tgani  y e tm a g a n d e k ,  q arilig im   h a m   «K ek salar uyi»da o ‘tad im i? 
A na shunisi alam  qiladi.
—  Q ayerga y u b o rish y ap ti?  —  ded i T olibjon.
—  Livanga.  B o rm a y m a n ,  d e b   q a t’iy ja v o b   q ild im .  B o rasan , 
deydi.  K o m m u n istsa n ,  b o ‘yin  tovlashga  h a q q in g   y o ‘q,  deydi. 
B o rm a y m a n ,  erga te g a m a n ,  d ed im .
— Ja y ro n a x o n ,  M ah k am o v   m eni  k utyapti.  M u h im  gapi borga 
o ‘xshaydi.  K eling,  k e c h q u ru n   k o ‘rishaylik.
Jay ro n a  yu rish d an  t o ‘xtadi.
— T olibjon aka.  Ich im  t o l i b  ketgan. T o ‘kib soladigan o d am im  
y o ‘q.  Siz ah v o lim n i  bilasiz.  H e c h  b o ‘lm asa,  sizga aytay.
U   sh u n d a y   d ey a,  su m k asid an   q o g ‘o z  o lib ,  telefo n   n o m e rin i 
yozib  berdi.  A w a l  telefo n   qiling,  o ‘zim   b o rib  o lib   k elam an .
Jayrona «Yashil gum baz» kafesining ro‘parasidagi to ‘qqiz qavatli 
u y d a  tu ra rd i.  U c h   x o n ali  u y   n ih o y a td a   d id   b ilan   b ezatilg an . 
H am m ay o q  orasta. T olibjon,  ivirsitadigan yosh bola b o ‘lm agandan 
k e y in ,  s h ly a p a s in i  b ir   to m o n g a ,  k o s ty u m in i  b i r   to m o n g a  
irg ‘ita d ig an  erk a k  kishi  b o ‘lm a g a n d a n   k eyin,  q a n d a y  qilib  ivirsiq 
b o 'la r d i,  d e b   o ‘ylad i.  S e rv a n t  y a p o n ,  x ito y ,  fra n su z ,  B ovar 
servizlari  b ila n   toMgan.  C h e x la rn in g   rangli  b illu r  id ish lari  elek tr 
n u rid a   c h a q n a b   k o ‘zni  o lard i.  Z al  u y n in g   b ir  d ev o rin i  e ro n n in g  
ip a k g ila m i  e g a lla g a n .O 'rta sig a   L e o n a rd o   d a V in c h in in g   M o n a 
Liza  (Ja k o n d a )  suvrati  ilib  q o ‘yilgan.  S to ld a  ikki  kishiga  yetarli 
s h irin lik la r,  « K am us»  d e b   a ta lg a n   fra n su z   ko n y ag i.  T o lib jo n  
o ‘zin in g   so d d alig id an   o bk indi.  E,  n o d o n ,  ayol  k ishining  uyiga 
k etyapsan, b irb o y la m g in a  guldasta olm ay san m i,  u h a m  b o ‘lm asa, 
bitta duxi olsang boM m asm idi?

---

—  Ja y ro n a x o n ,  u m rim d a   yolg‘iz ayol  k ish in in g   uyiga  k irm a - 
g an m a n .  G u l olishga h a m  aqlim   yetm apti.
Ja y ro n a  x an d o n   tash lab  kuldi.
— T ajribangiz y o ‘q -d a.  Bu  m asalada  hali norastasiz.  Balog‘atga 
h a m   yetib qolarsiz.
Ja y ro n a n in g   eg n id a  h av o   rang  y u p q a  x alat.  B ad an i  h a r  xil 
ta sm a la rd a n   xoli  boM ganidan  b u tu n   vujudi  t o ‘!g‘a n ib   tu ra rd i. 
T o lib jo n   n a z a rid a  e rta k la r o lam ig a tu sh ib  q o lg an u  d u n y o d a  tengi 
y o ‘q b ir pari atro fid a p arv o n a b o ‘layotgandek.
Ja y ro n a  b illu r v azada varaqi o lib ch iq d i.
—  B oshqa o v q a td a n  u m id  qilm ang.  Bori shu.
U y n i  varaq i  h idi  tu tib   ketdi.
—  K eling,  sh u  ala m la rg a  b itta d a n   k o n y ak   ichaylik.
U sh u n d ay  d eb  «K am us»ning tiqinini sug‘ura boshladi.  O chdi. 
Q ad ah ch alarg a toMdirib quydi.
—  Q a n i,  T o lib jo n   aka.  Ik k o v im iz  u c h u n .  T o sh larg a  urilib 
y o rilm ag an ,  h ech   kim ga egilm agan  bo sh larim iz u c h u n .  N o p o k lik  
ara la sh m a g an   m ash aq q atli  h ay o tim iz u c h u n , b u n d a n  b u y o n   ham  
xuddi  sh u n d a y  y ash ash im iz  u c h u n .  O lin g ,  aka!
T o lib jo n   k o ‘p d a n  beri  ich im lik n i o g ‘ziga o lm agan.  S hu bugun 
ichgisi  kelib tu rg an  edi. A yni m u d d a o  b o ‘ldi.  S eskanm asdan, aftini 
b u jm a y tirm a sd a n   ic h ib  y u b o rd i.  A w a lig a   g ap   gapga  q o v u sh m ay  
tu rg a n   ed i,  u c h in c h i  q a d a h d a n   keyin  « indam as»  T o lib jo n   ham  
tilga kirdi. J in d e k  qizishib olgan Ja y ro n a  dadillashdi.
—  T o lib jo n   ak a,  e rta g a   b o rib   o tk a z   qiling.  B o rm a y m a n ,  d eb  
ochiq ayting.  H ech  narsa qilisholm aydi.  Siz ch arch ag an , d a m  olishi 
kerak b o ‘lgan odam siz.  M ajburan yuborishga haqlari y o ‘q.
T o lib jo n  y o n  c h o ‘nta g id a n   k o n v ert c h iq a z ib  stolga q o ‘ydi.
—  Endi  Ribnikov oldiga borishga hojat qolm adi.  Ishlarim birovga 
aytsa aslo ishonm aydigan darajada muvaffaqiyatli b o ‘ldi.  K onvertni 
o c h ib   k o ‘ring.
Ja y ro n a   k o n v e rtn i  o c h ib ,  q o g ‘oz la rg a   k o ‘z  y u g u rtird i-y u , 
qiyqirib c h a p a k  ch a lib  yubordi.
Q o g ‘o zlam ing birida Tolibjon U sm onovga Ittifoq aham iyatidagi 
pensiya tayin qilish to ‘g ‘risida qaror.  Birida uning ch et ellarda ishlab 
yurgan  p a y tla rin in g   o ‘n  yiliga  k o m a n d iro v k a   x arajatlari  t o ‘lash 
to ‘g ‘risida  0 ‘zb e k isto n   S S R   M in istrla r  S o v etin in g   k o ‘rsatm asi, 
y an a  b irid a   q o n u n s iz   rav ish d a  to rtib   o lin g a n   kvartirasin i  qaytib 
b e rish ,  h o z ir b u   x o n a la m i  egallab  tu rg a n   k ish ila m i  zu d lik   b ilan
156

---

k o ‘ch irib   y u b o rish   va  x o n a la m i  t a ’m irlash   t o ‘g ‘risida  T o sh k e n t 
s h a h a r  ijroiya  k o m ite tin in g   k o ‘rsatm asi  va,  n ih o y a t,  T o lib jo n g a 
besh  yil  m u d d a t  d av o m id a   davolash  fo n d id a n   h a r oyga b esh  y u z 
s o ‘m d an   pul  ajratish   to ‘g ‘risida  respublika  kasaba  so y u zin in g  
k o 'rsa tm a si  b o r  edi.
Tolibjon bu hujjatlarga  ilova qildi:
—  A g a r  s iz n i  m a jb u ra n   c h e t  e lg a   y u b o ris h s a ,  m e n   b u  
im tiy o z la rn in g   b a rid a n   k ech ib ,  siz  b ilan   k e ta m a n ...
T o lib jo n n in g  gapi  og‘zida qoldi. Jay ro n a  o ‘rn id an  turib,  uning 
qoMidan tortib tuig'izdi.  Bo'yniga osilib c h o ‘lp -ch o ‘lp  o ‘pa boshladi.
—  H ech qayoqqa kctm aym an.  Endi o ‘tiring.  O dam larga o ‘xshab 
b ir  x o tiija m   b a z m i ja m sh id   qilam iz.
Ikkovi  h a m  q a d a h la rn i to  oxirigacha b o ‘shatishdi.
—  M en boshlagan b ir m u h im   operatsiyani  oxiriga yetkazishim  
kerak,  — dedi Jayrona va u tog‘dagi saiguzatshtlarini shoshilm asdan 
ayta boshladi. T olibjon bu gaplarga ishonishni  h am ,  ishonm asligini 
h a m   b ilm asdi.  U n in g   h a r  g apiga,  n a h o tk i,  n a h o tk i,  d eb   lu q m a 
ta sh la b  tu ra rd i.  S h u   to b d a  Ja y ro n a   u n in g   k o ‘ziga b e n ih o y a  ja su r 
ayol  b o ‘lib  k o ‘rinardi.
—  M en d o ‘stingizning payiga tushganm an.  Bu odam  h ar qanday 
a m a ld o rn i  p u lg a  so tib   o lad ig an ,  b e n ih o y a   sh afq atsiz,  ikki  q o ‘li 
qonga belangan jallod.
S u ra tla m i,  to sh   q a l’a n in g   p la n in i,  u n g a  o lib  b o rad ig an   y o ‘l 
x aritasini  L u q m o n o v n in g   o ‘z  q o ‘liga  to p sh ird im .  Y an a  b ir gap. 
F o to p ly o n k ad ag i su v ratlard a  M irvalining to g ‘d a  ov qilib yurgani, 
soy d a  c h o ‘m ilg an i,  c h o ‘qqiga  c h iq ib ,  q o rg a  y a la n g ‘o c h   b o ‘lib 
dum alagani olingan ekan.
T o lib jo n  afsuslangandek,  unga q a ra b  turardi.
— N ega m enga g ‘alati qarayapsiz, Tolibjon aka? — dedi hayron 
b o ‘lgan Ja y ro n a.
— S h u n c h a  m eh n atin g iz b e k o r ketibdi-ku! A xir,  M irvali bilan 
L u q m o n o v   a k a - u k a d e k   q a d r d o n - k u !   H a r   y a k s h a n b a   k u n i 
L u q m o n o v   v e rto ly o td a   kelib  M irvali  b ilan   kiyik  ovlaydi.  E ndi 
m e n d a n   k o T a sizning hay o tin g iz x av f o stid a ekan.  L u q m o n o v  siz 
tayyorlagan  h u jjatlarn i  M irvaliga  k o ‘rsatm ag an ,  deb o ‘ylaysizm i? 
Y o‘q ,  allaq ach o n  k o ‘rsatib boMgan.
—  T o lib jo n  a k a ,  L u q m o n o v n in g  xuddi  an a   sh u n d a y  q ilishini 
bilib  tu rib   h u jjatlarn i  b e rg a n m a n .  M e n i  an o y i  d eb   o ‘y lam ang. 
L ey ten an t  M a rd o n   R o ‘ziyev b ilan  «ish» b o sh lag an im izd an   keyin
157

---

Luqm onovga hu[jatlam i berganm an. T og'dagi  ishratxonaning plani, 
unga o lib  b o rad ig an  y o ‘l  xaritasin in g  b ir nusxasi  o ‘z im d a  qolgan.
—  Bu  ishlaringiz  n atijasiz q o ld i-d a .
—  U n a q a m a s,  —  d ed i  Ja y ro n a .  —  N atijasi  m e n   o ‘ylag an d an  
h a m   yaxshi  b o l d i .  L u q m o n o v   b ilan   R ixsiyevning  q ilm ish larin i 
ley ten an t  xuddi  kino  k o ‘ray o tg an d ek  qilib gap irib  b erdi.  Y ashirin 
ish ratx o n a  t o ‘g ‘risida  h a m ,  M irv alin in g   L u q m o n o v g a  shu jo y n i 
sotm agani to ‘g ‘risida h a m  gapirdi. A na sh u n d a n   keyin  L u q m o n o v  
q a n ch alik  yovuz o d a m  ekani  m a ’lum  b o ‘ldi.  X uddi  o ‘sha  k u n d an  
bosh lab   erk ato y   M irvali  d o im iy  k u zatu v   ostiga  o lin d i.  X o ‘sh ,  bu 
natija berm aganim i?
Tolibjon Jayronaga qarab turib, bu  kichkinagina qizda sh u n ch a 
q u d rat,  sh u n c h a  aql, sh u n c h a   iroda,  sh u n c h a  tad b ir q ay d an  paydo 
boMgan,  d e b   o ‘ylardi.  H a r  b ir  qilg an   ish in in g   o q ib a tin i  k o ‘rib 
tu rish ig a,  yozuvchi  ay tg an d ek ,  ertag a q ic h ish ad ig an  jo y in i bug u n  
q ashlab q o ‘yishiga qoyil q olardi.
XV
R aykom ning birinchi sekretari ertalab  p artk o m g a telefon qilib, 
M irvali  u  y o q -b u   y o q q a  k etib  q o lm a sin ,  o ‘n  b irla rd a   b o ra m a n , 
d eb   aytib  q o ‘ygan  edi.  U   ay tg an   p a y tid a   keldi.  A m m o   b irin c h i 
postdagi  n a v b atch i  y o ‘lini  t o ‘sdi.  U   m e n   ra y k o m n in g   b irin c h i 
sekretarim an,  q o ‘yib yuboring,  desa h a m  k o ‘nm adi.  X o ‘jayin  hech 
kim n i  k iritm a ,  d eg an lar,  d e b   tu rib   oldi.  J a h li  c h iq q a n   se k re ta r 
telefo n  tru b k asin i  olib,  k o tib a d a n  d ire k to rg a   u lash n i  so ‘radi.
—  D irek to rg a  raykom   sek retari  Q o d iro v   kep ti,  d en g ...
Q iz x o ‘p,  h o zir kirib ay tam an ,  d eg an ch a a n c h a   hayallab qoldi. 
K eyin  tru b k a d a n   ovoz  keldi:
—  H o z ir  q ab u l  q ilo lm as  e k a n la r,  ertag a  k elsin,  d ed ilar.
R aykom   sek retari  sh u n c h a   y illar  h a r  xil  lav o zim lard a  ishlab
b u n c h a lik  m u lzam  boM magan edi.  Bu qan aq asi?  0 ‘z q o ‘l ostidagi 
o d a m  sh u n d a y  d e b  tu rsa...
Q o d iro v   q aytib  ketdi.  R aykom ga  kelib,  o b k o m n in g   b irin ch i 
kotibiga b o ‘lgan voqeani telefonda aytib berdi.
—  D a -a ,  — ded i  M ah k a m o v ,  — ju d a  sh ish in ib   k e tib d ilar-k u . 
B um ilarini yerga ishqab q o ‘yish kerakka o ‘xshaydi.  M u n d o q  qiling. 
K e c h q u ru n g a  b yuro  c h aq irin g .  M en   h a m   q a tn a sh a m a n .  Ju d a  
boshim izga ch iq arib  yubordik uni.
158

---

—  Bitta shu m asalaga byuro chaqirsak qan aq a boMarkin?
—  A xir,  pishib  tu rg a n   m asa la la r  k o ‘p-ku!  M asalan ,  paxta 
terim ig a tayyorgarlik,  m a k ta b la r re m o n ti,  k o ‘p profilli  kasalxona 
q u rilis h i  m asalasi  h a m   b o r.  B o ‘p ti,  k e c h q u ru n   o ‘sh a   y e rd a  
g aplasham iz.
A m m o kechqurun gaplashish nasib qilm adi. T elefonda gaplashib 
q o ‘ya qolishdi.
—  Q o d iro v m isiz?  U k a m ,  e n d i sh u n d o q  boMib q o ld i.  B yuroni 
q o ld irish g a   t o ‘g ‘ri  k elad i.  T o s h k e n t  b ila n   g a p la sh g a n   e d im , 
ko‘nishmadi.  H ozircha bu masala ochiq qola tursin. Siz diqqat b o ‘lmay 
ishingizni  qi lave ring.
Q o d iro v   k e c h   s a lq in d a   b ir - ik k i  x o ‘ja lik n in g   ta m a k is in i 
k o ‘rm o q c h i  edi.  K o ‘ngliga sig‘m ad i.  S hofyoriga ja v o b  be rib,  o ‘zi 
uyiga piyoda ketdi.
*  
*  
*
O b k o m n in g  q o ra   «C hayka»si  xarsang to sh la r pinjiga suqilgan 
kafe oldida to ‘xtadi.
Bu jo y  n ih o y atd a soMim, b ah av o  edi.  YoMovchi avtobuslar shu 
jo y d a b ir d a m  to ‘xtab o ‘tardi.  H aydovchilar qizib ketgan m otorlam i 
sovitib olish ard i.  YoM ovchilar esa pastlikdagi  m agazinga yopirilib 
kirish ar,  b ir  qism i  kafega  kirib  c h o y ,  kabob  b u y u rish ard i.
Kafe  o rq asi  c h u q u r  ja r.  U n d a   to g ‘d a n   quyilib  kelayotgan 
O m o n q o ‘to n  soyi  o ro lc h a la r hosil  qilib oqadi.  Soyning n aryog‘ida 
yuksalgan  a d irla r b a h a y b a t to g 1  silsilalariga  u lan ib   ketadi.
K a fe d a   b ir o n ta   b o ‘sh  jo y   y o ‘q.  K a b o b p a z la rn in g ,  c h o y  
ta sh u v ch ilam in g  qoNi q o ‘liga tegm aydi.
A m m o   «C hay k a» d a  kelganlarga  y u q o rig a,  ichi  kovak  b o ‘lib 
ketg an   c h in o r  tagiga  a lo h id a  jo y   qilin g an .  Y asatilgan  d a stu rx o n  
atrofiga savat stu lch alar q o ‘yilgan.  O p p o q  xalat  kiygan o ‘rta yashar 
m e z b o n   y a q in   ikki  so a td a n   beri  y o ‘lga  tikilib  o ‘tirip ti.
Bu  y e rd a   ish la y d ig a n ,  y a sh a y d ig a n la r b u n a q a   m e h m o n la rn i 
k o ‘p  k o ‘rish g an .  A y n iq sa,  sh u   «C hay k a»   T o sh k e n tg a   b o rib   o lib 
k e lay o tg an   m e h m o n   q a n a q a   lav o zim g a  m oM jallanganini  sira 
a d a s h m a s d a n   ay tib   b e ra   o lish a rd i.  A g ar  ray k o m g a  y an g i  k o tib  
yoki  ijroqo‘m ga rais tayin qilinadigan b o ‘lsa,  alb atta shu  «Chayka» 
kelardi.
159

---

—  R a y k o m   Q o d iro v n in g   h a m   k u n i  b itib d i- d a ,  —  d e d i 
«C hayka»ga q arab  b ir c h o y x o ‘r.  —  H o z ir Q o d iro v n in g  ja n o z a sin i 
o ‘q ish a d i,  «chilyosin»  q ilishadi.
—  T o ‘g ‘ri  ay tasan .  Balki  yangi  «gazeta»  o lib  kelish g an d ir... 
B uni  h a m   M irvali  b ir  k u n d a   o ‘qib   tashlaydi.
H a m m a n in g   k o ‘zi  yangi  m e h m o n d a   ed i.  Y oshi  o ltm ish la rn i 
q o ra la b   b o ra y o tg a n ,  q o ‘l  h a ra k a tla rid a n ,  y u rish -tu rish la rid a n , 
o d a m la rg a   b e p isa n d   q a ra sh id a n   ilgari  k a tta   lav o zim lar  jilo v in i 
u shlagani  b ilin ib   tu rg a n   kishi  h u rm a tli  k ito b x o n larim izg a  ta n ish  
H ojim urod X olm atov edi. N u rm at tog‘a  to g 1 o ‘ngirlariga yalang'och 
h ay d ag an ,  sa rso n -sa rg a rd o n   q ilg an id an   b u y o n   b u   to m o n la rg a  
kelm ay q o ‘ygan edi.  U n in g  bu jo y larn i  k o ‘rarga k o ‘zi y o ‘q.  M an a, 
ta q d ir  taq o zo si  b ilan   y an a  kelyapti.  K e ly a p ti-y u ,  boMib  o ‘tg an  
v o q ean i  eslam aslik k a  tirish ib ,  y o ‘l-y o ‘lakay  fik rn i  ala h sita d ig a n  
v o q ealarn i o ‘y lab  kelyapti.
M ezbon m axsus ta>
7
orlangan kabobni c h o ‘g ‘i  langNllab turgan 
q o ‘raga tera boshladi.  K ela-k elg u n ch a  m ash in ad a o ‘tirav erib , beli 
q o tib   ketg an   H o jim u ro d   u  y o q d a n -b u   y o q q a  y u rib ,  oyogM ning 
chigilini yozm oqchi boMdi.  Pastlikdagi  magazin ochiq edi.  Hozii^gina 
j o 1 nab  ketgan avtobus bu y em i gavjum   qilib tu rg an  yoM ovchilam i 
o lib  ketgan.  M a g azin d a  o d a m   y o ‘q   edi.  H o jim u ro d   n im a la r  b o r 
ekan, deb ichkariga kirdi.  Peshtaxta orqasida yoshgina sotuvchi yigit 
kichkinagina egovcha b ilan tirn o g 'in i qirib o ‘tirardi.
H o jim u ro d   d u ru stro q   b iro n   n arsa  b o rm ik in ,  d eb   d o ‘k o n n i 
e rin m a y  ay lan ib   ch iq d i.  K o ‘ngliga  o ‘tirad ig an   n arsa  k o 'rin m a d i. 
Bir  m ah al  qulogMga ju d a   u z o q d a n   a lla q a n d a y   kuy  esh itilg a n d e k  
b o ‘ldi.  Bu  kuy  u n g a  ta n ish   va q a d rd o n   edi.  H o jim u ro d   alan g lab  
kuy taralayotgan joyni qidira boshladi.  Peshtaxta ustidagi b ir so‘mlik 
soN kavoydan  sal  k a tta ro q   so atg a  k o ‘zi  tu sh d i.  K uy  shu  so a td a n  
taralayotgan edi.  H ojim urod  unga yaqin borganda kuy tindi.  Soatni 
q o ‘liga  oldi.  U  y o q -b u   yogMga  q arad i.  U n in g   so atg a  h av as b ilan  
qarayotganini  k o 'rg a n  sotuvchi yigit, y a p o n n ik i, dedi.  H o jim u ro d  
uni q u lo g ‘iga tu td i.C h iq illab  tu rip ti.  H u,  tovatosh  ustida dirgizlab 
yotgan paytida  ham  bilagida xuddi sh u n a q a  chiqillab turgandi.
— Yaxshi soat. T ochniy yuradi.  M uzika chaladi.  Kechasi o ‘zidan 
n u rc h iq azad i.  O yni, yilni,  haftalam i  ham  k o ‘rsatib turadi. Yonidagi 
k n o p k an i  bosib q o ‘ysangiz,  zv o n o k  c h a lib   uyg‘o ta d i.
H ojim urod  sotuvchi  yigitga qaradi.
— N echa pulga olgansiz?
160

---

Y igit q o ‘l siltadi.
—  Suv  te k in .  B itta  b re z e n t  tu fli,  b itta   k a la m in k a   sh im ,  bitta 
c h it  k o 'y la k k a   a lm a sh tirib   o lg a n m a n .  Pulga  c h a q sa , ja m i  o ‘ttiz 
besh so ‘m ga yetm aydi.  O g‘ay n ilarim , so tasan m i, d eb  h o l-jo n im g a 
q o ‘yishm aydi.  Bittasi  besh  yuz so ‘m  berdi.  S o tm ad im .
—  Q o n u n n i  bilasizm i?  —  ded i  H o jim u ro d .  —  0 ‘g ‘rilik m olni 
sotib olgan o d am g a h a m  statya bor.  Siz o ‘g ‘rilik m olni sotib olibsiz.
— Y o‘g ‘-e , — dedi q o ‘rqib ketgan yigit.  «C hayka»da  kelgan bu 
o d a m   p ro k u ro r  e m a sm ik in ,  m in istr  e m a sm ik in ,  d eg an   o ‘y  b ir 
lahza k o ‘nglidan o ‘tdi.  —  M enga tu p p a-tu zzu k  o d am  sotgan edi.
H o jim u ro d  so atn i  yigitning qoMiga berdi.
—  H ozir sizga o ‘g ‘irlik ekanini isbot qilib bcram an.  Bitta kichkina 
p ic h o q c h a  u ch  ini y o nboshidagi  u lo q  joyiga tiqing.  O rq a  q o p q o g ‘i 
o c h ila d i.  U n g a  «1959 yil,  50 yosh.  H .X olm atovga»  d eb  yozilgan. 
Q a n i,  oching!
Y igitcha boya tirn o q  qirib o ‘tirgan egovcha uch i bilan qopqoqni 
o c h d i.  O c h d i-y u ,  h a y ro n   boMib q oldi.  H o jin ru ro d g a savol  n azari 
b ilan   q arad i.
—  Q ay o q d a n   b ild in g iz,  aka?  H o ‘,  q a n c h a d a n   beri  b u   so atn i 
tu ta m a n .  M u n i  q aran g k i, q o p q o g ‘ini  o c h ib  k o ‘rm ab m an .
—  E ,  u k a g in a m -e ,  a x ir bu  so at  m en ik i  ed i.  Y o ‘q o tib   y urgan 
edim .
U  sh u n d a y   d eb   y o n id a n   qizil  m uqovali  g u v o h n o m a sin i  olib 
uzatdi.  U n d a « H o jim u ro d  X olm atov» d eb  yozilgan edi.
Y igit  s o a t  q o ‘Id a n   k e tish ig a   a n iq   is h o n g a n   e d i.  A m m o  
H o jim u ro d   u m rid a  b irin c h i  m a rta  m a rd lik  qilib,  y ig itn in g  oldiga 
b itta  ellik so ‘m likni tashladi.
— O son qutuldingiz, ukaginam .  Sizni  militsiyaga be rib yuborish 
o ‘m iga p u l b ery ap m an .  O ling,  ikkinchi b u n aq a  ish qila  k o ‘rm ang. 
Siz  savdo  x odim isiz.  Q o n u n n i  yaxshi  bilish in g iz  kerak.
H o jim u ro d   sh u n d a y   d e d i-y u ,  so a tn i  o lib ,  ta sh q a rig a   ch iq ib  
ketdi.  U  irim ch i  edi.  Ish bo sh lay d ig an   ray o n g a b irin c h i q a d am in i 
bosishi  b ilan  b ir u m rg a y o ‘q o tg an   narsasini to p d i.  D e m a k ,  ishlari 
yaxshi  b o ‘ladi.  B iro q ,  M irvali  b ilan  til  to p ib   k e ta rm ik a n ?   N e - n e  
ray k o m   sek re ta rla rin in g   b o sh in i  yegan  b u   jo h il  sal  b o 6Isa  h a m  
u n g a  yon  b e ra rm ik a n ?   A m m o   H o jim u ro d   h a m   k o ‘p n i  k o ‘rg an , 
pixi qayrilganlardan edi.  K echa «yuqorida» b o ‘lgan suhbatda,  Mirvali 
b ilan  til to p ib   ishlang,  d eb  tay in lash g an   edi.  S h u n d o q  b o 'lg a n d a n  
keyin  b u   y a ra m a s  bilan  n o n -q a tiq   boMishim,  kerak.  Y axshi  gap
1 1 —  S.  A h m a d .   J i m j i t l i k
1 6 1

---

bilan  iion  in id an   c h iq a d i,d e y ish a d i-k u .  U n i  in id an   c h iq a z a m an . 
H in d ilarg a o ‘xsh ab  su rn ay  ch alib  o ‘y n a ta m a n .  S en  ilon  b o 'lsa n g , 
m e n   m u s h u k m a n .  O rq a m n i  p a y g ‘a m b a rla r  silag an .  T o g ‘d a n  
tash lasan g  ham   to 'r t o y o g ‘im   bilan  tu sh am an .
H o jim u ro d   kabob ch ay n ab  o btirark an ,  M irvalini o ‘z to m o n ig a 
o g ‘d iris h n i  o ‘y la rd i.  Ik k o v im iz   b ir   y o q a d a n   b o sh   c h iq a z ib  
ishlaym iz, bu to m o n larg a faqat sen u c h u n   keldim , yuqorida beshta 
ra y o n n i ay tish d i,  ta n la ,  d ey ish d i.  M en   sen  b o r b o ‘lg an in g  u c h u n  
sh u   ra y o n n i  ta n la d im ,  d e y m an .  Ishlaringga a ra la sh m a y m a n ,  shu 
x o ‘ja lik   sen ik i,  v aq ti-v aq ti  b ilan  h o lim d a n   x ab ar  o lib  tu rsan g  
b o 'lg a n i,  d ey m a n .  B u n aq a  g ap   kim ga  y o q m ay d i?  Y og‘dek   erib  
k etad i.  V aqtiki  kelib  b itta   chigil jo y in i  to p ib ,  u sh lab   o lg a n im d a n  
keyin, jilo v i q o ‘lim d a  b o ‘ladi.
H o jim u ro d   ig n an in g  tesh ig in i k o ‘zo y n ak siz k o ‘rad ig an lard an  
ed i.  O ld id a n   kelsa  q o p a d ig a n ,  o rq a sid a n   kelsa,  te p a d ig a n   o ‘ja r  
x o ‘ja lik  rah b arlarin i b o ‘ysu n d irg an ,  b o ‘yin b erm ag an larin i qayirib 
tash lag an ,  qay erd a  ish la m a sin ,  h u k m in i  o ‘tk azg an   edi.  A w alig a 
h a lim d ek   m u lo y im  boMardi.  K eyin  silliqqina  b o ‘lib raq ib larin in g  
pinjiga  kirar,  o g 'riy d ig an  jo y in i  p ay p aslab   to p g a c h ,  x u d d i  o ‘sh a 
jo y ig a  zarb a  b erard i.  U   rah b a rlik n in g   m u ra k k a b   strategiyasini 
eg allag an ,  pishiq  o d a m   edi.
M irvali b o sh q ach a raqiblardan edi.  Sal b o ‘sh  kelsa,  h ap  qiladi- 
yu, y u ta d i-q o ‘yadi.  H ojim urod  ishni  unga suyak tashlab k o ‘rishdan 
boshlashga ah d  qildi.
A m m o  M irvali byuroda uning nom zodini q u w a tla b  so‘zga ham  
c h iq m a d i,  ovoz  h a m   b e rm a d i.  O d a m la r  u n in g   a tro fin i  o ‘rab, 
yangi,  k a tta   lavozim   b ilan   tab rik la y o tg a n la rid a   M irvali  in d a m a y  
y o n id an   o ‘tib  ketaverdi.
H ojim urodning kelishidan  M irvalining dili og‘rigan edi.  O taxon 
yana so‘zida turm adi.  Isroilning janozasiga kelganda ijroqo‘m  raisligiga 
u  ay tg an   kishini  y u b o rish g a  v a ’d a   qilgan  ed i-k u !  N im a   b o ‘ldi? 
O taxon ketm a-ket uning xohishini qaytaryapti. O raga biron g‘alam is 
tu sh d im ik in ?   M ayli,  u  y u b o rg an  o d a m n i sh u n a q a   h a m   m ay m u n  
q ilib   o ‘y n a ta y k i,  c h a p a k   c h a ls a m ,  y o ‘rg ‘a la b   o ‘yin g a  tu sh ib  
ketadigan boMsin.
U  sh u n d a y   o ‘ylar b ilan   ray k o m   b in o sid a n   c h iq d i.  U   y o q -b u  
yoqqa alanglab,  m ashinasini qidirayotgan edi, o bkom  sekretarining 
y o rd am ch isi yoniga  keldi.
162

---

—  M irvali  ak a,  o krto q   M ah k am o v   sizni  s o ‘ray ap tilar.  Z a ru r 
gaplari  b o r e k a n ,  b irin c h in in g   kabinetiga  kirarm ishsiz.
M irvali  unga  n im a   d eb  ja v o b  b e rish in i  b ilm ay   o ‘ylanib  tu rib  
q o ld i.U   M a h k am o v   bilan  k o ‘pd an   beri c h a p   kelib y u rip ti.L e k in  
b eg o n alar old id a uni  xush  k o ‘rm asligini sezdirm asdi.  N im a  qilsam  
e k a n ,  k etaveraym i  yo  q ay tay m i,  d eb   o ‘z id a n - o ‘zi  s o ‘radi.  K irish 
kerak.  K irm asam , gap ilashib rahbarga yetadi. Y uborgan odam im ga 
b o rg an   k u n iy o q ,  ish  b o sh la m a sd a n o q   g ‘ayirlik  q ily ap ti,  deydi.
M irvali  istar-istam as y an a raykom  binosiga  k ird i-y u ,  ikkinchi 
qavatga k o ‘tarildi.  Q odirovning kabinetida  M ahkam ovdan tashqari 
b yuro a ’zolari o ‘tirishardi.  M irvali  kirganda,  M ah k am o v  o ‘m id a n  
tu rm a d i.  K eling,  d eb  q o ‘ya q oldi.  U   M irv alin in g   n o m zo d   u c h u n  
ovoz  b e rm a g a n in i  bilardi.  M irvaliga  y o q m ag an   ijro q o ‘m   raisi 
bem alo l  ishlolm asligini  h am   biladi.  Y angi  rais unga y o q m ag an in i 
b o s h q a l a r   h a m   s e z ib   t u r i s h i p t i .   A m m o   M irv a li  q a n c h a  
g ‘o ‘d a y m a sin ,  ich i  b o ‘sh a b   q o lg a n in i  u la r  b ilish m a sd i.  B uni 
M a h k a m o v  b ilan   Q o d iro v g in a  bilardi.
—  B ir  piy o la  ch o y im iz n i  ic h m a y   k etm o q ch im isiz?  Siz  c h o y  
q ilib  b e rm asan g iz  h a m   biz  qildik.  H o z ir  c h iq ib   o c h iq   h av o d a 
p ic h a   ta m a d d i  q ilam iz,  —  d ed i  Q o d iro v   b o ‘sh  kursini  su rib ,  u n i 
o ‘tirishga  u n d a r ekan.  —  E n d i eski  o d a tin g iz n i qilm an g ,  g ‘ayirlik 
q ilm ang.
M irvali g ‘ijindi.  « ly a,  b u  tirra n c h a n in g  h a m   tili  ch iq ib  q o p ti- 
ku!  O kzi  n im a  gap?»  — d e b  o ‘yladi.  L ekin ja v o b  qilm adi.
K o ‘p ch ilik   b o ‘lib  raykom   bilan  ijro q o ‘m   x o d im lari  o v q at- 
la n ad ig an   ikki  xo n ali  o ldi  ayvon  m e h m o n x o n a g a   tu sh ish d i.  Bu 
yerda ortiqcha hasham siz dasturxon tayyorlangan edi.  Raykom  kotibi 
Q o d iro v   H o jim u ro d n i  t o ‘rga olib:
—  S h u   jo y   siz n ik i.  E n d i  siz  m e z b o n ,  b iz   m e h m o n m iz . 
H im m a tin g iz n i  k o ‘rsatin g ,  —  dedi.
H o jim u ro d   m e h m o n la rn i o ‘tirishga tak lif qilar ekan,  M irvaliga 
qaradi.
—  Siz m anavi y oqqa o ‘ting.  —  M irvali u surib q o ‘ygan  kursiga 
o ‘tird i.  —  0 ‘rto q la r,  m e n   yangi  o d a m m a n ,  d e b   a y to lm ay m an . 
H a m m a n g iz n i  ta n iy m a n .  X izm at  y u zasid an   te z -te z   u c h  rash ib 
tu rg an m iz.  R ayonni  h a m  b ilam an .  H a m m a  x o ‘ja lik lam i b o ‘lm asa 
h am   k o ‘pini  k o ‘rg an m an .  A yniqsa,  d o ‘stim iz,  m a sh h u r pax tak o r, 
ajoyib tashkilotchi,  nom i  Ittifoqqa ketgan  Mirvali  Rixsiyev rahbarlik 
qilayotgan x o ‘jalikni ju d a  yaxshi bilam an.  M en,  albatta,  M irvalidek
163

---

in s o n la r  b ila n   is h la s h d a n   z a v q la n a m a n .  U n in g   x o ‘ja lig i  b ir 
m aktabki,  u n d a   m a n a m a n  d eg an  x o ‘jalik  rahbarlari o ‘qisa arziydi. 
0 ‘y la y m a n k i,  M irvali  m en i  h a m   shu  ajo y ib   m a k ta b n in g   b ir 
n o sh u d   talab asi  d eb   biladi.
M irvali  u n in g  g a p in i  b o ‘ldi:
—  H oji aka, o ‘zingiz akadem iksiz.  B izdaqalam ing k o ‘piga dars 
berasiz.
—  A ksiyada  farg‘o n a lik la rn i  h a m   q o c h ira siz ,  M irvalijon!  — 
dedi  H ojim urod.
S a m a rq a n d d a n   to   B o y su n n in g   S a y ro b ig a c h a   b u   y e rlik la r 
askiyani  «aksiya»,  k in o n i  «kno»  d e b   ay tard i.
G apningbuyogM   hazilga aylanib ketdi.  M irvali  H o jim urodning 
y alto q la n ish id a n   u n d a n   c h o ‘c h iy o tg a n in i  sezdi.  K o ‘ng lid a  «Sen 
b ilan   til  to p m a s a m   ish lo lm a s  e k a n m a n ,  y o ‘rig ‘in g d an   c h iq - 
m a y m an » ,  d eg an   g ap   y o tg an in i  M irvali  a lla q a c h o n   sezgan  edi. 
Bu  «gazeta»ni  h a m  ju d a  tez o ‘qib tashlashiga aqli yetdi.
G a p d a n   g ap   c h iq ib ,  M ah k am o v   yangi  raisga  uy  to p ilg u n c h a  
b iro n   d u ru stro q  jo y   kerakligini  o ‘rtaga  ta sh la b   q oldi.  U   sh u n d a y  
deya turib,  M irvaliga qaradi.
—  M e h m o n x o n a n g iz d a  b e s h -o ‘n   kun yashab tu rsa...
M ah k am o v n in g  gapi o g ‘zida qoldi.
—  B o ‘lm a s-o v .  K e ld i-k e td i  k o ‘p jo y d a   q iy n a lib   q o la d ila r. 
M e h m o n x o n a   b ir  k a rv o n s a ro y d e k   g ap .  H ali  m u x b irla r,  h ali 
k in o c h ila r,  h ali  o lim la r,  ish q ilib ,  b iro n   k u n   o d a m s iz  tu rm a y d i. 
D a c h a   u z o q lik  q ila d i.  Iss iq -s o v u q la rid a n   x a b a r o la d ig a n   o d a m  
y o ‘q.  A gar x o ‘p d e sa la r,  C h o rc h in o rg a  jo y   qilib b e rish im   m u m - 
kin.  U yerda yaxshi  p azan d a  N u rm a t to g ‘a degan  kishi  bor.  Z erik - 
tirm a y d i.
M irvali sh u  g a p n i  a y td i-y u ,  y e r o stid an   H o jim u ro d g a  q arad i. 
U n in g   b ir q o sh i  k o ‘tarilib ,  lab in in g   c h e ti  p ir-p ir  u c h a   b o sh lad i. 
M irvali ataylab  u n in g  kushandasi  N u rm a t to g ‘ani  tilga oldi.
—  Y o ‘q ,  y o ‘q ,  o ‘rto q   M a h k a m o v ,  S a m a rq a n d d a n   q a tn a b  
tu ra rm a n .
—  Y o ‘q,  boN m aydi.  Issiq -so v u g ‘in g izd an   x a b ar  olish  qiyin 
b o ‘ladi.  S h ah risab z  m eh m o n x o n a sin in g  lyuks xonasi ju d a  sizbop. 
K e ld i-k e td in i  k u ta d ig a n   keng zali  h a m   b o r,  —  d ed i  M ah k am o v .
Shu b ilan uy to ‘g ‘risidagi gap tugadi.  H o jim u ro d  ish boshlam ay 
tu rib ,  M irv alin in g   b irin c h i  zarbasiga  d u c h   k elg an in i  sezdi.  Sir 
boy  b erm ad i.
164

---

—  M irv ali  u k a m ,  —  ded i  u   s u n ’iy  b ir  sam im iy lik   b ila n   va 
y o 'ld a  o ‘ylab  q o ‘ygan g a p la rin i  tilig a c h iq a rd i,  —  b u  jo y g a  sizga 
ish o n ib   k e lg a n m a n .  «Y uqoriga»  c h a q iris h g a n d a   b e sh ta   ra y o n n i 
ay tish d i.  X o h la g a n in g n i  ta n la ,  d e y ish d i.  M e n   a ta y in   siz  b o r 
ra y o n n i  ta n la d im .  S iz  b ila n   boM sam ,  ishlash  o so n   k o ‘c h ish in i 
b ilg an im d an  sh u n d ay  qildim .  QoMni-qoMga berib b ir ishlasham iz, 
b o ‘p tim i?
« Н а,  tulki», d ed i  ichida  M irvali  u n in g  gaplarini  k o ‘ngil  u ch u n  
tasdiqlarkan.
U  idoraga q aytarkan, b ir hisobda b u  galvarsning kelgani du ru st 
b o ‘ld i,  g u n o h i  k o ‘p   o d a m ,  tili  q isiq ,  b u n a q a la rn in g   b u rn id a n  
i p   o 'tk a z ib   y e ta k la b   y u rish   o s o n ,  b o sh q a   b ir o n ta ja n g a r is i 
k elg an d an  sh u n in g  o ‘zi durustga  o ‘xshaydi,  d eb  o ‘yladi.  Lekin  uy 
m asalasiga  kelganda  M irvali  h aq  edi.  N im a  qiladi b egonani  x o n a- 
d o n ig a  olib  kirib.  U ydagi  sirni  k o ‘ch ag a  c h iq azib   n im a   qiladi?! 
A gar  H o jim u ro d   shu  y e rd a   y ashasa,  k o ‘p  sirlard an   o g o h   b o ‘lishi 
m um kin.  B unaqa odam larga sal uzoqroqdan m uom ala qilgan durust.
Rasulbek choy olib kirdi.  U  M irvalining ko‘ziga tik qarayolm ay, 
n im a d a n d ir tash v ish lan ib ,  fo to a p p a ra tin i o ‘y n ab  tu ra rd i.  M irvali 
d a rro v   sezdi.
—  N im a  boMdi?  N ega  k o ‘zin g n i o lib q o c h a sa n ,  o ‘g ‘irlik qilib 
qoMga tushgan odam ga o ‘xshab.
Rasulbek q o ‘rqa-pisa dedi:
— Anavi pakana revizor yana keldi.  Endi oblast xalq kontrolidan 
q o g ‘oz o lib kepti.  B uxgalteriyani  titkilayapti.
— Tashvishlanm a, — dedi  Mirvali. — Tovuqqa o ‘xshab titaversin. 
H em irilik ch ato q  topolm aydi. Y ana n im a gap?
Rasulbek aytm oqchi b o ‘lgan gapini tiliga chiqazolm ay chaynaldi.
—  G a p irsa n g -c h i! T il-z a b o n in g  b o rm i,  n im a  b o ‘ldi?
—  N asim  polvoningiz yana q o v u n  tushirdi. A w algi kuni  Eralini 
q a m a b   q o ‘y,  d e b   b u y u rg an d in g iz.  Bu  a h m o q   q am ash g a  q am ab , 
kalitni  yoniga so lg an ch a o sh n alari  bilan  S am arq an d g a ketvori pti. 
E ralini q a m a b  q o ‘ygani bug u n  esiga tu sh ib ,  halloslab qaytib keldi. 
O c h ib   q a ra sa ,  ikki  k u n   o vqatsiz,  t o ‘sh ak siz,  suvsiz  y o tg an   Erali 
jin n i  boMib  q o p ti.  O d a m   ta n im a y d i.  Bu  h a m   y e tm a g a n d e k ,  siz 
a w a lg i  k u n i  o lib   ketg an   Q o ra   B axm al  q o c h ib   k ep ti.  E ralin i 
s h u n a q a y a m   y a la y a p tik i,  a s ti  q o ‘y a v e ra siz .  E ra li  u n i  h a m  
tan im ay ap ti. Y aqiniga kelsa,  urib haydayapti.
M irv alin in g  zard asi  q ay n ab   ketdi.
165

---

—  H a m m a n g n i  z a m b a ra k n in g   o g ‘ziga  solib  o tish   k erak , 
svolochlar!  P o lv o n n in g  o ‘zi q an i?
—  E ra lin i  q o ‘riq la b   y u rip ti.  M e n   b o y a  jin n ix o n a g a  t e l e ­
fon q ilgandim .  H ozirgina,  siz kelishingizdan besh  m in u tc h a  o ld in  
«T ez  y o rd a m »   q ish lo q q a   o ‘tib   k e td i.  H a ,  a y tg a n c h a ,  o z   b o ‘l- 
m asa esim d a n   c h iq a y  d eg an   ek an .  T o s h k e n td a n   te le fo n  qilish d i. 
B ugun  M oskva  telev izo ri  «V rem ya»da  sizn i  k in o  q ilib   k o ‘rsa ta r 
em ish .
Shu  payt  «Tez y ordam » av to b u sch asi k e tm a -k e t siren a ch alib  
o ‘tdi.  U ning orqasidan Q ora Baxmal yugurib borardi.  Mirvali hushini 
y o ‘qo tg an ch a qarab qoldi.
Q a ra n g -a ,  Q o ra   B axm al  y o ‘ln i  to p ib   kepti-ya!  A xir,  u n in g  
k o 'z la rin i  boylab o lib bo rish g an   ed i-k u .  Ajab!
M irvali Q ora  B axm alning bobosi Q ora  L ochinni esladi.  U  ham  
n e c h a   m inglab  k ilo m e tr  y o ‘l  bosib,  fro n td a n   q aytib  kelgan  edi. 
O dam  bolasi vafodorlikni o td an  o ‘rganishi  kerak ekan, d eb  o ‘yladi.
T elefon zarb b ilan jiringladi.  M irvali shoshilm ay tru b k an i oldi. 
T e le fo n c h i  qiz:
—  O blast  «Bilim » ja m iy a ti  raisin in g   ishi  b o r ek an .  U lab   ber, 
deyapti.  N im a  jav o b  qilay? — deb so‘radi.
—  Y o‘q  e k a n ,  d eb   ayt,  —  ded i  M irvali  va  d u -d u tla b   tu rg an  
tru b k a n i  e tig in in g  q o ‘njiga  u rib   n im a n id ir o ‘ylab  ketdi.
XVI
A sqarali  uyg‘o n ib   y o n ig a  q a ra d i,  x o tin i  y o ‘q.  T ash q a rig a  
c h iq q a n d ir,  d eb   b ir  o z  k utdi.  U n d a n   d a ra k   boM m adi.  G u g u rt 
chaqib taburetkadagi soatga qaradi.  Ikkidan o ‘tibdi.  0 ‘rnidan turib, 
chiroqni yoqdi. Tashqariga chiqm oqchi edi, ostonada iyagiga tiralib 
o ‘tirg an   x o tin in i  k o ‘rib  x ayron  b o ‘ldi.
—  Senga  n im a boMdi?  E t-b etin g  ogT iyotgani y o ‘qm i?
— Y o‘o ‘o ‘q ,  — dedi c h o ‘zib S alim a.  —  M osh oMgurdan  darak 
y o ‘q.
—  E ,  sh u n g a  uxlam ayapsanm i!  Y u rg a n d ir day d ib .  H o z ir avji 
m ov  m ah a li,  kavaleri  o lib  ketgan  u n i.  T u r,  kirib  yot.  S h am o llab  
qolasan.
A sqarali  sh u n d a y   d eb   ich k arig a  qay tib   k ird i-d a ,  t o ‘n in i  olib 
ch iq ib ,  S alim an in g  yelkasiga tash lad i.
U la r to g ‘d a b irin c h i  m a rta  b a h o m i  kutishardi.
166

---

H avo a n c h a  salqin edi. T o g 1  o 'n g irlarid a  hali q o r  erim ay qotib 
y o tib d i.  T o n g g a  y a q in   a riq la r b e tin i  tu x u m   p o ‘c h o g ‘idek  y u p q a 
m u z  qop lay d i.
S alim a  shu  M o sh   m ush u g ig a  o 'rg a n ib   q o lg an .  U n i  k o ‘zini 
o c h m a g a n  v aqtida b o q ib  olgan.  Bu yoqqa kelayotganlarida o ‘zlari 
bilan  o lib  kelishgan  edi.
Ikki  yildirki,  M osh  u la r  x o n a d o n in in g   h aq iq iy   a ’zosi  b o ‘lib 
qolgandi.
0 ‘n  k u n d a n  beri  M o sh n in g  y u rish -tu rish i b o sh q ach a.  K e c h a ­
lari  p o ln i  tim d a la r, d e ra z a   rafiga ch iq ib  olib,  tash q arig a  intilardi.
Bu  togM arda  h a m m a   n a rsa   b o sh q a c h a .  G iy o h id a n   to rtib  
jonivorlariyu qurt-qum ursqalarigacha shaham ikiga o ‘xshamasdi. T og6 
m u s h u k la ri  y o v v o y ila sh ib   k e tg a n ,  o d a m g a   y a q in   k e lm a sd i. 
M iyovlashi  h a m   alla q a n d a y  y irtq ich lig id an   d a rak  b e rib  tu rard i.
U y atrofida an a  sh u n d ay  yovvoyi  m u sh u k lard an  biri o ‘ralashib 
q o ld i.  K ech alari  o d a m n in g   etin i  jim irla ta d ig a n   d a rajad a  x u n u k  
m iyovlar, b a ’zan o 6zini derazaga urardi. O 'sh an d ay  paytlarda  M osh 
h a m   b e z o v ta la n ib ,  k ara v o td a n   stolga,  sto ld an   to k ch ag a  sakrab, 
c h o y n a k -p iy o la la rn i ja ra n g la tib  tu sh irib  y u b o rard i.
Bu  xil  n o tin c h lik   jo n ig a   te k k a n   A sqarali  ja h l  b ilan   eshikni 
o c h ib   y u b o rard i.  S h u n d a   M osh  tash q arig a  o ‘q d e k   o tilib   ch iq ib  
k etard iy u ,  to n g   m ah ali g ‘ingshib esh ik n i tim d a la rd i.  A sqarali  uni 
so 6k ib -so 6kib,  y a n a   ich k arig a  kiritib  y u b o rard i.  M o sh   k u n i  b ilan 
uxlar,  idishiga quyib q o ‘yilgan  sutga qayrilib q aram asd i.
H a r  k u n i  q o ro n g 6u  tu sh ish i  b ilan   yan a  y o w o y i  m u sh u k n in g  
x u n u k   m iy o v lash i,  M o sh n in g  bezovtaligi  b o sh lan ard i.
— S hu  m ushugingni qopga solib,  yuk ortilgan vagonga  tashlab 
k e la m a n ,  b u   n im a ,  b iro n   k u n   o d a m g a   o ‘xshab  u x lay o lm ay m an .
S alim a,  h o y ,  b u   sh a h d in g iz d a n   q a y tin g -o v ,  b ir-ik k i  k u n d a 
tin c h ib  q o la d i, d eb  u n i sh a h d id a n  q aytarardi. A m m o   M osh o ‘zini 
derazaga u rish d a n  tiyilm asdi.
A na  sh u n d a y   c h iq ib   k e tish larn in g   b irid a  M osh  uyga  q aytib 
kelm adi.
*  
*  
*
A sqarali  «M oskvich»ini c h o d im in g  oldiginasida to ‘xtatdi.
Bu yerda gaz baloni,  ikki  kam foralik plita,  u ch ta paqir.  C h o d ir 
ichida yig‘m a stol va stullar. Tepaga toshfonar osilgan. Stolda batareyali 
ikkita fo n ar.  «Spidola»  radiosi,  durbin.

---

P astd a,  sh ag ‘al  t o ‘kilgan  y o ‘ld a   m a sh in a   q o rasi  k o ‘rin d i.  Bu 
sovxozning faqat d ire k to r b ilan   R asulbek  m in a d ig a n  o q  «N iva»si 
edi.  A sqarali  a w a lig a ,  m en i  izlab  kelish y ap ti,  d eb   o ‘ylab,  q a rab  
turdi.  M ashinadan u turgan jo y  ko ‘rinm asdi. «Niva» bahaybat toshlar 
p an asid a  b ir k o ‘rinib,  b ir k o ‘rin m ay   kelardi.  T a x m in a n ,  ikki  yuz 
m etrlarcha  naridagi pastlikda m ash in a to ‘xtadi.  U n d a n   M irvalim i, 
R asulbekm i  tu sh d i.  U z o q d a n   kim ligini  bilib  boM m asdi.  A sqarali 
ch o d irg a   kirib,  d u rb in   o lib   c h iq d i.  Q a ra d i.  M irvali  e k a n .  U  ikki 
qoMini beliga tirab gMldirakka hayron qarab turardi. Asqarali durbinni 
gNldirakka to ‘g ‘riladi. Yeli chiqib, puchayib qopti. Asqarali qarashib 
y ubora qolay,  d eb  en d i chogN anib tu rg an  ed i,  m a sh in an in g  eshigi 
o c h ilib ,  b ir  ayol  tu sh d i:  S ed o n a.
U  o ‘tg a n  yili  S a m a rq a n d   m e d itsin a  in stitu tin i  tu g atib   kelgan, 
asli  V arg an zed an  edi.
Asqarali uni yaxshi tan ird i.  B ir kuni selda qolib sh am ollaganda 
profilaktoriyaga borib,  unga b an k a q o ‘ydirgan edi.
S ed o n a  avji  shiraga toN gan.  Q ish lo q  y ig itlarin in g   k o ‘zi  u n d a. 
E rkak  zoti  b o rk i,  u n g a   b ir  q a ra m a y ,  b iro n   xush  y o q ad ig an   gap 
aytm ay o ‘tolm asdi.  B o‘y yigitlar sopp a-so g ‘ boMsalar h a m  o ‘zlarini 
xastalikka  o lib   to m ir  u sh latish g a  k elish ard i,  q a n c h a d a n -q a n c h a  
baytu g ‘azallar aytib,  uni  eritish g a u rin ish a rd i.B u  xil  m u o m a la la r 
S e d o n a g a   y o q a r d i.  0 ‘z in in g   h u s n i - m a l o h a t i d a n ,  y a k k a y u  
yagonaligidan g ‘u ru rlan ard i.
A sqarali,  to g ‘d a   b iro n   c h o ‘p o n   kasal  boMib  q o lg an u   M irvali 
uni o ‘sha yoqqa olib ketayotgan b o ‘lsa kerak, deb o ‘yladi. Shu to p d a 
borib  unga yordam  bersam , g ‘ashi  kelm asin,  d eb  pastga tu sh m ad i.
Mirvali d o m k rat q o ‘yib o rq a  g‘ildirakni olib, boshqasini q o ‘ydi. 
K eyin  S ed o n an i  m ashinaga ch iq azib ,  y o ‘lga tushdi.
TogMaming tungi  m anzarasi nihoyatda chiroyli b o ‘ladi. C h an g - 
to ‘z o n d a n ,  zav o d lard an ,  m a sh in a la rd a n   k o ‘tarilad ig an  gazlard an  
xoli.  Y u ld u z la r p iy o la d e k -p iy o la d e k  b o ‘lib  k o ‘rin a d i.  U la r ju d a  
y a q in ,  xuddi  q o ‘l  u zatsa y e ta d ig a n d e k .  Q a rag an   o d a m n in g  k o ‘zi 
q a m ash ad i. A sta esayotgan  sh ab b o d a o ‘t - o ‘lan larn i silkib, anvoyi 
islar  o lib  k elad i.  C h ig irtk a la r,  c h irild o q la r b iri  o lib ,  b iri  q o ‘yib 
x o n ish   q ilad i.  C h a lq a n c h a   y o tg a n   o d a m   a lb a tta   c h e k siz   fazo d a 
su zib   y u rg an   Y er  yoN d o sh in i  k o ‘ra d i.U   l i p - l i p   q ilib ,  to g ‘n in g  
bu to m o n id an  u tom oniga o ‘tib ketadi.  U n d a n  keyin to g ‘u toshlam i 
larzaga solib reaktiv sam o ly o t o ‘tad i.  S h u n d a y  p ay tlard a uy alard a 
m u d r a g a n   q u s h la r   c h ir q illa b   y u b o r is h a d i.  B o ‘r ila r   u liy d i.
168

---

S h u n d o q q in a   o y o g ‘in g   ta g id a n   tu lk ila r  k a m o n   o ‘q id e k   u c h ib  
o ‘tadi.
K un botishiga y aq in  o ‘tg an  vertolyot kechasi so at o ‘n  ikkilarda 
qaytadi.  K on  izlab burg‘u!ayotgan geologlar partiyasiga oziq-ovqat, 
a sb o b -u sk u n a ,  p o rtla tish   an jo m la ri  o lib   b o rib   q ay tad i.  B a’za n  
sokin  to g ‘  k ech asin i  b ezo v ta  qilib  p o rtla sh   to v u sh lari  csh itilad i. 
U n in g  ovozi o ‘ngirlarda ak s-sad o  berib, u zo q  aylanib yuradi.  Oxiri 
to sh larg a bo sh   q o ‘yib jim ib  q o lad i.
A s q a ra li  a n a   s h u n d a y   —  h a m   s o k in ,  h a m   n o tin c h   to g ‘ 
o q sh o m larin i sevib qolgan  edi. A rm iy an in g  k o ‘c h m a n c h i  hayotini 
yigirm a yil  kech irg an  o fitser u c h u n  b u  h a y o t u m rin in g  en g  noyob 
d a q iq a la rid a n   ed i.  A sqarali  ro h a t q ilib ,  m iriq ib  y ash ard i.
O s m o n n in g   y a rm in i  q o ra   d e v o r  b o ‘lib  t o ‘sib  y o tg a n   to g 1 
tiz m a la ri o rq a s id a n   sh o sh ilm a y  b ir c h e ti  sin g an   lik o p c h a d e k  oy 
k o 'ta rild i.  B ird an ig a  a t r o f  —  to s h la r,  g iy o h la r  k u m u sh   rangga 
kirdi.
O y tepaga kelganda Asqarali chodirga kirib to 'sh a k k a  cho'zildi.
G iy o h la r sh itirlay d i.  S h am o l  c h o d im i  silkitadi.
Bari  b ir  A sq aralin in g   k o ‘zi  ilin m ad i.  X ayoli  hali  u  y o q q a, 
hali b u  yoqqa o lib ketaverdi.  U asosan o ‘tm ish n i o lylardi.  Y igirm a 
y illik   h a rb iy   x iz m a t  u n i  b o la lik   o 'r t o q l a r i d a n ,  q a r in d o s h -  
urugMaridan uzib q o 'y g an d i.  H arbiy x izm atd an  b o ‘shabdiki,  m an a 
shu togNarda kezadi.
Aslida,  u  kam gap, birovga aralashm aydigan o d a m  edi. A trofda 
boMayotgan vo q ealard an  b ex ab ar edi.  D av m in g  shiddatli ovozalari 
u  kezib y u rg an  to g 1  o ralarig a y etib  kelm asdi.
M osh esa yovvoyilashib ketgan.  Ba’zan chodirga kelib, Asqaraliga 
yov  q a ra sh   q ila r,  q o m in i  to 'y g 'a z ib ,  yovvoyi  m u sh u k la r  t o ‘dasi 
bilan  to g 'm a - to g 1  izg‘ib k etard i.
A s q a ra li  y o tib   y o l o lm a d i,  tu r ib   tu r o l m a d i .  H a li  to n g  
y o rish m a sd a n o q  c h o d ird a n   tash q arig a c h iq d i. A sqarali  M irvaliga 
qoyil qolib yuradi.  S h u n c h a  g ‘ayrat, sh u n c h a  shijoat q ay d an  paydo 
boMgan  b u   o d a m d a ,  d e b   u n g a  havas  q ilard i.  U   to 'g 'r id a   h a r  xil 
ig‘v o   g a p la r  h a m   boMib  tu ra rd i.  U n c h a -m u n c h a s i  A sq aralin in g  
h am q u lo g N g a  c h a lin g a n d i.K im n id ir  u rip ti,  k im n in g d ir  x o tiniga 
teg ish ip ti,  k im n id ir  y o ‘q   qilib  y u b o rip ti...
A sqarali b u  gap lam i  ko‘rolm aydiganlar tarq atg an , d eb  o'ylardi. 
T o 'g ^ i,  u n in g  q a ttiq   qoMligi  bor.  S h u n d ay  q ilm asa, b u n a q a  katta 
x o ‘ja lik n i b o sh q arib  boMadimi?!  Birovni  so ‘kadi, birovni  u rish ad i,
169

---

b iro v n in g  b o sh in i  silaydi.  M inglab g e k ta r yerga e k in -tik in   q ilish, 
sh u n c h a   o d a m n in g   b o sh in i  b ir  yerga  q o v u sh tirish   —  u n c h a - 
m u n ch an in g  qoMidan  keladigan  ish em as.  Shu bittagina sovxozning 
yeri  ikkita  rayon yeriga  ten g  keladi.  M irv alid an  b o sh q a kishi b u n i 
ep lo lm ay d i.  Y igit  e m a s,  olov  u!
Oftob toshlarga tushib shabnam  ko‘tarila boshladi. A rilar negadir 
haligacha  uyadan  chiqm ayapti.  Bu  havo aynishiga ishora, Asqarali 
jo m g a  q o ‘yilgan  paqirdagi  asalni o c h ib  qarad i.  X ayriyat,  c h u m o li 
ta la m a p ti.  C h u m o li  o ‘tm a sin ,  d e b  jo m g a   suv  q u y d i.  Flyagadagi 
asal  qopqogM ni  o c h ib   q a ra d i. Y axshi  tu rip ti.  Y an a  qopqogN ni 
z ich lab  yopib  q o ‘ydi.
C h o d ir bezovta silkina boshladi.
Asqarali tashqariga chiqdi.  O sm o n n i q o ra bulut qoplab kelardi. 
S h a m o l  o ‘t - o ‘la n la r n i  c h a y q a ta r ,  y o v v o y i  jiy d a   s h o x la rin i 
b u y d alard i.  0 ‘n g irlard a  k o ‘tarilg an   g ird o b   x as-x ash ak larn i  c h ir 
a y la n tirib ,  o sm o n i  falakka  o lib  c h iq ib ,  q o ‘yib  y u b o ra rd i.  T o g ‘- 
to sh la r  tep asid a  x a z o n la r,  x ash ak lar  uyasi  b u zilg an   q u sh lard ek  
bezovta aylanardi.
Asqarali  tashqaridagi  narsalarni  ichkariga olib  kira boshladi.  U 
flyagalarni olib kirishga ulgurm ay sh a tir-sh u tir qilib jala boshlandi. 
H a m m a y o q   q o p -q o ro n g ‘i  boMib  k etd i.  Q o ra   b u lu tla r  o rasid a 
q ilich d ek   y altirab   c h a q in   c h a q a   b o sh lad i.  B ir  n e c h a   d a q iq a d a n  
k eyin,  to g ‘u  to sh la m i  larzaga so lib ,  m o m a q a ld iro q  g u ld irad i.
B exosdan boshlangan ja la  selga aylandi.  Zalvorli to sh lam i h am  
q u latg u d ek  sel y o n b ag ‘irlard an  quyilib kela boshladi.
Z a m b u ru g ‘qoya q o ‘ltig‘ida ikki avtobusga te n g  keladigan tosh 
yarim  b elidan tashqariga ch iq ib  tu rard i.  K im  biladi, b u  tosh  nech a 
m ing  y illard an   beri  sh u   a lp o z d a   tu rg a n ik in ?   Y u q o rid a n   quyilib 
kelayotgan  sel  ellik  m e trc h a   b a la n d lik d a n   sh u   to sh g a   zarb   b ilan 
urilardi.
Ilgari sel y o ‘li shu to sh n in g  naryogMda edi.  S hag‘a lu  qu m larn i 
surib  kelay o tg an   o q im   yoMini  to ‘sib  q o ‘y g an id an   sel  e n d i  sh u  
to sh   te p a sid a n   h a r  q a n d a y   g ‘ovni  surib  tash lay d ig an   k u ch   b ilan 
quyilib  kelardi.
A s q a r a l i n i n g   n a z a r i d a   t o s h n i n g   b o s h   t o m o n i   p a s tg a  
m unkiyotganga o ‘xshab tuyuldi.  U yana diqqat bilan tikilib qaragan 
e d i,  to sh   o ‘rn id a n   a n c h a   jilib   q o lg an in i  sezdi.  Sel  surib  kelgan 
q o ra tosh gulduros bilan pastga quladi.  Pastga og‘a boshlagan toshga 
u rild iy u   u n i jo y id a n   q o ‘zg‘atib   y u b o rd i.  U   o ‘n g ir to m o n g a   so n -
170

---

sanoqsiz to sh lam i surib, v ah im a bilan quladi.  Z a m b u ru g ‘qoyaning 
b ir  to m o n in i  o ‘pirib,  kengligi  o ‘n  besh  m e tr  k eladigan  k a m a r 
ochib q o ‘ydi.  Kam arga loyqa kirib, hayvonlam ing suyaklarini yuvib, 
pastga oqiza boshladi.
A sqarali  b re z e n t  p lash ch   y o p in ib ,  b u   d a h sh a tli  m an zaran i 
kiprik  q o q m a y   k u zatib  tu ra rd i.
Ildizi b ilan   q o ‘p o rilg an   qari  c h in o rla r,  a rc h a la r pastga surilib 
tusha boshladi.
T a b ia tn in g  b u  telb a o ‘yini  o ‘n  m in u td a n  sal  o rtiq  d av o m  etdi. 
Q oY g‘o sh in d e k   q o ra   b u lu tla r  O y q o r  to g ‘lari  to m o n   o ‘tib   ketdi. 
O sm o n n in g  etagi  o c h ild i.  O ftob  h a m  yuz  k o ‘rsatdi.
B u tu n   o lam   b ir d a m g in a  jim ib   q oldi.  Q u sh la r c h u g ‘u rlam as, 
h ay v o n lar  ham   ovoz  berm asd i.
A sqarali sh u n c h a  to g 1  kezib,  b u n aq a kuchli selni  koY m agandi. 
N e c h a   m in g   y illard an   b eri  q im irla m a y   tu rg an   Z a m b u ru g ‘qoya 
q o ‘ltig‘idagi bahaybat toshni qulatishga yuzlab portlatgichning ham  
qurbi  kelm asdi.
C h o d ir  sh a m o ld a   silkinaverib,  bogM angan  te m ir  q o ziq larn i 
qiyshaytirib yuborgan edi. Asqarali qoziqlarini o ‘nglab boshqatdan 
qoqdi.
0 ‘ng irlar,  to g ‘  etak lari  tu m a n g a  c h u lg ‘an d i.  O fto b  b ir zu m d a  
toshlam i qizdirib bug1 ko'tarardi.  H am m ayoq oppoq tu m an  pardasiga 
o 'r a l i b   q o ld i.  A s a la r ila r   h a m o n   u y a d a n   c h i q m a y ,  h a t t o  
g ‘o ‘n g ‘illam ay  te k  tu rish ard i.  A sqarali ta sh q a rid a  qolib,  sh alab b o  
boNgan sh o lch an i to sh   ustiga yoyib q o 'y d i.
A sta  esa  b o sh lag an   sh am o l  tu m a n n i  surib,  pastlik larg a  olib 
ketdi.  A sqarali  b eix tiy o r  Z a m b u ru g ‘q o y a  tag id a  o c h ilg a n   k a m a r 
to m o n   keta b o sh lad i.  Y olg‘izoyoq yoMlarni  sh ag ‘al,  q u m  bosgan. 
C h u q u rlik la rd a   sh o x   u y u m lari  q alash ib   y o tard i.  T o sh la r  o rasid a 
e c h k i,  q o 'y la rn in g  ja sad lari  k oY inardi.  B irin in g   o y o g ‘i,  b irin in g  
b oshi  to sh la r  o rasid a  siq ilg an ch a  qo lg an .  A sqarali  q o 'y -e c h k ila r 
o ‘ligini k o ‘rdi.  K am arga o ‘n  m e trch a q o lg an d a A sqaralining k o ‘zi 
to sh la r  o ra sid a n   b ir  b u rch ag i  c h iq ib   tu rg a n   te m ir  qu tig a  tu sh d i. 
N im a   ek a n   d eb   y a q in   b o rd i.  T o s h la m i  o lib ,  q u ti  a tro fid ag i 
sh ag ‘allarn i  surib  tash lad i.
P o ‘lat san d iq  — seyf.  H ayratdan  serrayib tu rib  qolgan Asqarali 
u n i  o ‘n glab,  qulfi  o c h iq m i,  yo p iq lig in i  b ilm o q c h i  boMdi.  Bir 
to m o n i  n a m   q u m g a  b o tib   tu rg a n id a n   o ‘n g lay o lm ad i.  H a rc h a n d  
urinsa  ham   kuchi  yetm adi.

---

A trofga  alan g lab ,  sel  o q iz ib   kelgan  sh o x -sh a b b a la r  o ra sid a n  
b ir  x o d a c h a n i  ta n la b   o lib  p o ‘lat  s a n d iq   ta g id a n   q u m la rn i  sura 
boshladi.  O xiri tagi o ch ild i. A sqarali x o d ach an i  u n in g  tagiga suqib 
b o r  k u ch i  b ila n   b o sg a n   e d i,  s a n d iq   k o ‘ta rild i.  U n i  y an a  b ir 
kuch an ish  b ilan o ‘ngladi.  S an d iq  q u lf edi. A sqarali u n i  k o ‘tarishga 
u rin ib   k o ‘rd i,  ta x m in a n ,  y u z   k ilo g a   y a q in   s h e k illi.  J o y id a n  
q o ‘zg‘a to ld i-y u ,  a m m o  k o ‘taro lm ad i.
Bu  s a n d iq   q a y d a n   k elib   q o lg a n ,  k im n ik i?   U n in g   ic h id a  
h u jjatm i,  b o y lik m i,  b u n i  A sqarali  b ilm asdi.
B ir  v a q tla r  U lu g ‘b e k   xazinasi  yashirilgan  b u   to g ‘lard a  y an a 
q a n c h a d a n -q a n c h a  x azinalar b o r ek an , d eb  o ‘yladi Asqarali.  M an a 
s h u n d a y   ta s o d if  boMib  U lu g ‘b ek   xazin asi  h a m   b ir  kun  to p ilib  
qolsa ajab em as.
A sqarali san d iq  ustiga sh o x -sh ab b a tashlab, orqasiga qaytdi.  U 
y o q -b u   yoqni  sa ra n jo m   qilib  boM gach,  b u   v o q e a d a n   m ilitsiyani 
x a b a rd o r  q ilm o q c h i  b o ‘ld i.  « M o sk v ich » i  u stid ag i  y o p q ic h n i 
olay o tg an d a  m o to r gurillaganini eshitdi.  Pastga q aradi.  Sel buzgan 
y o ‘lda silk in ib -silk in ib  d ire k to m in g  «N iva»si  kelardi.  K ech a o ‘tib 
k etg an ich a en d i  kelyapti,  d e b  o ‘yladi A sqarali.
U  «M oskvich» yopqichini kapot ustida qoldirib pastga yugurdi. 
T o sh lard an  toshlarga sakrab b o rark an , q o ‘l harakati bilan  M irvalini 
to 'x ta s h g a   u n d a rd i.  M irvali  u n i  k o ‘rd i  shekilli,  sel  o lib   k etg an  
o m o n a t  k o ‘p rik d an  ellik m e trc h a  b erid a m ash in an i t o ‘xtatdi.
M irvali  m a sh in a d a n   c h iq ib ,  u n i  k u tib   tu rd i.
—  N im a gap? T in ch lik m i?
Asqarali m ashina ichiga qaradi. O rqa o lrindiqda Sedona g ‘ujanak 
b o ‘lib  o ‘tiripti.
—  N im a  gap ? — d ed i y a n a  boyagi gap in i tak ro rlab   M irvali.
Asqarali  uni tirsagidan ushlab ch etga tortdi.  X uddi birov eshitib
q o la d ig a n d e k  sh iv irlab , b o ‘lg an  v o q ean i  aytib berdi.
M irvali  g ‘alati  ah v o lg a tu sh d i.  N im a  d ey ish in i  b ilm ay ,  b irp as 
garangsib tu rib  qoldi.
M irvali  h a r  q a n d a y   ta n g   a h v o ld a n  ju d a   te z  o ‘ng lan ib   o lard i. 
T ez  fikr q ila r,  te z   xulosa c h iq azard i.
U  A sq aralin i  q u c h o q la b  oldi.
—  B ila siz m i,  m a y o r.  S iz  m e n i  s h a r m a n d a lik d a n   sa q la b  
qoldingiz.  M en o z boMmasa partbiletim dan ajralardim.  El-yurt oldida 
sh arm an d a b o ‘lardim .  S hu sharm andalikdan m eni siz qutqardingiz. 
Bu seyfni b u n d a n   yetti k u n  o ld in   id o rad an  o ‘g ‘irlab ketishgan edi.
172

---

Q idirm agan jo y im  qolm agandi.  Birovga aytishga o r qilardim .  U nda 
p a rtb ile tim ,  o rd e n la rim ,  d e p u ta tlik   n ish o n im ,  «O ltin Y ulduz»im  
b o r edi.  O liy Sovetdan  kelgan allaq an ch a hujjatlar b o r edi.  D ardim  
ic h im d a ,  k u y ib -y o n ib   y u rg an d im .  Sizga  m in g   ra h m a t,  m ayor! 
Iltim o s,  bu t o ‘g ‘rida birovga  o g ‘iz o c h m an g .  M en  b a d n o m  b o ‘lib 
q o la m a n .  E n d i  q iy o m atlik  a k a -u k a  boMaylik.  M in g  ra h m a t sizga! 
M en   h a m   sizga  b ir yaxshilik  q ila m a n .  A navi  m a sh in a d a   o ‘tirg an  
jo n o n n i q o ‘yningizga solib q o ‘yam an.
A sqarali  sesk an ib   ketdi.  Bu  n im a?  A stoydil  a y ty ap tim i?  Yo 
y o ‘q o tg an   narsasi  to p ilg a n id a n  sevinib d o vdirayaptim i?
S ed o n a p astd a qoldi.  U la r ikkovi  toshlarga tirm ash ib  yuqoriga 
chiqa boshlashdi.  Mirvali togMarda yurib, baland-baland cho'qqilarga 
chiqish  m ashqini o b d a n  egallagan  edi.  U  o sonlikcha tepaga chiqib 
oldi. A sqarali  h an sirab  qoldi.
U la r to sh d a n  to sh g a sakrab,  Z a m b u ru g ‘q o y a to m o n   ketishdi. 
Asqarali boya bostirib q o ‘ygan shox-shabbalam i olib tashladi.  Mirvali 
sandiq tepasiga kelib, engashdi.  Q im irlatib ko'rdi.  B iron yeri pachoq 
h a m   boN m abdi.  F aq at  q irilib ,  b o ‘yog‘i  sh ilin ib ,  tem iri  k o ‘rinib 
q o lib d i,  xolos.
—  D ire k to r,  q a n d ay   qilib  olib  ketasiz?
—  E p lay m iz,  — ded i  M irvali.  — A rq o n m i,  sim m i  bo rm i?
—  M ashina bagajnigidan trossni olib kelaym i? — dedi Asqarali.
M irvali  bo sh   irg‘a b ,  m ayli  ishorasini  qildi.
A sqarali  ketdi.  M irvali  u  ketishi b ilan san d iq n i y an a qim irlatib 
k o ‘rdi.  Ichiga  suv  k irm a d im ik in ,  deya  tash v ish lan d i.  A gar  kaliti 
y o n id a   boM ganda  h o z ir  o c h ib   k o ‘rardi.  A fsuski,  kalit  idoradagi 
boshqa seyfda.
B u  sa n d iq   ichi  p ulga,  o ltin u   m arv arid larg a  t o ‘la  edi.  U n d a n  
ta sh q a ri,  p ach k a p a c h k a  yuz. so 'm lik lar,  d o lla rla r b o r edi.  M irvali 
b u  sandiqni besh yil oldin shu joyga yashirib, g ‘o r o g ‘ziga to sh lam i 
q a la sh tirib   tash la g a n   ed i.  H a r  yili  b ir  kelib,  sa n d iq n i  o c h a r, 
q o g ‘o z pu llar aynib q o lm ad im ik in , deb tekshirib k o ‘rardi.  Bugungi 
sel  g ‘o rn in g  y a rm in i  o ‘pirib ,  sa n d iq n i  h a m   pastga  en d irg a n   edi.
A sqarali  sim   a rq o n   k o ‘ta rib   keldi.  A rq o n n in g   ikki  u ch in i 
sa n d iq q a  b elb o g 1  qilib b o ylab,  ikki  kishilashib su d ray  bosh lash d i. 
S andiqni to A sqaralining chodiri oldiga sudrab kelguncha ikkovlari 
h a m   h o ld a n   toyishdi.
—  M enga qarang,  m ayor, t o ‘xtang en d i b ir ish qilasiz.  Sandiqni 
m a sh in a n g iz n in g   orqasiga  boylaym iz.  P astga  p ritsep   qilib  olib
173

---

tu sh am iz.  Q o ‘rq m a n g ,  m ash in ag a  shikast  y etm ay d i.  A gar  b iro n  
jo y i  shilinsa,  shu  b u g u n o q   garajga  o lib  b o ra m a n .  S ak k izta  m oyi 
artilm ag an   «Jiguli»  tu rib d i.  X ohlaganingizni  m in ib  ketaverasiz.
Asqarali uning bu gapiga kulibgina q o ‘ya qoldi.  Sevinib ketganidan 
n im a  d ey ay o tg an in i  b ilm ay  d o vdirayapti!  Bu  n a rsa la r to p ilm a sa , 
bechora chinakamiga sharm anda boMardi. Shuning uchun nim a qilsam 
xursand b o ‘larkin,  d eb  shoshyapti.  M enga h ech   narsasi  kerakm as. 
S h u  q u v o n ch i  m enga  kifoya! A sqarali  sh u n d ay  d eb  o ‘ylardi.
N o in s o f o ‘g ‘rilar,  pu lin i  o l,  m o lin i  o l,  n a h o tk i  o rd e n la rin i 
olsang! Y altiratib taqib yurolm asang,  n im a qilasan olib?  Partbiletini 
o lish d an   n im a   n a f   k o ‘rasan ?  D e p u ta tlik   n ish o n id a n   fo y d alan a 
olm ay san .  «O ltin Y ulduz»  kerak b o ‘lib q oldim i?
A sqarali sh u n c h a   yurt  k o ‘rgani  b ilan   n ih o y a td a  t o ‘g ‘ri,  so d d a 
o d a m   ed i.  H ech   q a c h o n   q in g ‘ir   ishlarga  d u c h   k e lm a g a n ,  s o f 
y ash ab ,  s o f m e h n a t  qilib  y urgan  b ir  h arb iy   o d a m   edi.  S h u n in g  
u c h u n   h a m   M irvalining  h a m m a  g ap larig a  c h ip p a -c h in   ish o n g an  
edi.
M irvali  sim   arq o n n i  «M oskvich»  yukxonasi  tagidagi  ilgakka 
b o g ‘ladi. A sqarali  m o to rg a o ‘t b erib ,  to  q iz ig u n c h a  b ir d a m  k u tib  
turdi.  Keyin asta yuigizib, pastga qarab ena boshladi. Sandiq shag‘allar 
ustida sudralib,  o ‘zi bilan xas-xashaklarni t o ‘dalab borardi.  M irvali 
e n g a sh ib ,  x a sh a k la rn i  o lib   ta sh la r,  y o ‘ld a   u c h ra g a n   k a tta ro q  
to sh lam i olib chetga  irg'itardi.
S h u   a lp o z d a ,  o r tiq c h a   q iy n a lm a y ,  s a n d iq n i  p a stg a   tu s h irib  
o lish d i.  M irvali  « N iva»ni o rq a la tib   yurgizib sa n d iq q a   t o ‘g ‘riladi. 
K eyin  sim   a rq o n n i  c h iq a z ib ,  o ‘z  m a s h in a s in in g   o rq a   esh ig in i 
ochdi. O rqa o ‘rindiq orqasidagi kichkinagina yukxonaga sandiqning 
s ig is h - s ig 'm a s lig in i  c h a m a la b   k o ‘rd i.  S ig ‘a d i,  d e g a n   x u lo sa g a  
keld i.
—  Q a n i,  m ay o r,  b ir  q a rash ib   y u b o rasiz-d a!  —  u  sh u n d a y  
d e b  y an a  m a sh in a   ich id a  q im irla m a y  o ‘tirg an   S e d o n ag a  d edi:  — 
D o k to r,  siz  ham   tu sh in g ,  a rg ‘a m c h ig a   qil  q u w a t,  d e g an d ek , 
foydangiz tegib qolar.
S e d o n a   tu sh d i.  U ch   kishilashib  sa n d iq n i  k o ‘ta ra   b o sh lash d i. 
S a n d iq   o g ‘ir,  u n i  y erd an   b ir  m e trc h a   b ala n d g a   k o ‘ta rib   q o ‘yish 
oso n  em asdi.  M irvalidek a z a m a t yigit  ham  terga pishib  ketdi.
S h u n d a   sim   a rq o n   ilgakdan  ch iq ib   k etd i-y u ,  y u k x o n an in g  
kapotiga  (q o p q o g ‘iga)  ilinib,  « o sh iq -m o sh ig ‘i»dan ayirib yubordi. 
K apot yarm ig ach a bukilib qoldi.
174

---

—  M ash in an i rasvo qildik-ku.  Birovga yaxshilik qilish shunaqa 
qim m atga tushadi.
—  H echqisi y o ‘q,  — dedi A sqarali,  — o ‘zim  tu zatib  o lam an .
— T u zato lm ay siz.  Svarka  q ilm asa b o ‘lm aydi.  Y o m g ‘ir yog‘ib 
qolsa, yukxona ichi suvga to ‘ladi.  U ni garajim izga oborib, yaxshi lab 
tu z a ttirib  b e ra m a n .  BuyogM dan  x o tiijam   b o ‘ling.  «Y om on  dallol 
y o n id an »   d e g an  g ap  b o r.  M en g a yaxshilik q ila m a n   d e b ,  siz z a ra r 
к о ‘rib  q o lm a n g -d a ,  b iro d ar.
A sq aralin in g   bu gapga  к о ‘n m ay   iloji  y o ‘q  edi.  Y og‘in -so c h in  
paytlarda u kiyim -boshlarini shu yukxonada saqlardi.  E ndi yukxona 
suvga to ‘Isa...
— X o ‘p ,  — ded i A sqarali.  —  N a rsa la rim n i yigMshtirib q o ‘yay. 
O c h iq -so c h iq  q o lm asin .
—  Y u r a v e r i n g ,  n a r s a l a r i n g i z g a   h e c h   k im   te g m a y d i . 
C h o ‘p o n la rim d a n  bittasini q o ‘riqchi qilib q o ‘yib k etam an .  «Niva» 
ketidan o rq a m a -o rq a  kelaverasiz.
Asqarali shoshib chodirga kirib ketdi.  B rizent sum kasini o chib, 
ik k ita  p e n itsillin   sh ish a sid a   q a n d a y d ir  su y u q lik   n a rsa n i  o lib , 
c h o ‘ntagiga soldi.
— Asli  o ‘zim   t o ‘ng  o d a m m a n .  Bu  to g ‘la r  M irvaliga qarashli. 
A sallarn i  n im a   q ily ap san ,  d eb   s o ‘ram ay d i.  S hu  p a y tg ach a  b iro n  
p a q ir  asal  b ilan  y o ‘q la m a d im .  A lb a tta ,  u  asalga  m u h to j  em as. 
K o ‘n g il-d a ,  k o ‘ngil.
«N iva»  ruliga tirsagini q o ‘yib u n i  k u tay o tg an   M irvaliga  ikkita 
sh ish ach ad ag i  boyagi  suy u q lik n i  u zatd i.  Bu  asalari  m o tk asin in g  
suti.  T u rg a n -b itg a n i  yigit  kishiga  q u w a t.  M irvali  « sh o ‘xgina, 
m o dabozgina» yigit em asm i,  u   m ay o rd a sh u n a q a  narsa b o rm ik in , 
d eb  u m id v o r b o ‘lib y u rard i.  X ayriyat,  fa h m -fa ro sa ti yetib,  n e c h a  
m a rta  qilg an   ta g d o r  gaplariga  e n d i  tu sh u n ip ti.
—  B u n d a n   keyin  h a m  y o ‘q lab  tu rarsiz...
Sandiq yukxonaga bem alol sig‘di.  M irvali k o ‘ylaklariga ilashgan 
x as-x ash ak larn i q o q a rk a n , A sqaraliga S e d o n an i  im lab k o ‘rsatdi.
—  X o ‘sh ,  m a y o r,  n im a   q ilam iz?  Ish tah an g iz  qalay?
A sqarali y er o stid an   S ed o n ag a qaradi.
U   p ro fila k to riy a g a   b o rib ,  b a n k a   q o ‘y d irg a n d a   b u   g o ‘zal, 
fa rish ta d e k   b eg ‘u b o r  qizga  havas  b ilan   b o q q a n   edi.  E n d i  u n in g  
k o ‘ng lid a  q a n d a y d ir  h a m   a c h in ish ,  h a m   irganish  b o r  edi.
U lar boqqa yetib kelishganda  Mirvali «M oskvich»ni Abdulazizga 
to p sh irib ,  q a ttiq   tay in lad i:
175

---

—  Bir yarim  soatda tuzatib q o ‘ym asa, kallasi  ketadi.  M cxanikka 
aytib q o ‘y.  O v q at-p o v q atin g  boiTni?
—  M anti tugib dom ga chiqazib yiiborganm an,  — dedi Abdulaziz.
A sq arali  b ir  o d a m n i  b a x tsiz lik d a n ,  b a d n o m lik d a n   sa q lab
qolgani  u c h u n  o ‘zini  n ih o y a td a  yengil  sezardi.
*  
*  
*
U la r  k o rid o rg a  k irish lari  b ilan  m a n ti  q o z o n d a n   c h iq ay o tg an  
b u g 1  hidi dim o q larig a urildi.
P anbarxat xalat  kiygan  S ed o n a u lam i o c h iq  c h e h ra  bilan  kutib 
oldi.
Bu uyni  Mirvali Sedonaga yaqinda bergandi.  Birinchi yo‘lakdagi 
uyni olishga  S e d o n an in g  o ta -o n a la ri, b u  uy bexosiyat,  B odom gul 
o ‘zin i  osib  q o ‘yg an ,  d eb   k o ‘n ish m ad i.
Mirvali uni garaj  m exanigi K uzm a D enisovichga berib,  ikkinchi 
qavatdagi uyini zudlik bilan rem o n t q ildirdi-da, S edonani k o ‘chirib 
kirgizdi.
U y   jih o z la ri  h a m   o ‘s h a - o ‘sh a.  B iron  n im a   o ‘zg a rm a g a n . 
B odom guldan qolgan kiyim -boshlarni h a r kimlarga berib yuborgan. 
F a q a t  to sh o y n a   to rtm a sid a g i  ta q in c h o q la m i  o lib  q o lg an .  0 ‘sh a 
B odom gul  taq ib   y urgan  sh o d a -s h o d a ,  o ‘rtasid a  ikkita  q a to r d u ri 
b o r m arvarid  S e d o n an in g  b o ‘ynida.  U z u k lar h a m , t o ‘g ‘n o g ‘ich lar 
h a m  S edonada.
S e d o n a   c h o y   k o ‘tarib   kirdi.  M irvali,  c h a lo b   q ilm a d in g iz m i, 
deb so ‘radi.  S edona, hozir, ded i-y u ,  koridordagi xolodilnik eshigini 
ochib, sopol  ko‘zacha oldi.  U ni M irvalining oldiga q o ‘yib ketarkan, 
bog‘ichi yechilib ketgan xalatini o ‘nglam oqchi b o ‘ldi.  O ppoq sonlari 
o c h ilib   ketd i.  O rq a g a   o ‘g irilib ,  b o g 'ic h n i  b o s h q a td a n   b o g ‘lay 
boshladi.
A sqarali  M irvali  h a q id a   o ‘y la rk a n ,  z a p   is h b ila rm o n ,  m e h - 
n a tk a s h   y ig it-k u ,  a y o lla r  m a salasid a  b ejilov  e k a n ,  d eb   q o ‘ydi. 
U  B odom gul voqeasini  ham   eshitgan edi.  U n in g  o ‘sha  ishq o ‘yini 
fojia  b ila n  tu g a g a n in i  h a m   b ilard i.  H ali  B o d o m g u ln in g  tu p ro g ‘i 
sovim ay yangisini  to p ib d i.  B iron  m a rta  r o ‘zg ‘o r  k o ‘rm a g a n ,  n e - 
ne  y ig itlarn in g  k o ‘zin i  k u y d irg an   bu  ta m ta m   qiz  u n in g  tu z o g ‘iga 
tushib qolganiga tushunolm adi.  Balki uylanm oqchidir, d eb  o ‘yladi. 
B u  M irv a li  q a n d o q   o d a m ?   T u r g a n - b itg a n i  sir.  K im lig in i, 
nim aligini  bilib b o ‘lm ay d i.  Birov  u n i buy u k  o d a m   desa,  boshqasi
176

---

p a stk a sh   o d a m   d ey d i.  Q aysi  b iri  t o ‘g ‘ri?  A jab,  b ir  ta n d a   ikki 
odam !
A sq arali  a n a   sh u   ju m b o q n i  y e c h o lm a y   o 'tir a r d i.  S e d o n a  
y a rim lab  q o lg an  a rm a n  k o n y ag in i stolga  q o ‘yib ketdi.
—  T o ‘x ta n g ,  —  d e d i  M irv a li.—  O g ‘zi  o c h ilg a n   sh ish a n i 
m eh m o n g a  q o ‘yib b o ‘lm aydi.  B u tu n in i olib chiqing.
—  Q o ‘ying,  —  d e d i  A sqarali.  —  Bari  b ir  m e n   ic h m a y m a n . 
M ash in a m in am an .
M irvali  q o ‘lini siltadi.
— V o y -b o ‘!  —  d e d i  M irv ali.—  Sizni  u ru sh   k o ‘rgan  o d a m  d eb  
kim  aytadi?!
M a n ti ju d a  xushxo‘r b o ‘lgan ekan. Asqarali to rtin m ay ,  m aq tab - 
m a q ta b  yedi.
—  E n d i m en g a jav o b  bering, d irektor.
M irvali  o rtiq c h a  q arsh ilik   k o ‘rsatm ad i.  P a std a  h o z irg in a  ta '-  
m ird a n   c h iq q a n   «M oskvich»  u la m i  k u tib  tu ra rd i.
U  k etgach,  M irvali x o m u sh  to rtib  qoldi. X onaga kirib,  divanga 
o ‘zin i  ta sh !a d i-y u ,  o ‘y   o ‘ylab   ketdi.
—  Bu  o d a m   k im ? A g en t e m a sm ik in ?   P ay im g a tu sh g a n la rd a n  
b iri  e m asm i?  T ek sh irib   k o ‘rish  kerak.  S in ash ,  sin ash   kerak.
O sh x o n a  to m o n d a n   S e d o n a n in g   sh a q ir-s h u q u r  qilib  id ish - 
to v o q   y u v ayotgani  e sh itilib   tu ra rd i.  M irvali  k o ‘ylak  y o q alarin i 
y e c h ib ,  k o ‘ksini  siladi.
S e d o n a   ish larin i  b itirib  y o to q q a   o ‘tib   ketdi.  K ey in  so c h la rin i 
ta ra b ,  ikki  qulogM ning tagiga a tir sh ish asin in g  q o p q o g ‘ini te g iza- 
tegiza  M irvalining yoniga kelib o ‘tirdi.
M irvali  u n in g  q o ‘ltig ‘id a n  q o 'lin i o 'tk a z ib , o ‘zig a to rtd i.
—  Q o ‘ying!—  d e d i  S e d o n a   astoydil  o 'p k a la b .—  M eni  anavi 
asalchiga sovg‘a  qilib yuborishingizga o z qoldi-ya!
—  U n in g  erkakligi fro n td a shikastlangan.  S h u n in g  u c h u n  bolasi 
y o ‘q,  s h u n in g  u c h u n   m u sh u k  bo q ad i.
M irvali  S e d o n a n in g  u y id an  kechasi so at b irlard a ch iq ib   ketdi.
S e d o n a   e rta la b   p ro fila k to riy a   esh ig id a n   k ira y o tg a n d a   b e - 
g o n a  b ir x o tin   o ld id a n   c h iq d i.
—  M a rv a rid la r  q u llu q   b o ‘lsin!  Bu  k o ‘c h m a   m arv arid   en d i 
sizga tegdim i?  U n d a n   B o d o m g u ln in g  hidi  kelm ay ap tim i?  E h tiy o t 
b o ‘ling,  kechasi  y ech ib   y o ting.  U x lag an in g izd a  b o ‘g ‘ib  q o ‘y m a - 
sin!—  U  sh u n d a y  d e d i-y u , y o ‘lida  ketaverdi.
S edona u n in g  o rqasidan an q ay g an ch a qarab qoldi.
177

---

XVII
E rtalabdan beri Z a m b u ru g ‘qoya tep asid a vertolyot aylanadi.
M irv ali  G A Ig a   te le fo n   q ilib ,  v e rto ly o t  s iz la rn ik im i,  d eb  
s o ‘ra g an d a,  y o ‘q,  d eb  ja v o b   qilishdi.  M irvali geo lo g larn ik i b o ‘lsa 
k e ra k ,  d e b   q o ‘ya  q o lg a n d i.  T u sh g a   y a q in   y a n a   b itta   v e rto ly o t 
o ‘td i.  U  to g 1  te p a sid a  ay lan ib  y u rm ad i.  G e o lo g la r burgM layotgan 
to m o n g a  q arab  ketdi. Avvalgisi h a m o n  gob b alan d lab , goh pastlab 
ay la n ib   y u rip ti. M irv ali  m o ‘m iy o   o ‘g ‘rilari  b o ‘lsa  k erak ,  d eb  
g u - m o n   q ild i.
A lp in istla r h a m  ch iq o lm a y d ig a n  b alan d lik d ag i  m o 'm iy o la rn i 
u c h u v c h ila r qiy ratish in i  M irvali biladi.  U sh lab   o lsam ,  o n a  su tin i 
o g ‘zid a n   k eltira m a n ,  d eb   yu rard i.  A m m o   ularn i  q a n d o q   qilib 
ushlaydi. TogMarda uchadigan vertolyotlar b ir idoraga qarasa, boshqa 
g ap  edi.  M in zd rav n ik i b o sh q a ,  G eo lo g iy a  m inistrliginiki b o sh q a , 
G A In ik i  b o sh q a.  Q ay sib irid an   g u m o n   qilsa  boN adi?...  H a tto   b ir 
k u n i  M irvali  to g ‘  y o 'lid a n   k eta  tu rib ,  p a stla b   u c h ib   y u rg an  
v e rto ly o tn i  ov  miltigM  b ilan  o tib   tu s h irm o q c h i  b o ‘lib  c h o g ‘- 
la n g a n d i-y u ,  k a tta   ja n ja lg a   ay la n ish in i  o ‘y lab ,  b u   sh a h d id a n  
qaytgandi.
—  Bu  a b la h la r  togM am i  h a m   o y o q o sti  qilib  yub o rd i!—deb 
tajangboM di  M irvali.
A m m o   v erto ly o tn in g   faqat  b ir jo y d a   ay lan ish i  uni  tash v ish g a 
sola boshlagan edi.  U n in g  to g 6  kam aridagi yashirin m ehm onxonasi 
Z am burug6qoyaning orqasida.  Shuni qidirayotgan b o ‘lm asin tag1 in?! 
M irvalining ko'nglini g u m o n  bosdi.  U  kecha o ‘sha m ehm onxonaga 
borib,  S edona bilan m aishat qilgandi. V ideom agnitofonni,  televizor 
bilan kassetalam i, chex va nem is servizlarini qog‘o z qutilarga joylab, 
uyiga olib  kelgan.  E ndi g ilam lam i olib ketsa, bas.  U n d a n   keyin bu 
m eh m o n x o n ag a o yoq bosm aydi.  B ahridan o ‘tadi.
T o q q a   q o r tu sh ish i  b ilan   g eo lo g lar  k o ‘c h - k o ‘ro n in i  k o 'ta rib , 
m av su m n i tu g atib ,  qay tib   k etish ard i.  A sb o b -u sk u n a la rin i  sovxoz 
x o ‘ja lik  o m b o ri  hovlisidagi b ir hujraga jo y lab  q o ‘yishardi.  M irvali 
b ir  k u n im izg a  y arab   q o la r,  d e g an   o 6y  b ilan  p artiy a  b o sh lig ‘idan 
o 6n - o ‘n b e sh ta   m ex an ik   p o rtla g ic h   o ld irib  q o 6yg an d i.  S hu  to p d a  
u n in g   k o 6ngliga  b u   m e h m o n x o n a d a n   q u tu lish   k erak,  d e g an   o 6y 
keld i-y u ,  o m b o rch ig a o ‘sh a p o rtlag ich d an   t o 6rttasini  olib  kelishni 
bu y u rd i.  K eyin  R asu lb ek k a  tele fo n   q ilib ,  b ir  oshli  x arajat  bilan 
yetib  kel,  d eb   tay in lad i.
178

---

R asulbek a y tg an in i  qilib ,  «N iva»ga  x arajatlarn i jo y la b   oldiga 
keldi.
— T o q q a  b o ra m iz ,  rulga o ‘zing o ‘tirasan .  M en  ju d a  c h a rc h a - 
g a n m a n .  Bir m iriq ib   d a m   o lib k e la m iz ,—ded i  M irvali.
—  M en   q o lsam ,  x o ‘ja y in ,  to g 6  o rq asid an   b u g u n   keldim .  U ch  
k u n d a n  beri  uyga b o rg an im  y o ‘q.
M irvali unga b ir o ‘qrayib qaragan edi, gapi o g ‘zida qoldi.  Faqat 
S e d o n a   h a m  b o ra d im i,  d eb  s o ‘rayoldi.
U n in g  b u  gapi  M irvaliga  y o q m ad i.  K o ‘ziga  b u n d a n   o ‘n  besh 
k u n la r  c h a m a si  a w a lg i  u ch ra sh u v   k o 6rin ib   ketdi.
M irvali  to g 6dagi  c h o 6p o n la rn i  ukol  q ila sa n ,  d eb   S e d o n an i 
toqqa olib ketdi-yu, c h o ‘ponlar oldiga olib borm ay, y o ‘lni ishratxona 
to m o n g a burdi.  D irek to rn in g  ko‘nglida b u nday qabihlik borligidan 
b ex ab ar S e d o n a  u  bosh lag an   to m o n g a   in d a m a y  ketaverdi.  U  olib 
kirgan  uy  c h o 6p o n la r  uyiga  o 'x sh a m a sd i.  S h o h la r  y ashaydigan, 
u n c h a -m u n c h a  o d am  xayol qilsa h a m  k o ‘z oldiga keltirolm aydigan, 
ertaklardagina b o ‘ladigan jo y  edi.  S edonaning yuragini vahm  bosdi. 
T og6 oralig‘idagi o d am  topm as  g ‘o rlar ichiga joylashgan bu shohona 
saro y d a n   q o c h ib   q u tu lish   q iy in   edi.  K ech   kirib,  tu n   b o sh la n d i. 
K im sasiz  to g 6  o rasid a  M irvali  b ila n   ik k o v larid an   b o ‘lak  z o g 6 
y o 6q  edi.  Ayol  boshi  b ilan  bu  devdek kishiga te n g   kelolm asdi u.
S edona qanchalik m onelik qilm asin,  unga taslim  b o 6ldi.  Mirvali 
o 6sh an d a k o ‘p d a n  bilgisi kelgan  uning uc h in c h i xoli ikki k o 6ksining 
o ‘rtasid an  sal p a stro q d a ek an in i bildi.
S e d o n a  ja v d ira r,  yoshli  k o 6zlari  u n d a n   sh afq at tilardi.
M irvali  tu n   y a rm id a n   o q q a n d a   y o to q x o n a d a n   c h iq ib ,  zal 
u y n in g  c h iro g 'in i  y o q d i.  M in eral  suvi  ic h ib ,  b ir o z o ro m  o lm o q - 
chi b o 6ldi.  Y o to q d a n  S e d o n a n in g  alam  b ilan  yig‘lashini eshitdiyu 
baqirdi:
—  Y ig6lam a!  Y ig6lo q ilarn i  y o m o n   k o 6ram an .  B o6lm asa,  tu r, 
ket!  H o z ir esh ik n i  o c h ib  b e ra m a n .  T o 6rt  ta ra fm g  qibla!
S e d o n a n in g  ovozi tin d i.  M irvali y o to q q a  kirib e le k tm i yoqdi. 
C hoyshabga burk an g an   S e d o n an in g  yelkalari silkinar,  a m m o  ovoz 
c h iq a rg a n i  q o ‘rq a rd i.  M irv ali  k a ra v o t  c h e tig a   o 6tirib ,  u n in g  
y elk alarin i  siladi.
—  M en g a  q ara.  O ld in g d a  ikki  y o i ,   b ittasin i  tan la.  Biri  shu 
to g 6la r  o rasid a  q o lib ,  q u z g ‘u n larg a  yem   b o ‘lish,  biri  m e n   b ilan 
b o ‘lib shohi-atlaslaiga burkanib, oltinu brilliantlarga bezanish. Tanla!
S edona indam adi.
179

---

—  M en  b ilan  b o ls a n g ,  m alik alard ay  yashaysan.  Z o rlik   n im a , 
m u h to jlik   n im a ,  bilm aysan.
Mirvali uning ustidagi choyshabni olib tashladi.  S edona g ‘ujanak 
b o ‘lib  o lg an ,  o p p o q   m a rm a rd e k  ta n i  d ir - d ir  titra rd i.  M irvali  u n i 
yelkasidan to rtib ,  o ‘ziga  qaratdi.
—  M enga qara!  Q ara,  deyapm an!  M en  b ilan boM asanm i? Ayt. 
Yo  ha d e,  yo y o ‘q  de.  Y o‘q,  d ed in g m i,  yosh jo n in g g a ja v r qilasan.
Sedona:
—  A xir  x o tin in g iz  b o r - k u ,—  d ey o ld i  hiqillab.
—  G a p n i  a y lan tirm a.
S e d o n a   e s h itila r-e sh itilm a s,  a la m -iz tiro b   b ila n ,  h a,  dedi.
A n a s h u n d a n   keyin  M irvali  q a y ta d a n   y e c h in ib ,  u n in g  yoniga 
yotdi...
R asulbek h a m m a   ish lard an   x a b a rd o r ed i.  M irvali  nim aik i  ish 
qilg an   boMsa,  shu  R asulbek  q o ‘li  b ilan   qilg an d i.  T o g 'n in g   narigi 
to m o n ig a  e c h k i h ay d atish g a h a m   R asulbek  ishboshilik q ilard i.  U 
to m o n d a g ila r  b ilan   pul  o ld i-b e rd ila rg a   u  a ra lash m asd i.  F a q a t 
R av sh an b ek n in g   h a lo k a tid a n   keyingina  M irvali  pul  ishlariga  uni 
aralash tirad ig an  b o 'ld i.
M irvali  R asulbekni  qadrlaydi.  M o ‘m aygina qilib pul beradi.  U 
M irvaliga q o ‘shilib kam  b o lm a d i. A w a lla ri o d diygina b ir fotograf 
edi.  E ndi u bir-ikki yuz m ing puili b o ‘ldi.  S am arqandda d an g ‘illama 
uy qurdi. Jiyanining nom iga «Volga» olib q o ‘ydi. Yedi-ichdisi sovxoz 
b o ‘ynida.  S h u n in g  u c h u n   ham   u n g a soyadek ergashgan.  0 4 ,   desa 
o ‘ladi,  tiril,  desa tiriladi.  U n in g  yaxshi, d o ‘n d iq  ayo llard an  tan ish i 
k o ‘p.  T o sh k e n t  to m o n la rd a n   k elad ig an   aziz  m e h m o n la r  u c h u n  
topib kel,  dedingm i, aytgan gaping tug am ay  h o zir qiladi.  «Berezka» 
va chek m agazinlarida o ‘z odam lari bor.  M irvalining sakson m ingdan 
o rtiq   p u lin i  d o llarg a,  frankka  a lm a sh tirib   b ergan.  M o sk v ad an  
k eladigan  m u x b irlarg a  sovg‘a  qilish  u c h u n   S hveysariya  so atlari, 
y a p o n   m a g n ito fo n larin i  C hiyali b o z o rid a n  to p ib   keladi.  S h u n a q a  
n a rsa la rd a n   a lla q a n c h asin i  M irvali  e h tiy o t  sh a rti  seyfda  saqlab 
q o ‘ygan.  Rasulbek ana shunaqa unga z a m r o d am  edi. A m m o boshiga 
q o ra  k u n   kelg an d a bu  bo la c h id a rm ik in ?  Avval b iro n   q a ttiq ch ilik  
k o ‘rg an m ik in ?  M irvali  a n a  sh u n i bilm asdi.
H o zir ikkovi to g 1 yoMida jim g in a ketishyapti.  M irvali o ‘z o ‘ylari 
bilan band.  Rasulbek kecha Hoji aka bilan b o lg a n  suhbatni eslayapti.
H o jim u ro d   ra y ijro q o 'm   raisi  b o ‘lib  keldi.  U   R asu lb ek n in g  
eski  q a d rd o n i.  B ir  v a q tla r  ikkovi  a k a -u k a   b o ‘lib ,  k o ‘p  ish lar
180

---

qilishgan.  Buni  M irvali yaxshi biladi.  S h u n in g  u c h u n  h a m  b u ndan 
b ir h afta o ld in   R asulbekka sh u n d ay  d e g an  edi:
—  Bilib  q o ‘y,  yaxshi  b u z o q   boMib  ikki  o n a n i  e m a m a n ,  d e - 
san g ,  b u   d u n y o   b ilan   xayrlashaver.  Bu  yerdagi  g a p n i  u   y oqqa 
tash iy m a n , d eb  ovora b o ‘lm a.  X o jim u ro d   kim  b o ‘pti?  B ugun  ray- 
ijroqo‘m  raisi, ertaga hech   kim.  A gar bilsang,  u m en in g  qoNimdagi 
o ‘y in ch o q .  S h u n i esingdan ch iq arm a.
—  0 ‘lib m a n m i,  x o 'jay in .  Siz  b ilan   b o ‘lib  y o m o n   Ь о Ч т а -  
d im -k u .  X iy o n at q ilm a sm ik in ,  d eg a n  g a p n i  k o 'n g lin g izg a  keltir- 
m ang.  H oji  a k a la r  m e n   u c h u n   b ir  m a rta   yeb  boM ingan  ovqat. 
Buyog‘iga u bilan zam o n aso zlik  qilib gaplash am an .
M irvali  q a h -q a h   o tib   kuldi.
—  O b b o   fa lo k a t-e ,  y o m o n sa n .  Ish in g   b itg a n d a n   keyin  o ta n g  
b o ‘lsa ham   uch pulga sotvorasan. S hu ishingga b o rm an -d a.  Bir kun 
em as,  b ir  kun  m en i  h a m   u ch   m iriga  so tv o rasan .  G a p   q ay tarm a. 
X uddi  sh u n a q a  o d a m sa n .  S eni  p irin g  y o ‘q.  V ijd o n in g   h a m   y o ‘q. 
F irin g   h a m ,  v ijd o n in g   h a m   —  pul.  T o ‘g ‘rim i?  T o ‘g ‘ri  d e,  ablah.
R asulbek tila r-tila m a s ,  to ‘g ‘ri,  d ed i.
—  B itta  g ap   ay tsam   m ay lim i?—  ded i  u.  —  S izd an   sal  ginam  
bor.  Sizga, oshnalaringizga qanchalab d o ‘ndiqlam i topib berganm an. 
A m m o  siz b iro n ta  sarqitingizni o l, d em adingiz.  S edonaga  m ening 
h a m   k o ‘nglim   k etib y urgan  edi.  R iz q im n i q irq d in g iz,  x o ‘ja y in .
Mirvali nim a deyishini bilm ay, unga qaradi.  Bu bolaning ham m a 
g a p d a n   xabari  b o r.  Y er tag id a  ilon  q im irla sa  b ila d i,  ablah!  M a n a  
s h u n a q a la r b ilan  ishlasang arziydi.  A y tad ig an   g ap in g  o g ‘zin g d an  
ch iq m a y ,  n im a  d em o q c h ilig in g n i biladi.
— S edona hali-beri sarqitga chiqm aydi.  Senga aytadigan boshqa 
gapim  bor. T osh m ehm onxonaga endi kelm aym iz.  K echa videolam i 
olib ketganm an.  G ila m la m i sen yig‘ishtirib ol.  Senga berdim .  Bitta 
osh  qilib  yey m izu   uy b ilan  x ay rlash am iz.  O rg an   h id   o lgan.  K uni 
b ila n   v e rto ly o t  n im a g a   u c h a y o tg a n in i  b ila sa n m i?   S h u   jo y n i 
qidirishyapti. Topib b o ‘pti. Video y o m on narsa. 0 ‘shani q o ‘ydingmi, 
d arro v   u la rn in g  a p p a ra ti  to p a d i.  S h u n in g   u c h u n  o lib  k etd im .
— T o ‘g ‘ri aytasiz, x o ‘ja y in .  S a m a rq a n d d a ,  S h ah risab zd a h a m  
ch et el «SEX» filmlarini q o ‘yayotgan videolam i k o ‘chada m ashinada 
y u rib   to p ish y a p ti.  A p p arati  d a rro v   b ila rk a n .  —  U   m a sh in a n i 
sekinlatib,  M irvaliga q a ra d i,—  E rtalab to g ‘nin g  n aryog‘idan o d am  
k e lg a n d i,—  ded i  tashvishlanib.
—  P u ln i  o lib  k ep tim i?
181

---

—  H a.  A m m o   en d i  ech k i  o ‘tk a z m a y   tu rin g la r,  b iro n   oy  sabr 
q ilay lik ,  sov x o zn i  O B X S S   b o sd i,  u la rn i  tin c h itg a n d a n   keyin 
q o lg an larin i  o la m iz ,  d e b   ketdi.
—  P ul  q an i?
—  M ash in am n i bagajnigida qolgan.
—  A h m o q ,  p u ln i  m a sh in a d a   saq lay san m i?  —  d e d i  ta n b e h  
o h an g id a  M irvali.  —  M enga b erm ay  n im a qilib olib o ‘tiribsan?
—  O lib  kiray  d esam ,  p a rtk o m   bilan  o ‘tirg an   ekansiz.
—  M ashina qayoqda?
—  B oqqa olib  kirib q o ‘yganm an.
Y ana jim  ketishdi.  U zo q d an  arc h a z o r ko ‘rinishi bilan  R asulbek 
y o ‘lni c h a p  to m o n g a  soldi.  C h u n k i  ilgarigi y o ‘lni  p o rtlatib , bekitib 
q o ‘yishgan edi. Y o‘lni  M irvalining shofyori  p o rtlatgandi.  Sababini 
s o ‘rag an d a  M irvali,  ishing boM m asin, d eb  g ap n i  kalta qilg an  edi.
M irvali  Ja y ro n a   q o c h ib   k etg a n d a n   keyin  b o sh q a   to m o n d a n  
yo‘l ochgan. Vertolyot bilan qidirib topisholm ayotgani ham  shundan 
b o ‘lsa kerak.
Bu  yoMda  R a s u lb e k   y u rm a g a n .  S h u n in g   u c h u n   h a m   u 
m a sh in a d a n  tu sh ib ,  m in i  M irvaliga b e rd i-d a , o ‘zi  o rq ag a o ‘tirdi.
H a r  b iri  guv ala  k attalig id ag i  to s h la r  so c h ilg a n   b u   y o ‘lda 
«N iva»dan bosh q a m ash in a yurolm asdi.  H a tto  «Niva»  ham  b a ’zan 
to rto lm a y ,  k u c h a n ib  a ran g  o ‘tardi.
M ash in a tepalikka b ir k u ch an ib  c h iq d i-y u ,  bird an ig a pastlikka 
q a rab   s h o ‘ng ‘idi.  P astlikda  b ir  te g irm o n   suv  yoyilib  o q a rd i.  Bu 
suv toshlar orasiga kirib, archazorga yetganda yan a yuzaga chiqardi. 
Suv  sh u   q a d a r   tin iq   e d ik i,  ta g id a   su z ib   y u rg a n   b a liq c h a la r  
sh u n d o q q in a k o ‘rinib turardi.
M a sh in a   a rc h a z o r  o ra la b ,  m e h m o n x o n a   o ld id ag i  yalan g lik - 
d a n   c h iq d i.  R asulbek  c h a q q o n lik   b ilan   irg ‘ib  pastga  tu s h d i-y u , 
g ‘o r  og ‘zin i b erk itib  tu rg an  to sh  d ev o rn i  k u ch an ib ,  o ‘ng to m o n g a  
itara boshladi.  B o‘yniga osilgan  fo to ap p arat salanglab u n g a xalaqit 
b erard i.  D ev o r tagidagi  te m ir g ‘altak  q ald irab ,  n ih o y a t, g ‘o r  o g ‘zi 
o ch ild i.  U z u n   to sh   k o rid o rd a n   g u g u rt  ch a q ib   te m ir esh ik   oldiga 
kelishdi.  R asulbek  ikki  jo y d a n   kalit  solib,  d a ra n g la tib   esh ik n i 
o c h d i.  D ev o rg a  q o ‘l  c h o ‘zib,  e lek trn i  y o q d i.  Ich k ari  yig‘ish - 
tirilm a g a n ,  о ‘п п - к о ьф а1аг  a y q a s h -u y q a s h   b o ‘lib  k e tg a n   ed i. 
M irvali  b a ta re y a   c h iro q   b ila n   y o ritib ,  b o y a  R asu lb ek   gugurt 
c h a q q a n d a   c h o ‘p in i  ta sh la m a d im i,  d eb   yaxshilab  q a ra b   ch iq d i. 
G ila m   u stid a n im a d ir yiltirard i.  Piyola sinigMning p arch asi b o ‘lsa
182

---

k erak ,  d eb   o ‘ylagan  edi  R asulbek.  Y o ‘q,  ay o lla r  ziragi  ekan. 
E ngashib  oldi.
—  Bu  y o q q a b e r,  —  ded i  M irvali.
R asulbek zirakni unga uzatdi.
M irv a li  R a su lb e k k a   sh u   g a p   sh u   y e rd a   q o ls in ,  d e m a d i. 
R asu lb ek n in g   g ap   tash im aslig in i  bilardi.
— A w a l gilam lam i yig‘ib,  m ashinaga olib chiq.  K eyin ovqatga 
u nnaysan.  A y tg an ch a,  m en in g  fo to ap p aratim n i  b ir tekshirib q o ‘y. 
0 ‘zim   tek sh irib   k o 'rd im u ,  bari  b ir  o ‘zing  tek sh irg an in g   d u ru st 
b o ‘ladi.
—  X o tirja m   b o ‘lin g ,  x o ‘ja y in .  U n d a   fa q a t  s iz n in g   to sh  
k o ‘targaningiz, soyda c h o ‘m ilganingiz olingan, xolos. Jo n o n lam in g  
suvrati  y o ‘q.  U la rn i  laq illatib   a p p a ra tn i  yolg‘o n d a k a m   ch iq il- 
la tg a n m a n .  U n d a n   keyin  c h o ‘q q id a   y a la n g ‘o c h   b o ‘lib  q o rg a 
d u m alag an in g iz bo r...
—  B alo san ,  b a lo sa n ,  a b la h ,  —  ded i  k o ‘ngli  x o tiijam   boMgan 
Mirvali.
R asulbek qoMidagi  g o ‘sh t,  t o ‘g ‘ralgan  sabzi  solingan  t o lrvani 
o sh x o n ag a  kiritib q o ‘y d i-d a , g ilam lam i  y ig 'ish tirish g a  kirishdi.
Bu  g ila m la m i  R asu lb ek n in g   o ‘zi  to p ib   kelgan  edi.
R asulbek to  gilam lam i y iq q u n ch a  M irvali  piyoz arch ib , g o ‘sht 
to ‘g ‘rab turdi.  Rasulbek ju d a chaqqon yigit edi.  Biфasda to 'rtta gilamni 
tax lab ,  k o rid o rg a o lib ch iq ib  q o bydi.
—  O y o q  o stid a y o tm asin ,  m ash in ag a o lib ch iq ib  q o ‘y,  — dedi 
M irvali.
—  X o ‘ja y in ,  «Niva»ga b itta   h a m  gilam   sig 'm ay d i.  «N iva» o ‘zi 
y axshi-yu,  sig‘im i  k ichkina.  A gar zap as g ‘ildirakni  tash lab   ketsak, 
b itta  gilam   sig'ishi  m u m k in .
—  B o‘pti, sh u  y erd a qolaversin.
Mirvali divanga cho'zildi.  Rasulbek qozonga yog1 tashlab, ovqatga 
unnab ketdi.  Mirvali ozroq yotdi-yu, yana o ‘m id an  turdi. Tashqariga 
ch iq ib ,  m ash in ad an   m ex an ik -p o rtlatg ich  solingan xaltani  k o ‘tarib 
kirdi.
U ni divan orqasiga qo'yib, oshxonaga chiqdi. Qiziyotgan yog‘dan 
c h iq q a n  o p p o q  tu tu n d a   R asulbek aran g  k o ‘rinardi.
—  M en g a  q a ra ,  B ek ,—  ded i  M irvali.—  M en   o z ro q   m izg‘ib 
o la m a n .  Y o g ‘  h idi  k irm a sin ,  d e b   esh ik n i  b erk itib   q o ‘y a m a n , 
b o ‘ptim i? O sh p ish g an d a uyg‘otarsan .
R asulbek,  x o ‘p,  d ey a b o sh   irg‘ab   q o ‘ydi.
183

---

M irvali  eshikni ic h id a n  berkitib,  x altadan  p o rtlag ich lam i oldi. 
T o ‘rttalasining h a m  m ex an ik  m illarini u c h d a n  o ‘ttiz m in u t o ‘tgan 
vaqtga to ‘g ‘rilab, birini  divan tagiga, yan a birini v an n a tagiga tiqib 
q o ‘ydi. Y ana ikkitasi bor. Q ayga q o ‘ysam  ekan, deb bir dam  o ‘ylanib 
turdi. Y ana  ichkariga kirdi.  Soatiga qaradi. Jav o n d a n  bitta konyak 
olib,  R asu lb ek n in g  old ig a chiqdi.
—  H a ,  x o ‘ja y in ,  u x lam ab siz-k u ?  —  ded i  q o z o n   kovlayotgan 
Rasulbek.
—  U y q u m  kelm adi.  Kel,  m an a shu shishani b o ‘shataylik. Oxirgi 
m a rta   ich ish im iz,  b u  jo y d a .
—  U n a q a   d e m a n g ,  x o ‘ja y in ,  x u d o   x o h lasa,  hali  k o ‘p   k ela­
m iz  b u  joyga.
— A ytganing kelsin.  M anavi b o ‘layotgan  « sh am o l-to ‘polon»lar 
sal  bo silsin ,  keyin  kclarm iz.
U sh u n d a y  d eb  shishani o ch d i.  Ikkita piyolaga to ‘ldirib quydi.
—  Q o v u rilg an  g o ‘s h td a n  ol.
R asulbek tarelkaga to 1 rl-b esh ta ja z  tashlab, stolga q o ‘ydi.
—  Q a n i,  ol,  Bek.  M e n   sen i  astoydil  u k a m ,  d e g a n m a n .  S en 
h am m a sirim ni bilasan.  S endan sir yashirm aganm an.  Seni o ‘zim dek 
b ila m a n .  O l,  o l,  u k ag in am .
R asulbek  u n i  h e c h   q a c h o n   b u n a q a   m e h rib o n   b ir  v aziyatda 
k o 'rm ag an d i.  H ay ro n  b o ‘ldi.
Ikkovi ichib yub o rish d i.  M irvali  k e tm a -k e t yan a quydi.
—  E n d i  m e n   jin d e k   tu r ib   ic h a y .  B o‘lm a sa ,  o s h n i  b u z ib  
q o ‘y a m a n ,  —  d ed i  R asulbek.
—  Ichaver, b uzm aysan.  Shovla qilib q o ‘ysang ham  yevoram iz. 
S hu bug u n  ju d a  ta b ia tim  yaxshi.  Ichgim   kelyapti, d o ‘stim .
R asulbek  u n in g  b u   xil  kayfiyatini  S S S R   O liy  Soveti  d e p u ta t- 
ligiga k rsatilganidan deb o ‘yladi. Shu xursandchilikka sherik boMish 
u c h u n   ik k ilan m ay   piy o lan i  k o ‘tard i.
—  S izning bu d u n y o i o la m d a  sog‘-sa lo m a t y ashab yurishingiz 
u c h u n .  O rq an g izd an  ergashib, biz h a m  tirikchilik qilib yurishim iz 
u c h u n ,— dedi.
—  B ilasan m i,—ded i  M irvali  R asu lb ek n in g   yelkasiga  q o ‘lini 
q o ‘y ib ,—m e n   saxiy  o d a m m a n ,  sh u n i  b ilasan m i?
—  B ilam an ,  x o ‘ja y in .
— T o g ‘ning n ary o g ‘id an  q a n c h a  p u l  keldi?
—  S akson  m in g ,  x o ‘ja y in ,  —  d eb  ja v o b   qildi  R asulbek.
184

---

—  S hu  p u lla m in g   h a m m a sin i  sen g a  b e ra m a n .  01.  M en in g  
davlatim da yayrab qol!
R asulbek o ‘zini y o ‘q o tib  q o ‘yay dedi.
— Y o ‘g ‘-e ,  x o 'ja y in , ju d a  k o ‘p-ku?!
—  O lav er,  m e n ik i  o ‘zim ga  y e tad i.  T ash q a rig a   c h iq ib ,  p ich a 
k iy ik o ‘ti  te rib   k e la m a n .  Q o n   b o sim im   k o ‘tarily ap ti.  S hu  k o nyak 
o ‘Igum i  ic h m a y  d e y m a n -u ,  y an a b o ‘lm ay d i-d a!  Q o n  b o sim i  b o r 
o d am g a konyak b o ‘lm aydi, ara q  durust.
U  sh u n d a y  d e b  t o ‘rva k o ‘ta rib , tash q arig a ch iq ib   ketdi.
H av o   y a sh n a b   tu ra rd i.  M irvali  ikki  yelkasini  o rq ag a  kerib, 
h u z u r   q ilib   n a fa s  o ld i.  A tro fg a   a la n g la b ,  b e g o n a n in g   n azari 
tu sh m a sin ,  d eb  to sh  d ev o rn i q ald iratib  surib, g ‘o r o g ‘zini  berkitdi. 
C h o ‘ntagidan boyagi y o n  soatni o lib qaradi.  U n in g  sovg‘aga olgan, 
ismi yozilgan soatlari,  Rasulbek «Beryozka»dan olib kelgan elektron 
soatlari  k o ‘p  edi.  U la m i  tu tm a sd i.  Bu y o n  so at  u n g a o ta  q a d rd o n  
boMgani  u c h u n  d o im o  y o n id a o lib  y u rard i.
M irvali p astd an  tu rib ,  ishratxona tepasida ikki to m o n d a n  egilib 
tu rg an   qoyaga  q arad i.  B ah ay b at  to s h la r  s h u n d o q q in a   tep asid a 
soyabondek turardi. Mirvali toshlaiga tirmashib tepaga chiqdi.  M exanik 
p o rtla tg ic h n in g   b itta sin i  o ‘n g   to m o n d a g i  x arsan g   tagiga,  y an a 
b itta sin i  c h a p  to m o n d a g i  to sh   tagiga tiq ib   q o ‘ydi.
U   pastga qay tib  tu sh ib , ariq d a b e t-q o ‘lini yuvib, d a stro ‘m oliga 
artd i.  M ash in a yoniga b o rib , o ‘n besh  m in u tla r cham asi  u y o q -b u  
y o q la rn i b e z o v ta  to m o s h a  q ilib  tu rd i.  K eyin  kab in ag a o ‘tird i-y u , 
m a sh in a n i  g u ru lla tib   h ay d ab   ketdi.
U  a rc h a z o rd a n   c h iq q a n d a   so a t  u c h d a n   yigirm a  o lti  m in u t 
o ‘tgandi. Y ana to ‘rt m inutdan keyin  m ehm onxona portlaydi.  Mirvali 
m otorga gaz berdi.  M ash in a shag‘allam i surib, tepalikka ch iq d i-d a, 
suv kech ib  p icha yurgach,  boya  R asulbek m in i bergan joyga keldi. 
Bu  pay t  so a t  u c h d a n   y ig irm a  sakkiz  m in u t  o ‘tg an d i.  M irvali 
m e h m o n x o n a d a n ,  ta x m in a n ,  t o ‘rt  y u z  m e trc h a   n arig a  b o rib  
qolgandi.  M ash in an i t o ‘xtatib,  pastga tu sh d i.  S o at u c h d an  yigirm a 
t o ‘qq iz  m in u t o ‘td i.  M irv alin in g  b ir k o ‘zi so a td a ,  b ir k o ‘zi to sh la r 
o rq a sid a n   u c h la ri  k o ‘rin ib   tu rg an   a rc h a z o rd a .  S o a tn in g   sek u n d  
strelkasi olti raqam i ustidan o ‘tayotganda  M irvali  ikki kaftini yuziga 
to rtib ,  «ollohu akbar!» dedi.  S hu payt dahshatli  portlash boshlandi. 
K etm a-ket portlash toshlam i osm onga otdi. T og‘ oraliqlarida quloqni 
k a r  q ilad ig an   x u n u k   a k s-sa d o   ay lan ib   y u rd i.  B ir  z u m d a n   keyin 
y an a h a m m a y o q  jim jit boM di-qoldi.
185

---

R asulbek ham  ketdi.  M irvali u c h u n   u en d i o rtiq ch a edi.  K eyin- 
gi  yillarda  M irvali  nim aiki  qilgan b o ‘lsa,  ham m asig a shu  R asulbek 
shohid. T og‘ ortiga o ‘tkazilgan echkilam i, m ana shu m ehm onxonada 
boMib  o ‘tg a n   ishlarni  u  yaxshi  b ilad i.  V aqtiki  kelib,  ahvol  tan g  
boN adigan  p a y tla rd a ,  a lb a tta ,  u  o g ‘z id a n   gullaydi.  E n d i  u n in g  
xizm ati  b itd i,  y ashashga  h aq q i  y o ‘q edi.
M irvali d arro v  y o ‘lga c h iq m a d i.  B em ahal  p o rtla sh d a n  h ayron 
boMgan  c h o ‘p o n la r  shu  to p d a  
b u   to m o n g a   q a ra b   tu rish ip ti. 
O zro q  vaqt  o ‘tk azib  y o ‘lga ch iq ish   kerak.
M irv a li  b o y a   b itta   x a to g a   y o ‘l  q o ‘y g a n in i  b ilib   q o ld i: 
m e h m o n x o n a d a   R asulbek yech ib  q o ‘ygan  kostyum   c h o ‘ntag id an  
m a sh in asin in g   kalitini  olish  kerak  ed i.  O h n a p ti.  B og‘d a  qolgan 
u n in g   m ashinasi bagajnigida pul  bor.  Q a n d o q  qilsa b o ‘larkin?  Bir 
y o ‘li  to p ilib   q o la r,  d e b   o ‘yladi,  M irvali.
Y an a  so atn i  o lib q a ra d i.U c h d a n   q irq   u c h   m in u t  o ‘tip ti.E n d i 
ketsa  h a m  boMadi.  YoMga tu sh d i.  S h u n d o q q in a  d o ‘ng ay lanib suv 
b o ‘yiga  b u rilg a n d a ,  p a std a n   p a q ird a   suv  k o ‘ta rib   c h iq ay o tg an  
Asqaraliga  ko‘zi tushdi.
Bu o d am  selda oqib tushgan p o ‘lat sandigMni lopgan edi.  Mirvali 
aytg an   b a h o n a la rg a   ishonm asligi  m u m k in .  O d a m   b o la sin in g   sir 
saqlashi  qiyin.  M irv alin in g   k o ‘nglida  y o m o n , ju d a   y o m o n   niyat 
tu g ‘ildi...
A sq aralin in g  p a std an  to  y o ‘lga c h iq ib  olish ig ach a y etti-sak k iz 
q a d a m   q o ld i.  M a sh in a   tezligi  so atig a  salk am   o ltm ish   k ilo m e trn i 
k o ‘rsatib  tu rip ti.Y a n a   o z ro q  gaz b e rish ,  y etm ish   k ilo m e tr  tezlik 
olishi  kerak.
Asqarali y o ‘lga chiqib olganda,  m ash in a u n d a n  ellik q ad am ch a 
uzoqlikda edi.  M irvali yan a gaz berdi.  Asqarali  c h o ‘chib, q ad am in i 
tezlatd i.  P aq irlard ag i  suv ch a y q a lib ,  u n in g  te z  y urishiga  m o n elik  
q ilard i.M irv ali  u n g a  y e td im   d e g a n d a ,  u  p a q irn i  ta sh la b ,  o ‘zini 
ch e tg a   oldi.  M irvali  m in i  keskin  b u rib   y u b o rg an   e d i,  A sqaralini 
to m  b o 'y i toshga q ap ish tirib  q o ‘ydi.
M irvali  m a sh in a n i  d arro v  o rq ag a q a y ta rm a d i,  to   lab id an   q o n  
o q q u n c h a ,  k o ‘zi  o q ib   tu s h g u n c h a   qisib  tu rav erd i.  O xiri  orqaga 
tisarildi. Asqarali sh u n d o q q in a yonboshiga yiqildi.
B u rilish d a ata y in   k o ‘p rik d an   o ‘tm a y ,  m a sh in a n i  suvga  soldi. 
Suv m ash in a salo n ig ach a ch iq d i.  M o to r o ‘ch ib  q o lish id an  q o ‘rqib 
d arro v   yan a  q irg ‘o q q a   c h iq d i.  S h id d a t  b ilan   o q a y o tg a n   to g ‘  suvi 
m ashinaga q o ‘ngan g ‘u b o rlam i  yuvib ketg an  edi.
186

---

S h u   b u g u n ,  y arim   so at  ic h id a   M irvali  ikki  g u v o h d a n   xalos 
b o ‘lgandi.  B u n aq a  « om ad»  kelgan  k u n la r  ju d a   kam   u ch ray d i, 
y e lk a m d a n   o g ‘ir yuk  ag ‘d arilib   tu sh d i,  d eb   o ‘yladi.
U   m a g n ito fo n   tu g m a sin i  b o sd i.  « 0 ‘xsh ay d i-k u »   q o ‘sh ig ‘i 
y a n g rab   ketd i.  M irvali  k a y f b ilan   b o sh in i  g o h   u  y o q q a,  g o h   bu 
y o q q a  ta sh lab ,  q o ‘sh iq d a n   sel  b o ‘lib b o rard i.
Ikki kishining hayoti b an d id an  qirqilgan shunday paytda k o ‘ngli 
q o ‘sh iq   istagani  u n in g   u c h u n   g ‘ayritabiiy  b ir  hoi  em asdi.
B u x o ro   a m ir in in g   j a l l o d i   h a m   z i n d o n d a   o d a m   s o ‘y ib  
c h iq q a n d a n   keyin ch ak k asig a gul ta q ib  y u ra r ekan.
N ih o y a t,  b o q q a   keldi.  A b d u laziz  so ‘rida  M irvali  t o ‘g ‘risida 
m aqola ch iq q an  «Selskaya jizn» gazetasini o ‘qib yotardi.  U   M irvali- 
n i  k o ‘rishi  b ilan   o ‘rn id a n   sa p ch ib   tu rd i.
—  O v q a t-p o v q atin g  b o rm i?
—  B or,  bor.  S uzib ch iq ay m i?
—  D avay!— d e d i  M irvali.
U   s h u n d a y   d eb   to l  tag id a  tu rg a n   R asu lb ek n in g   «Jiguli»  siga 
q a ra d i.  A b d u la z iz   o v q a t  su z ib   k e lg u n ic h a   sa b ri  c h id a m a y , 
R asulbekning m ashinasi oldiga bordi.  Bagajnikka kalit solib k o ‘rdi, 
tu sh m ad i.  Q aytib kelib, garajga telefo n  qildi.
— G a ra jd a   n e c h ta  «Jiguli» bor?  — d eb  so 'rad i.
U  ta ra fd a n ,  u c h ta  xususiy,  y ettita hali  h e c h   kim ga berilm agan 
«Jiguli»  b o r,  d eg an  ja v o b  b o ‘ldi.
—  H a m m a sin in g   k alitin i  y ig ‘ish tirib   kel.
A b d u laziz dastu rx o n g a ovqat q o ‘ydi.  «X alq  n o m zodi»  M irvali 
R ixsiyev  h a d d a n   ta s h q a ri  o c h iq q a n   e d i,  h e c h   q a y o q q a   q a ra - 
m ay ,  b irp a sd a  o v q a tn i sh a p illa tib  yedi.  U s tid a n   ikki  piy o la c h o y  
ic h ib ,  o ‘rn id a n   tu rd i.  G a ra j  b o sh lig ‘i  b ir s h o d a   kalit  b ila n   kirib 
kelardi.
—  BoMdi, sen ketaver,  — dedi  M irvali u n in g  qoMidan kalitlam i 
o la r ek an .  —  B iro zd an   keyin A blaz o p c h iq ib   b eradi.
G araj boshligM  k etgach,  M irvali  kalitlam i bagajnik qulfiga b ir- 
b ir solib k o ‘ra b o sh lad i.  Bittasi  tushdi.
U   bagajnikdagi q o g ‘oz q o p n i  olib,  ichiga q arad i. Y uz so ‘m lik, 
ellik  so ‘m lik  p a c h k a la r.  Y a n a   b ir k ich ik ro q   q o g ‘oz  p a k e td a   ham  
yigirm a m ing atrofida pul.
— Ablah! — dedi  M irvali.  —  Sakson  m ing, deb m eni  laqillatgan 
ek an . Y igirm a  m ingni o ‘m arib  q o ‘ygan ekan-da!
187

---

U  b ag ajn ik n i  y o p ib ,  y a n a   q u lflab   q o ‘ydi.  Q o g ‘oz  q o p   b ilan 
p a k e tn i  k o ‘ta rib ,  m e h m o n x o n a   z in a sid a n   c h iq a r  e k a n ,  A blaz, 
deb ch aq ird i.  Y ugurib kelayotgan A bdulazizga kalitlam i otdi.
— G arajga o p ch iq ib  ber!
M e h m o n x o n a d a   p u lla m i  sa n a b ,  ja m i  yuz  m in g   ekanligiga 
q a n o a t  hosil q ilg ach ,  q o p n i  k arav o t tagiga tiq ib ,  o ‘zini  t o ‘sh ak k a 
otdi.  U  bugungi  k u n id an   n ih o y a td a  x u rsan d  edi.
*  
*  
*
Salim a in stitu tn in g   R A F  m ashinasida keldi.  Eshik berk edi.  U y 
a tro fin i  ay lan ib ,  M o sh ,  M o sh ,  d e b   c h a q ird i.M u s h u k   k elm ad i. 
D e m a k ,  A sqarali  u n i  o lib   k etg an ,  d e b   o ‘yladi.
U   sh u n c h a   y o ‘l  yurib  kelg an   sh o fy o rn i  o v q a tla n tirib ,  keyin 
ja v o b  b e rm o q c h i  edi.
— A kangizni oldiga olib bo rib  q o ‘yasiz en d i,  inim . 0 ‘sh a yerda 
rizqim izga y arasha yegulik topilib qolar.
M ashina Z am burug‘qoya to m o n  yo‘l oldi.  K uz kirib, to g ‘ salqin 
b o ‘lib qolgan edi.  M ashina orqasida chang k o ‘tarilm asdi. Y o‘l yoqa- 
sida o n d a-so n d a uchrab qoladigan doMana tuplarida Ьащ  qolm agan. 
Shoxlaridagi  s h ig il  m e v alar  q ip -q iz il  b o ‘lib  k o ‘zn i  olad i.  K iyik 
o ‘tla r  q u rib ,  qovjirab  q o lg an .  T o sh la rn in g   o fto b ro 4  to m o n id a  
yovvoyi  k a p ta rla r  ikki  q a n o tin i  y o z ib ,  k o ‘k ra k la rin i  q iz ig a n  
shag‘alga berib yotishibdi.  S h u n d o q q in a yonlaridagi ilon p o ‘stlariga 
b ep arv o   q a ra sh a d i.  0 ‘n  c h o g ‘lik  to sh b a q a   y o ‘lni  kesib  o ‘ty ap ti. 
S h o fy o r u la m i  k o ‘rm a d i,  sh ek illi,  b osib o ‘tib   ketd i.  S alim a  o rq a  
oynadan qaradi. Toshbaqalaiga hech narsa qilm apti. Shofyor ko‘rgan, 
a ta y in  b osib  o ‘tg a n   ek an .
—  N im a   d eb   o ‘tirip siz,  o p a ,—d e d i.—  S am osval  b osib  o ‘tsa 
h a m   h e c h   balo   u rm ay d i.  B ir  m a rta   se m o n   o rtilg a n   sam osval 
toshbaqani bosib o ‘tgandi, o ‘ldi-yov, d eb  kabinadan tushib qarasak, 
h ech   narsa b o ‘lm ag an d ek  pild irab  ketyapti.
Y o'lga tosh qulapti.  0 ‘tib b o ‘lm ay qoldi.  S hofyor n im a qilishini 
b ilm ay ,  h a y ro n   b o ‘lib  tu rg a n   e d i,  te p a lik d a n   u stig a  b ir  q o p  
a n z u r  p iy o z  o rtilg a n   e sh ak n i  y e tak lab   b ir  c h o l  tu sh ib   k e la y o t- 
g an in i  k o ‘rdi.  C h o l  u la r yoniga  k elg an d a o ‘zi g a p  boshladi:
— J o ‘lni tas b asq an .  Suvdan  keshib o ‘tingiz. A ijag‘i to za j o ‘l.
S h o fy o r  u n g a  ra h m a t  a y tib ,  m a sh in a n i  tisarib ,  sal  o rq ag a
b e rd i-d a ,  pastlikka q a rab  yurgizdi.
188

---

Suv  tin iq   edi.  T o g 1  suvi  sh u n d o g ‘a m   tin iq   b o 'la rd i.  A yniqsa, 
k u z  kirib,  y a n a d a  lin iq ip ti. T agidagi  to sh la ri  san asa b o ‘ladigan 
d a ra ja d a   a n iq   k o ‘rin a d i.  M a sh in a   suvda  o z ro q   y u rg a n d a n   keyin 
y an a y uqoriga  — y o ‘lga ch iq ib  oidi.  C h o l ay tg a n c h a ,  yoMning bu 
to m o n i  tek is  edi.  M a sh in a   silk in m ay ,  ravon  b o ra rd i.  C h a m a si, 
ikki kilom etrcha yurganlaridan keyin tepalikda A sqaralining chodiri 
k o ‘rindi.
—  Y etdik,  o pa.
S h o fy o r sh u n d a y  d e d i-y u ,  A sq aralin in g   «M oskvich»i  o ch g an  
so ‘q m o q d a n  y uqoriga e n d i  ko T arilay o tg an  e d i,  o 6n  besh  c h o g ‘lik 
yovvoyi m ushuk m o to r tovushidan c h o 'c h ib , to ‘rt tarafga tiraqaylab 
q o ch a boshladi.
S hofyor bilan S alim a pastga tushishdi.
Y ovvoyi  m u sh u k la r  o rasid a  M o sh   h a m   b o r  edi.  U   o g 'z id a  
tishlab ketayotgan bir p arch a g o 'sh tn i yerga tashlab, o ‘girilib qaradi. 
S alim an i  ta n id i.  Y an a g o ‘sh tn i  tish lab ,  u  to m o n g a   kela b o sh lad i. 
B o sh q a  m u sh u k la r  to s h la r  te p a sid a   ularg a  ju d a   x u n u k   q arab  
tu rish ard i.
—  H a,  o ‘lgur, yuribsanm i? 0 ‘z tirikchiliging o ‘zingga qoldim i?
U  s h u n d a y   d e b   M o s h n in g   b o 'y in la r id a n   sila d i.  Yovvoyi
m u sh u k lar yan a boya q o ch g an  joylariga yopirilib kela boshladilar. 
S h o fy o r  bu  y erd a  n im a  balo   b o r  e k a n ,  e c h k im i,  q o ‘ym i  o 'lg a n  
b o ‘lsa,  yovvoyi  m u sh u k larg a  yem   b o ‘lyapti  shekilli,  d eb   o 'y la d i- 
d a,  o 's h a   to m o n g a   y u ra  b o sh la d i.  Y ovvoyi  m u sh u k la r  o d a m  
sh arp asid an  yan a q ochishdi.
S alim a  M o sh   b ilan   o v o ra  e k a n lig id an ,  sh o fy o m in g   qaytib 
kelganini sezm agandi.  U n in g  rangi o ‘ch gan, q alt-q alt titrardi.  lyagi 
silk in ib ,  g a p iro lm a y   q o ‘li  b ila n   m u s h u k la r  q o c h g a n   ta ra fn i 
k o ‘rsatardi.
S alim a hayron.  U  nim a deyapti? N im a  b o 'ld i o ‘zi?
U  shofyor ko ‘rsatgan to m o n g a yurayotgan edi, bilagidan ushlab 
to ‘xtatdi.
—  B o rm an g ,  b o rm a n g ,  —  d ey a o ldi  z o ‘rg‘a.
Salim a to ‘xtadi.
—  A k am ,  —  d e d i  titra b -q a q s h a b   shofyor.  —  0 ‘lib  y o tibdi...
Salim a uning  gapini oxirigacha eshitm adi.  O 'sh a  to m o n g a o 'q -
d ek  otilib  ketdi.  O rq asid an   M osh  h a m  yugurdi.  S h o fy o r b orm adi. 
B orishga  yuragi  b e tlam asd i.  B ir o z d a n   keyin  S a lim an in g   alam li 
q ic h q irig 'i b ir esh itild i-y u , tin d i.  B oshqa ovoz c h iq m a d i.  S hofyor
189

---

shoshib, o ‘sha to m o n g a bordi.  Salim a o ‘zidan ketib yiqilgan,  M osh 
h a m o n   g o ‘sh t  c h a y n a r  edi.
A sq a ra li  y o n b o s h i  b ila n   y o tib   q o lg a n .  U n in g   k e k irta g i, 
k o ‘kragi,  q o rn i  g ‘ajilgan.
B unday p ay tlard a erk ak  kishi  d ad ilro q  b o ‘ladi.  S h o fy o r o ‘zini 
o ‘nglab oldi.  S alim an i  k o ‘tarib  ch e tg a  o lib ,  to sh g a suyab o ‘tqizib 
q o ‘ydi.  N im a  qilishini bilm ay, b ir da m  o ‘ylanib tu rd i-d a ,  ildam lik 
bilan  o rqasiga  q ay tib ,  m ash in ag a  o ‘tird i.  K elgan  yoMidan  ja d a l 
ketdi.
O radan sal vaqt o ‘tib, c h o ‘ponlam i boshlab keldi.  Bir c h o 'p o n n i 
sovxoz idorasiga x ab ar berishga yubordi.
S alim a 
h a m o n   q im irlam ay ,  to sh g a   su y a n g a n c h a  o ‘tiripti. 
M osh  shapillatib g o ‘sh t chay n ay d i.  C h o ‘p o n la r ham   n im a qilish- 
larini bilm ay,  a n c h a  v a q tg ach a serrayib tu rib  qolishdi.
B ir  c h o ‘p o n ,  o p a n in g   yuziga  suv  sep in g lar,  d ed i.
Y o ‘l  o ‘rtasid a  ikkita p a q ir y o tard i.  B ittasida suv o lib  kelishdi. 
S alim an in g  yuziga sepishdi.  S alim a u y q u d an   uyg‘o n ib  ketgandek, 
c h o ‘c h ib   k o ‘zin i  o c h d i.  O y o g ‘iga  ish q a la n a y o tg a n   M o sh n i  tep ib  
y u b o rd i.  M osh  n o ro zi  b ir o v o zd a  m iyovladi.  A sq aralin in g  jasad i 
ustiga c h o p o n  yopib q o ‘yishdi.  H e c h  k im d an   sado chiq m asd i.
M irvali  «N iva»da  u c h a stk a   m ilistiyasi  b ilan   keldi.  Ja sa d n in g  
b etin i  o c h ib  q arad i.  A sqarali  k o ‘krag id an   m a sh in a  siqib,  e n tik ib - 
entikib jo n  taslim  qilganda oqib tu sh g an   k o ‘zlari o ‘shandayligicha 
q o lgan.  M irvali  u n in g   b e tin i  y o p d i.  U   k o ‘p  o ‘lim larn i  k o ‘rgan, 
m u rd a d a n  c h o ‘ch im ay d ig an  boMib k etgandi.
—  M u sh u k larn i  q irib   ta sh lash   kerak.  Y a q in d a n   beri  to g ‘d a 
o d a m x o ‘r  m u sh u k la r  p ay d o   b o ‘lgan.  Bu  o ‘sh a la rn in g   ishi,  — 
dedi  M irvali c h o ‘ponlarga qarab.
C h o ‘p o n la r  u n in g  g ap in i  tasd iq lash d i.
—  M ush u k   insonga d o ‘st boM m aydi,  — ded i  bittasi.
—  M u s h u k la rn in g   n iy a ti  y o m o n   boM adi.  B o lan g   o ‘lsin , 
tizzangda o ‘zim  o ‘tiray, derk an .
Salim a go‘sht chaynayotgan  M oshga o ‘qrayib qaradi.  0 ‘m idan 
tu rib , y erd an  tosh olib,  unga jo n -ja h d i b ilan  otdi. T eg m ad i.  M osh 
qochdi.  Baland tosh ustiga chiqib, bag‘rini berganicha, ularga yom on 
tikilib turaverdi.
—  C h o d ird a n   k o ‘rp a  olib  tu sh ib   o ‘ra n g la r,  —  ded i  M irvali. 
K eyin  S a lim an in g  old ig a  kelib,  h a m d a rd lik  b ila n  dedi:
190

---

—  O p ajo n ,  q a n d o q  qilam iz.  P eshonasiga to g ‘-to sh la rd a  o ‘lish 
bitilg an  ek an .  C h id a m a y  ilojim iz y o ‘q.
Salim a indam adi. Axir, shu n ch a yil birga yashashdi.  Biron m arta 
biri-b irin i sen d em ad i. A rm iya h ay o tin in g  m u rakkab yillarini Ыща 
b a h a m   k o ‘rish d i.  A sqarali  x izm at  q ilad ig an   qism   qayga  k o ‘ch sa, 
S alim a h a m  birga k o ‘ch d i.  B iron  kun u n i yolg‘iz tash lab  ketm adi. 
F a rz a n d siz lik d a n   k u y m asin ,  d eb   u n g a b o lad ek  erk alan d i.  E rm ak  
b o ‘lsin, deb m ushuk boqdi. Qayga borsa olib yurdi.  M ana shu m ushuk 
u n in g  k o ‘ksini g ‘ajidi.  T ilk a -p o ra  qildi.
S hu  to p d a   S a lim an in g   k o ‘zi  o ld id a n   b u tu n   u m ri  b irm a -b ir 
o ‘td i. A n a en d i ta m o m .  T o g ‘-to sh la r o rasid a A sqarali  u m r yo ‘lini 
ta m o m   qildi.
A sqaralini  R A F  m ashinasiga olishdi.
— O pajon, sizlar ketaveringlar.  Bu yerda qolgan yuklam i o ‘zim  
jo 'n a ta m a n . M ashinasini ham  haydab olib borib beram iz. Sovxozdan 
ja n o z a g a   o d a m   j o ‘n a ta m a n .  K a m - k o ‘s tin g iz   b o ‘lsa,  a y tin g , 
to rtin m a n g ...
M irv alin in g  gapi  o g ‘zida qoldi.  S alim a b irg in a  «rahm at» s o ‘zi 
bilan  u n in g  g apini  b o ‘lib  q o ‘ygandi.
—  M a n a  sh u   m u sh u k n i  y o ‘q otinglar.  S h u n i  k o brm ay.
H a m m a  tep ad a toshga bag‘rini berib yotgan  M oshga qaradi.  U
o d a m la rg a   y o m o n   tik ilib   tu ra rd i.  U c h a stk a   m ilitsiyasi  y o n id an  
to ‘pp o n ch asin i ch iq azib ,  u n i moMjalga ola boshladi.
M irvali  u n in g   q o ‘lini  q o q ib   tash lad i.
— T o ‘p p o n c h a  b ilan  urib boM maydi.  S h o sh m ay  tur.
U  s h u n d a y   d e d iy u   m a sh in a d a n   q irq m a   q o ‘s h o g ‘iz  m iltiq n i 
oldi.  Q o ‘nd o q n i yelkasiga tirab turib,  ikkala tepkini b a ro b ar bosdi. 
T o g 6-to sh la r g u m b u rlab  ketdi.  M osh pastga yu m alab  tushdi.  Ikki- 
u c h  m a rta  o y o q  q o q d i-y u , jim  b o ‘ldi.
B ad an g a ig n ad ek  san c h ila d ig a n   kech   kuzgi  to g ‘  sh am o li  esdi. 
T e p a d a  egasiz q o lg an  c h o d ir silkindi.
R A F  j o ‘nab  ketdi.  C h o ‘p o n la r o rq ad an   m a ’yus q arab  qolishdi. 
M irvali  h ech   kim ga  q a ra m a y ,  m ash in asig a  o ‘tira rk a n ,  o rqasiga 
o ‘girildi.
—  Boringlar endi. T og‘d a qan ch a m ushuk bo ‘lsa, barini otinglar. 
B itta qo lm asin .  Q a n c h a  o ‘q sa rf qilsanglar,  m e n  t o ‘laym an.
U   y o ‘ld a   k e ta rk a n ,  o ‘z  q ilm is h in i  m u s h u k la rg a   t o ‘n k ab  
y u b o rg a n id a n   m a m n u n   edi.  A sq a ra lin in g   o ‘lim in i  e n d i  h e c h
191

---

kim d an  g u m o n  qilishm aydi.  O d a m x o ‘r m ushuklarga t o ‘nkayveri- 
shadi.
K o ‘ngli x otirjam  b o ‘lgan  M irvali  m ag n ito fo n   tugm asini bosdi. 
A hm atov satoda « C h o ‘li  iroq»ni ijro etardi.  M irvali  darrov o ‘chirib 
q o ‘ydi.  Bu kuy u n g a A sqaralining o q ib  tu sh g an   k o ‘zlarin i eslatdi.
M irvali  b u g u n n in g   o ‘zid a  ikki  o d a m n i  oMdirdi.  Ikkovi  h am  
unga  otasi  q ilm ag an  yaxshiliklarni qilgandi.
R asulbek u n in g  hisobsiz boyliklarini q o ‘riqlardi.  U n g a v afodor 
q u ld ek   x izm at  q ilard i.  M irvali  u n i  a n a   s h u n in g   u c h u n   oMdirdi. 
U n in g  oldiga d a stu rx o n  y ozib,  hisobsiz b o y lik lam i,  shu  h am m asi 
seniki  d eb ,  m a sh in a d a   h a m   o p k e tib  boM m aydigan  d a ra ja d a   k o ‘p 
g ila m la m i  sovg‘a  q ilib ,  to g ‘  o rtid a n   o lib   kelgan  p u lla rn i  h a m , 
m enga qilgan yaxshiliklaring u c h u n  senga b erdim ,  deb uni g ‘ordagi 
ishratxonada po rtlatib  yubordi.
A sq aralin i  neg a  oM dirdi?  T o g ‘  k a m arig a  y a sh irg an   p o ‘lat 
san d ig ‘ini to p ib  b e rg a n i,  u n i  to  b o g ‘g ach a o p k elib  b erg an i  u c h u n  
o ‘ldirdi.
O d am  bolasi  birovga  hech  q a c h o n  bekorga yaxshilik qilm aydi. 
S h u   yaxshilik  tag id a,  a lb a tta ,  b ir  x iy o n a t,  yovuzlik  y ash ay d i, 
d eb   o ‘ylard i  M irvali.  K im d ir  senga  yaxshilik  q ild im i,  a lb a tta , 
dilida b ir kir niyati b o ‘ladi.  S huning u c h u n  u n d a n  foydalandingm i, 
o ‘sh a zah o ti  u n i  y o ‘q  qil.
M irvalining shiori  a n a  sh u n d a y  edi.
XVIII
Jayrona Q ohirada ko‘ylak sotib olgandi.  Uyga kelib,  kiyib k o lrsa, 
yelkasi sal kengga o ‘xshadi. T oshkentga borganda tuzattirib olarm an, 
deb chem odanga tashlab q o ‘ygandi. Y aqinda o ‘sha ko‘ylakni atelyega 
olib b o rd i.  B ichiqchi  x o tin   u n g a ta n ish  ed i.  U  J a y ro n a g a ,  qalay, 
S hefning tugNlgan  ku n larin i yaxshi  n ish o n lad in g larm i, d e b  so 'ra b  
qoldi.
S h e f  M o sk v ad a  ed i.  N a h o tk i  tu g 'ilg a n   k u n in i  o 'z i  y o ‘g ‘ida 
n ishonlashgan b o ‘lsa. Jay ro n a  o ‘zini g o ‘llikka soldi.
—  M en   S a m a rq a n d d a   e d im .  B ugun  e rta la b   keldim .  Y axshi 
n ishonlashgan b o ‘lsa kerak.  B uni siz q ay o q d an  bila qoldingiz?
—  S h o fy o rlari  b iz n in g   x o ‘ja y in d a n   ikkita  q o ‘yni  so ‘ydirib, 
k alla -p o c h a si  b ilan   o lib  ketg an   ekan.
B ich iq ch in in g   eri g o ‘sh t  k o m b in a tin in g  d ire k to ri  edi.
192

---

J a y r o n a   L u q m o n o v n i n g   s h o f y o r i   l e y t e n a n t   M a r d o n  
R o ‘ziyevning b a ’zi  olgN rliklaridan  v o q if edi.
L u q m o n o v   b u n a q a  jo y larg a  n arsa  s o ‘rab   o d a m   y u b o rm asd i. 
T a ’m i n o t   i s h la r i  b i l a n   s h u g ‘ u l l a n a d i g a n   o d a m l a r i   b o r . 
L e y tc n a n tn in g   b a ’zi  ish lari  t o ‘g ‘risida  u n c h a - m u n c h a   g a p la r 
J a y ro n a n in g   q u lo g ‘iga  c h a lin ib   q o lard i.  U  b azalarg a  b o rib ,  pul 
lo ‘lam ay   sarxil  m o lla r  o lib   k e tish in i,  x o ‘ja y in   y u b o rd ila r,  d eb  
aro q -v in o lar, shirinliklar undirisliini,  Q o ‘yliqdagi sholichilik tajriba 
s ta n siy a sid a n   S h e fn in g   u y la rid a   g u ru c h   q o lm a p ti,  d e b   sh o li 
o q lay d ig an   te g irm o n d a   to rttirib   u c h   q o p   g u ru c h   o lib   k e tg a n in i, 
S h e fn in g   u y la rig a   M o sk v a ,  L e n in g ra d ,  K iyev  to m o n la r id a n  
g e n e ra lla r kelyapti,  d e b  koreyslar k o lxozining b e d a n a  fcrm asid an  
a lla q a n c h a   b e d a n a n i  to z a la tib ,  o ln  q u ti  tu x u m in i  o lib   k etganini 
aytib b e rish g an   edi.
Y a q in d a ,  o ‘z  t a ’biri  b ilan   a y tg a n d a ,  pulga  c h o ‘m ilad ig an  
m aishiy xizm at k o m b in atin in g  direktori oldiga borib,  unga astoydil 
b ir  yaxshilik  q ilm o q c h ilig in i  ay td i.  D ire k to r  a w a lig a   q a n a q a  
yaxshilik  e k a n ,  d eb   h a y ro n   b o ‘ldi.
—  S h e f  m ajlisga  kirib  k etg an larid a  p a p k a la rin i  m ash in a d a  
q o ld irad ilar.  Q a n i,  p a p k a d a   n im a   b o r e k a n ,  d e b   o c h ib   q a ra d im . 
A ytav eray m i,  siz  q o ’rq m a n g ,  o ‘zin g izn i  tu tib   tu rin g ,  x o ‘p m i? 
O chib qarasam  deng,  sizni q am o q q a olib tergov qilish  to ‘g ‘risidagi 
q aro m in g  qoralam a nusxasi.
D irektorning rangida rang qolm adi.  K o‘zlari alang-jalang boMib 
qoldi.
—  T a sh v ish la n m a n g ,  —  ded i  R o ‘ziyev.  —  H ujjatga  hali  im zo  
ch e k ilm a g a n .  U n i  m a sh in k a d a n   c h iq a z ib ,  keyin  im zo   c h ek ad i. 
Siz  m en g a  k o ‘p   y ax sh ilik lar  qilgansiz.  T ek in g a  tu flilar  tik d irib  
bergansiz. A na sh u n in g  u c h u n   h a m  sizni ogoh  qilib q o ‘yish u ch u n  
oldingizga keldim.  K o'pam  diqqat bolaverm ang, to ‘g‘rilasa bo'ladigan 
ish.  Bir  h a ra k a t  qilib  k o ‘ram iz.  O brtaga  tu sh sa m ,  m eni  xijolat 
qilib q o ‘ym aysizm i? — deydi  ley ten en t.  —  L ekin, b u  k atta ch iq im  
b ila n  b o ‘la d ig a n   ish.  G a p la s h ,  d esan g iz g a p la sh a m a n .  Y axshilab 
o ’ylab,  k ey in   ayting.
—  G ap lash in g .  C h iq im d a n  q o c h m a y m a n ,  —  ded i u m id v o rlik  
b ilan   d irek to r.
—  B ugun gaplashib,  ertag a  natijasini  a y ta m a n .  H a re h tim o lg a  
qarshi ataganingizni ertalabga tayyor qilib turing.  M eni  ham  quruq 
qoldirm assiz.
13— S.  A h m a d .   J i m j i t l i k  
19 3

---

—  B egniki  b ejo g ‘lik,  d eydilar.  X a m ir  u c h id a n   patir.  M anavi 
gulli  b a x m aln i  x o n im in g izg a o lib boring.
L eytenant  ketayotganda direktor:
—  Ish o n sa  boMadigan g apm i?  X o tiijam  uxlayveraym i,  —  dedi 
b u   ish o n ish   qiyin  ish d a n   g aran g   b o ‘lib.
—  U xlayvering,  h a tto   x u rra k   h a m   o tish in g iz   m u m k in ,  — 
d ey a  M a rd o n   R o ‘ziyev kulib c h iq ib   ketdi.
E rtalab   le y te n a n t  iljaygancha  kirib  keldi.  D ire k to r  kechasi 
u xlam ag an  shekilli qovoqlari  shish g an ,  o zro q   ich g an g a o ‘xshardi. 
L ey ten an tn i  koT ishi  b ilan   shoshib:
—  N im a  boMdi,  — d e b  s o ‘radi.  —  Ish  b itd im i?
—  Bu  d u n y o d a   b itm a y d ig a n   ish  b o rm i?   Q alo v in i  to p san g , 
q o r   y o n a d i,  d e y d ila r.  Q o rn i  y o n d ira d ig a n   q a lo v   m a n a   b u . 
—  L e y te n a n t  b o sh   b a rm o g ‘ini  k o ‘rsa tk ic h   b a rm o g ‘iga  ishqab 
k o ‘rsatdi.  —  T a b rik lay m an .  Ish la r b itd i.  A gar bu  g ap n in g   hid in i 
ch iq azsan g iz  n im a  boM ishini  b ilasizm i.  T u y a  k o ‘rd in g m i,  y o ‘q, 
qabilida  ish luting.
D ire k to r,  m an a  e llik ta,  d eb   q o g ‘ozg a  o ‘ralgan  p u ln i  u n in g  
q o ‘liga tutqazdi.
—  N im a ,  y o m o n   d allo l  y o n id a n ,  d e b   sh u n i  a y ta d ila r-d a. 
Q o lg an   ellik tan i  y o n im d a n   b e ra m a n m i?   B o ‘p ti,  yopigNiq  q o z o n  
yopigM igicha  q o lsin .  Ish im iz  b itm a d i,  o llo h u   a k b a r,  d eb   q o ‘ya 
qolaylik.
D ire k to r  stol  to rtm a sid a n   x u d d i  b o y a  u z a tg a n d e k   q o g ‘ozga 
o ‘rog‘li  p u ln in g  yana bittasini stolga tashladi.
—  M a n a ,  yana  ellikta.  —  U  sh u n d a y   d eb   y o n in i  kovlab, 
g ‘ijim la n ib   ketg an   ellik  so 'm lik la rn i  b a rm o g ‘iga  tu fla b   san ay  
boshladi.  Sanab bo ‘lgandan keyin, bu sizga, deb  Leytenantga uzatdi.
Shu bilan  ikkovi o ‘rtasidagi oldi-berdi tugadi.  L eytenant chiqib 
ketayotganda bitta gap aytdi, xolos. «H atto xotiningiz ham  bilmasin».
R o ‘ziyev n ih o y atd a gapga c h e c h a n ,  h a rg a p ig a   m aq o l q o ‘shib 
gapiradigan, o ‘qigan kitobi  m iyasiga m u h rlan ib  qoladigan,  xotirasi 
kuchli  o d a m   edi.  S h e f m ajlisgam i,  kollegiyagam i  kirib k e tg an ch a 
ik k i-u c h   so a t  q o lib   k etard i.  S h u n d a y   p a y tlard a  u  v aqtini  kitob 
o ‘qish  b ilan   o ‘tk a z a rd i.  M in istrlik   garajidagi  sh o fy o rla r  kitobga 
qarab turishardi.  U  o ‘qiganini y o d d an ,  n u q ta-n u q tasi bilan, vergul- 
veiguli bilan yoddan aytib berardi.  Bitta ham  xato qilm asdi.  K itobga 
q a ra b  tek sh irib  tu rg a n la r u y o d d a n  o 'q ib  boM gandan  keyin,  qoyil, 
q oyil,  d e b  c h a p a k  ch a lib   y u b o rard ilar.
194

---

U n in g  bu q o b iliy atin i Ja y ro n a  z im d a n   k u zatib yurardi.  Iz m a - 
iz  y u rib ,  u n in g   q a y o q q a  b o rg a n in i,  k im d a n   n im a la r  o lg an in i 
a n iq  b ilg a n d a n   keyin  o ‘zi  b ilan  o c h iq ch asig a gaplashdi.
J a y ro n a   b u n a q a la rn in g   k o ‘p in i  k o ‘rgan,  tiliga  p ish iq ,  o ‘la- 
q olsa sirini b erm a y d ig a n la rn in g  q a n c h a d a n -q a n c h a s in i  ilintirgan 
edi.
J a y ro n a   u n g a ,  qilib  y u rg an   ish la rin g iz n i  L u q m o n o v   bilib 
q o lish id a n   q o ‘rq m ay sizm i,  —  dedi.
—  B ilm aydi,  —  ded i  is h o n c h   b ilan   ley ten an t.
—  B o rd i-y u ,  m e n   aytib  q o ‘y sa m -c h i?
L e y ten an tn in g  tiliga gap k elm ay qoldi.
—  Siz  u n d a y  qilm aysiz.  Y axshi o d am siz.
—  S h u   siz  ay tg an   yaxshi  o d a m n in g   sizga jin d e k  x izm ati  bor. 
A gar k o ‘nsan g iz,  atigi  o ‘n  k u n g in a  m e n in g   ix tiy o rim d a b o ‘lasiz. 
N im a   d e sa m ,  sh u n i  qilasiz.  Y o ‘q  desan g iz,  ix tiy o r  o ‘zin g izd a, 
qilib y u rg an  ish larin g izn i  o q iz m a y -to m iz m a y  u n g a ay tam an .
L e y te n a n t y o m o n  ahvolga tu sh ib  qoldi.
—  Bir  k u n   m u h la t  b erin g ,  o ‘ylab  k o ‘ray,  —  dedi.
Jay ro n a  bu  ishda yutib chiqishiga  ishonardi. X o ‘p,  d em ay,  iloji
y o ‘q  uning. Jayronaning uyi «Yashil gum baz» kafesining to ‘g ‘risida. 
Ichki  ishlar vazirligi piyoda yurganga ikki  m inutlik y o ‘l.  Shofyorlar 
h a r kuni kafedan  som sam i,  kabobm i oldirib kelib tushlik qilishardi. 
J a y ro n a   le y te n a n t  b ilan   b irin c h i  q avatdagi  a p te k a d a   u c h ra sh d i. 
L e y te n a n t  o ‘y la b -o ‘ylab  rozi  boMishga  q a ro r q ilg an in i  aytdi.
0 ‘n  k u n  k u tish  sh art em as.  M irvali b ilan   L u q m o n o v  o ‘rtasida 
boMayotgan su h b atn i an iq  qilib aytib bersa b o ‘ldi.  Shu y aq in  o rad a 
ikkovi alb atta uchrashadi.
O ra d a n   u ch   k u n   o ‘tib ,  Ja y ro n a   k u tg an   kun  keldi.  L u q m o n o v  
M irv ali  b ila n   u c h ra s h d i.  B og‘n in g   bu  to m o n id a   M a h k a m o v  
T o lib jo n   b ila n   g a p la s h y a p ti.  T o lib jo n   b o s h id a n   o ‘tg a n   o g ‘ir 
m a sh a q q a tli  k u n la rn i  aytib b ery ap ti.
B og‘n in g   b u   to m o n id a ,  M irv alin in g   ruxsatisiz  b iro n ta   o d a m  
k iro lm ay d ig an   sokin  b o g ‘da  L u q m o n o v   b ilan  M irvali  q a n d a y d ir 
jid d iy   b ir  g a p n i  q izish ib   g ap lash ish y ap ti.
U la rn in g   su h b ati  ikki  kishilik  te atrg a  o ‘xshardi.  Ikkovi  h am  
te n g   h u q u q li b o sh   ro ln i  ijro etish m o q d a .  L ey ten an t  R o ‘ziyev esa 
p a rd a n i o c h ib  yo p ad ig an , t o ‘lib qolgan  k u ldonni t o ‘kib keladigan, 
sovib  q o lg an   ch o y n i  t o ‘kib  ta sh la b ,  y an g itd a n   quyib  q o ‘yadigan 
d a sty o r  ro lin i  b a ja rm o q d a .
195

---

T a sh q a rid a n   m a b o d o   b iro r  o d a m   q arag u d ek   b o ‘lsa,  b u   ikki 
kishi  o ‘rtaga  pul  uyib  q o ‘yib  q im o r o ‘y n a y a p ti,  deyishi  m u m k in  
edi.  B iroq  o ‘rtaga  uyib  q o ‘yilgan  p u l  em as,  a lla q a c h o n   m a rh u m  
b o ‘lib ketgan c h o ‘p o n   R avshanbekning ru h i ek an in i  hech   q a c h o n  
xayoliga ham   keltirolm asdi.
L ey ten an tn in g  yollangan m u d d ati ertaga tugaydi. A ytadiganini 
b u g u n   aytib  b ersa,  b o ‘ldi,  s h u n d a n   keyin  u n g a  ra h m a t  aytib, 
jav o b  ini  beradi.
B og‘n in g   b u   to m o n i  jim jit.  L e y te n a n t  m a s h in a n in g   o rq a  
o'rindigMda uxlayapti. Tashqariga chiqib qolgan oyogMdagi  ko‘pdan 
yuvilm agan  p aypog‘ini  p ash sh a talayapti.
Jay ro n a unga birpas qarab tu rd i-d a  m ash in a oynasini chertdi.
—  M u m k in m i?
L e y te n a n t  sh o sh ib   m a s h in a d a n   c h iq d i.  K o ‘zla rin i  ish q ab  
xijolatlik  b ilan   u z r s o ‘radi.
—  Y uvinib  o lin g -d a ,  biz  o ‘tirg a n  jo y g a  b o rin g .  Q o ‘rq m a n g , 
e x tiy o t  c h o ra la ri  k o ‘rilgan.  O rq a n g iz d a n   h ech   kim   k u zatm ay d i. 
0 ‘z in g iz n i  y ax sh i  lu tin g .  S h a x sa n   o q s o q o l  o ta n in g   o ‘z la ri 
g ap lash ad ilar.  Bu  jo y d a   p ro k u ro rla r,  O liy  S ud  vakillari,  D av lat 
xavfsizligidan  kelgan  k ish ilar  o ‘tirish ib d i,  se k ad an   h a m   o d am  
bor.
T o r tin ib ,  iy m a n ib   k irib   k e lg a n   le y te n a n tn i  o q s o q o l  o ta  
ta n ish tird i.
—  M in is tr   L u q m o n o v n in g   s h o fy o ri,  le y te n a n t  M a rd o n  
R o ‘ziyev.
L e y te n a n t  y er  y o rilm a d i-y u ,  yerga  kirib  k etm ad i.
—  Bu  u k a m iz   b o ‘lay o tg an   ish la rn in g  jo n li  guvohi.  H a m m a  
gapi  rost.  Q an i,  ley ten an t, b u g u n  Shefingiz bilan  M irvali o ‘rtasida 
q a n d o q   g a p la r  b o id i?   B itta  q o ld irm a y   h a m m a sin i  aytib  b erin g , 
— d e d i oq so q o l  ota.
L e y te n a n t  sh u n d o q   k a tta   m artab ali  u lu g ‘  o d a m la r o ld id a  o ‘z 
b o sh lig ‘iga x o in lik  qilishi  kerakligidan xijolat b o ‘lardi.  U m u m a n , 
le y te n a n t  m a sh in a d a   y o tib   o lib ,  k ito b   o ‘q ig a n i,  o ‘q ig an   edi. 
S o tq in la r t o ‘g ‘risidagi  ro m a n la rn i  h a m   k o ‘p   o ‘q igan.  L e y te n a n t 
o ‘zid an   o ‘zi  jirk a n ib   ketdi.  Bu  k u n im d a n   o ‘lg a n im   yaxshi  edi. 
0 ‘g ‘rilik  qilib  q o ‘lga  tu sh g a n im ,  o lo m o n n in g   kaltagini  yeg an im  
m in g   m a rta   yaxshi  ed i,  d e b   a fs u s -n a d o m a tla r  ch e k d i.  E n d i  bu 
p u sh a y m o n n in g   foydasi  y o ‘q.  B ugun,  b u n d a n   b ir  n e c h a   d a q iq a
196

---

o ld in  b o ‘lgan su h b atn i, q a n d o q  b o ‘lsa,  o ‘sh a n d o q  qilib,  o q izm ay - 
to m iz m a y  aytib berishga  m ajbur.
U n in g   b irin c h i  gap i  sh u   boMdi:
—  B ugun  L u q m o n o v   b ilan   M irvali  o ‘rtasid a  o ‘lik  savdosi 
b o ‘ldi...
U   sh u  g a p n i  a y td i-y u ,  x u d d i so n ig a o lo v d a  to b la n g a n  ta m g ‘a 
bosilayotgan otga o ‘xshab pishqirib yubordi.
L e y te n a n t  M a rd o n   R o ‘ziyev  h o z ir  ay tad ig an   g a p la rn i,  siz 
m u h ta ra m  kitobxon,  o ‘z k o ‘zingiz b ilan  k o ‘rib tu rg an d ek  b o ‘lasiz. 
C h u n k i  uning xotiri tin iq  b o ‘lishidan tashqari gaplarining m an tiq i, 
d alil-isb o tla ri  n ih o y a td a   k u ch li,  a n iq ,  rad   qilib b o ‘lm as d a rajad a 
pishiq edi.  K o‘rgan  narsasi  k o ‘zida m u h rla n ib  q olar, eshitgan gapi 
q u lo g ‘i  ichiga  kirib  o lar,  q aytib c h iq ib   ketm asdi.
U  k o ‘p  k ito b   o ‘q ig a n id a n m i  y o k i  d e te k tiv   ro m a n la r  t a ’- 
sirid an m i  o ‘zi  k o ‘rg an -b ilg an  v o q ealarn i ju d a  qiziqarli qilib aytib 
berish qobiliyatiga ega edi. Aziz kitobxon,  keling leytenant  M ardon 
R o ‘ziyevning hikoyasiga q u lo q  tutaylik.
...  M irvali  b ilan  L u q m o n o v   a rc h a z o rd a n   ch iq ish d i.  A tro fd a 
h e c h   kim   y o ‘q.  L u q m o n o v   o ‘tirish g a  jo y   izlab  k a tta   o p p o q   b ir 
toshga k o ‘zi  tu sh d i-y u ,  b o rib  o ‘tirm o q c h i b o ‘ldi.  C h a n g  e m asm i, 
d eb  b a rm o g 'i b ilan  sidirib  k o ‘rgan  ed i,  to z a  ek an .  0 ‘tirdi.
Bu jo y d an  olis togMar,  pistazorlar, y o n g lo q zo rlar quyuq tu m a n  
ichida ju d a  g ‘alati boMib  ko‘rin ib  turardi.
—  X o ‘sh ,  g a p n i  n im a d a n   b o sh lay ,  o g ‘ay n i,  —  d e d i  g en eral.
—  lya,  — deya unga qaradi  M irvali. — S h unchalik gap k o ‘pm i, 
n im a d a n   b o sh lash n i  bilm ayapsiz?
—  K o ‘p. J u d a  k o ‘p. T o n g  o tg u n c h a  gaplashsak  ham  tu g am ay - 
d ig an  gaplar.
M irv alin in g   y u rag in i  v ah m   bosdi.  K eyingi  b ir-ik k i  yil  ich id a 
q ilg an   ishlari  k o lz o ld id a n  o ‘ta   b o sh lad i.  Q ay b irid a n  x a b ar to p d i 
e k an ? A gar  y o m o n   niyati b o ‘Isa,  m e n  b ilan g aplashib o ‘tirm asd i. 
B ittasiga b u y u ra rd i,  zin g ‘illatib old ig a solib o lib  b o rard i.  Y o k a t- 
tam izg a  tu sh u n tirib ,  b o sh im g a  m in g   b ir  b alo n i  solardi.  Y o ‘q ,  u 
bosh q ach a y o ‘l tutyapti.
D o v o n g a  k o ‘ta rilish d a   o ‘ng  to m o n d a   b ir  m a sh in a   sig‘adig an  
yo‘l bor.  Bu yo‘l oxirida kattagina sahnni egallagan terakzor.  Mirvali 
sh u   L u q m o n o v n in g  iltim osi b ilan  k ic h k in ag in a,  atigi  besh xonali 
d a c h a  qurgan.  U n d a  m inistrlikdan kelgan generallar,  polkovniklar 
d a m   o lib  k etard i.  B oshqa  k u n lari  ray o n   m ilitsiyasi  x odim lari
197

---

ichkilikbozlik qiladigan joyga aylanib q o lg an  edi.  Bu  ish  k o ‘ngilga 
o ‘tirm agan  M irvali  dachaga olib b oradigan y o ‘lni buzib,  xonalarni 
qulflab tashladi.  Balki  L u q m o n o v  sh u n in g  alam in i  o lm o q ch id ir... 
S h u n in g   u c h u n   u n i  ch e tg a   to rtib ,  a y tm o q c h i  b o ‘lgan  g ap larin i 
esiga  s o la y o tg a n d ir.  Y o  d o ‘p p isi  t o r   k elib   q o lg a n ,  y o   m e n i 
sh ilm o q c h i,  d eb   o ‘ylardi.
—  M en g a  q a ra n g ,  M irv ali,  h o z ir  jo n in g iz   m e n in g   q o ‘lim - 
d aligini  bilasizm i?
L u q m o n o v n in g  bu gapi  M irvaliga  m alol  keldi.  A xir u k im san , 
O liy sovet d e p u ta ti,  Q a h ra m o n ,  qolaversa  B irin ch in in g  en g  yaqin 
kishisi.  Bu generalchaga m u n aq a gaplashishga kim  huq u q  berdi?
—  N im a ?   —  ded i  M irvali  z a rd a   b ila n .  —  M e n i  q o ‘rq it- 
m oqchim isiz?  O vora b o ‘lasiz!
L u q m o n o v  o ‘rn id an   tu rib  ketdi.  M irvali h a m   tu rd i.  B ir-b irin i 
te p m o q c h i b o ‘lib tu rg an   ikkita x o ‘rozga o ‘xshardi  ular.
—  M enga qara, g o ‘dak!  Seni u ch   m o d d a bilan ayblaym an.  Biri 
k ek ird ag in g d an ,  biri  k in d ig in g d an ,  y a n a   biri  o y o g ‘in g d an   dorga 
osadigan  ayblar. A gar  bittasini aytsam ,  o y o q larim  tagida em aklab 
yurishga h a m   rozi  boNasan.
M irvali  b o ‘sh ash d i.  M o d o m ik i,  u  shu  xil  b a la n d   kelayotgan 
e k a n ,  d e m a k ,  qoMida  rad  qilib  boM m aydigan  d a lilla r b o r.
—  A yting!  —  d e d i  M irvali  sal  y o n   b erib .  —  A ytavering. 
C h o ‘zm ang.
Ikkovi y an a toshga o ‘tirishdi.  L u q m o n o v  k o ‘p  m a h b u sla m in g  
te rg o v id a   q a tn a s h g a n ,  g e n e ra l  fo rm a sin i  k o ‘rg a n d a   q a lt-q a lt 
titra g a n la rn in g   k o bp in i  k o ‘rgan  edi.  A m m o   m an av i,  h e c h   kim ga 
b o ‘yin  b e rm a y m a n ,  d eb   tu rg an   o liftan in g   c h ira n ish la ri  sovun 
k o 'p ig id e k  y o rilib   ketish in i  h a m   bilardi.
—  B irinchining oyog‘iga yiqilib,  iltijo qilgan kam p im in g  o ‘g ‘lini 
tan iy sizm i? A navi  y o ‘q b o ‘lib  ketg an   c h o ‘p o n n i...
—  B ilam an ,  —  d e d i  M irvali.
—  S h u n i  siz  oN dirgansiz!  M a n a   sh u n in g   u c h u n   siz  b o ‘y n in - 
g izd an  osilasiz.
—  T u h m a t  qilyapsiz.  —  M irvali  h e c h   c h o ‘c h im a s d a n ,  u n in g  
k o ‘zlariga tik q arab  aytdi b u  gapni.
—  U   o d d iy   c h o ‘p o n   e m as  edi.  B uni  yaxshi  bilasiz.  U  sizni 
kindigingizdan osadigan gunohingizdan xabardor edi.  U chinchisi — 
o y o g ‘in g izd an   o sad ig an  g u n o h in g iz n i  b ir o z d a n   keyin  a y ta m a n . 
A w al birinchisini hal qilaylik.  —  U  sh u n d ay  deb yon c h o ‘ntagidan
198

---

q a ttiq   m u q o v a li  d a f ta rc h a   o lib ,  ic h id a n   b ir  s u ra t  c h iq a z d i. 
—  M anavi  o ‘sha c h o ‘p o n   R avshanbekni  oMdirib, o ‘ngirga tashlab 
k etg an in g izd a olin g an   surati.  S h u n d a n  gaplashaylik.  X o ‘sh ,  n im a 
qilam iz?  N im a  qilishim izni  o ‘zingiz ayting.  Siz ay tg an ch a boNadi. 
A gar  kelisholsak.
M irvali o ‘zini o ‘nglab oldi. A w aliga unda rad qilib b o im ay d ig an  
d a lilla r   b o r ,  d e b   o ‘y la b   s a l- p a l  c h o ‘c h ig a n   e d i.  E n d i  u n i 
laq illatm o q ch i b o ‘ldi.
—  M en g a q a ra n g ,  aka.  X o ‘sh ,  sh u n d o q  boMgan,  deylik.  Q a n ­
d o q  q ilsam ,  siz ay tg an   d o rg a b o ‘y n im d a n   o silm ay m an ?
L u q m o n o v   ja v o b   o 'rn ig a   bo sh   barmogM   b ilan   k o ‘rsatk ich  
barm ogM ning u ch in i  b ir-b irig a  ishqab  k o ‘rsatdi.
— Q a n c h a ?   B itta yetadim i?
L u q m o n o v  yan a ovoz c h iq azm ad i.  U c h  barmogM ni  k o ‘rsatdi.
—  Bu k o ‘p ,  — ded i  M irvali.
L uqm onov, siz bilan  kelisholm adik, deb o ‘m id a n  turdi.  Mirvali 
u n in g  kiteli e ta g id an  to rtib  oMqazdi.
—  B o‘pti.  R ozim an.  Lekin hu jjatlam i qoMimga berasiz.
—  R o z im a n ,  —  ded i  L u q m o n o v .
—  E n d i  ik k in c h isin i...  K in d ig im d a n   o sad ig an   g u n o h im n i 
ayting.
L u q m o n o v   d a fta rc h a s in i  o lib ,  yozuvlarni  o ‘q iy   b o sh lad i.
— Sovxozda ellik m ing echki bor, deb hujjatlashtiigansiz. Aslida, 
y etm ish   m in g   ech k i  b o r.  Siz  h a r  yili  ellik  m in g   ech k i  tugMladi, 
d e b   h u jjatlash tirg an siz.  A slida,  y etm ish   m in g   e c h k id a n   yigirm a 
m ingi  ta k a   boMib,  ellik  m in g i  ik k ita d a n   tu g ‘adi.  H a r  yili  b o r 
e c h k ila r  yoniga  yuz  m in g   ech k i  q o ‘shiladi.  Siz  yiliga  ellik  m ing 
echkini to g ‘d a n  oshirib savdoga o'tk azasiz.  H a r bir echkiga arz o n - 
garov  n arx   q o ‘yib,  yigirm a  so ‘m d a n   pullaysiz.  E llik  m in g   ech k i 
yig irm a  s o ‘m d a n   n e c h a   pul  boMadi?  H isobini  o ‘zingiz  bilarsiz? 
Bir m illio n  s o ‘m  boMadi, t o ‘g*rimi?  M en  sizning to n n a -to n n a la b  
sotadigan tivitlaringizni  hisobga k iritm ayapm an.  U n d a n  ham   ikki- 
u c h   y u z  m in g   d a ro m a d in g iz   b o r.  X o ‘sh ,  b u larn i  n im a   qilam iz? 
Y o g u v o h larn i  c h aq iray m i?
M irvali h a r q an d ay  tan g  paytda ham  o 'zin i y o ‘qotm asdi.  Raqibi 
oldida hech q ach o n  past kelm asdi. A m m o bu gal ozroq yon berm asa 
boMmasdi.
—  X o ‘sh ,  n im a  q ilam iz?  —  d ed i  L u q m o n o v .
199

---

—  N a rx in i  ayting,  —  d e d i  u  asta   taslim   b o ‘lib  k elay o tg an in i 
unga sezdirm ay.
—  Siz  ayting!
M irvali b itta  barmogMni  k o ‘rsatdi.  G e n e ra l,  ensasi q o tg an d ek , 
lablarini  b u rib ,  u c h ta   barm ogM ni,  M irvali  ikkitasini  k o ‘rsatdi. 
G e n e ra l  h a m o n   u c h ta sin i  k o ‘tarib   tu ra rd i.
—  B o 'p ti.  M eni  shilishga  kelgan  ek ansiz.  E n d i  oyogM m dan 
osadigan g u n o h im n i  ayting.
L u q m o n o v  c h a p  c h o ‘n ta g id a n  q a la m  b ilan  ch izilg an   xaritaga 
o ‘xshagan  q o g ‘ozn i  olib,  to sh   ustiga  q o ‘yib,  b u k lan g an  jo y larin i 
b a rm o q la ri  b ilan  tek islag an   boMdi.
—  N im alig in i  bilyapsizm i?
M irvali  bilm adi.
—  Y axshilab qaran g .  M a y d o n to ld a n  b o sh lan g an  yoM.  BuyogM 
q a y o q q a   o lib   b o ra d i?   Q a n i,  y an a  b ir  qarang!  —  M irv ali  b ir 
q arashdayoq bildi.  —  Bu g ‘ordagi p in h o n a  ishratxona yoMi.  Ichida 
n im a la r borligini  aytib be ray m i? V id eo m ag n ito fo n d ag i  len talard a 
k im la r  va  n im a la r  su ratg a  o lin g an in i  h a m   ay t,  d esan g iz  aytib 
beraveram an.
U  sh u n d a y   d eb   to sh   ustiga  b ir  d a sta  su rat  tash lad i.  M irvali 
su ratlam i  b ir-b ir k o ‘ra boshladi.  H a m m a  x o n a la r alo h id a -a lo h id a  
suratga olingan.  V ideodagi b eh ay o  film lar ham  fotoga oMkazilgan.
—  YoM  esin g izd am i  yo  o ‘zim   o b o ra y m i?   —  ded i  L u q m o n o v . 
—  K alit  id o ra d a ,  seyfda  q o lg an   d esan g iz,  m e n   k alitim n i  b erib  
tu rish im   m u m k in .
G e n e ra l c h o ‘n ta g id a n   ikkita  kalit o lib , ja ra n g la tib  to sh   ustiga 
tashladi.
U n in g   dalillarin i  aslo  rad  e tib   boM masdi.
—  B ilam an ,  —  d e d i  M irvali g ‘azab  b ilan .  —  Bu J a y ro n a n in g  
ishi.  QoMimga tusharsan!  K indigigacha tilam an.
—  X o ‘sh ,  b u n i  n im a  q ilam iz?
M irvali  indam adi.  H ali  h a m  g ‘azab oMida qovrilardi.
—  X o ‘sh ,  b u n i  n im a   q ilam iz?  —  d e b   ta k ro rlad i  g en eral.
—  N a rx in i  ayting!  —  d ed i ja h l  bilan  M irvali.
—  Bu  ish  p u l  b ilan   b itm ay d i.
—  BoMmasa,  n im a   b ila n   b itad i?  —  d e d i  M irvali  u n g a  savol 
nazari  b ilan  qarab.
L u q m o n o v   b ir  m u d d a t  te k   qoldi.  K eyin  dedi:
2 0 0

---

—  S h u  jo y n i  m en g a berasiz.  V assalom .  S h u n d a  oyogN ngizdan 
osilish d an  qutulasiz.
—  B erganim   b ilan   siz  bu jo y la rg a   b o ro lm ay siz.  N e c h a  jo y g a 
sh lag b au m   q o ‘y g a n m a n .  U n d a n   ta sh q a ri,  siz  clga  ta n iq li  o d am  
b o ‘lsangiz.
—  Bu  to m o n id a n   x o tirja m   boM ing.  V e rto ly o tn i  n im a g a  
chiqazgan.
—  S h artin g izg a  rozi  b o ‘lish d an   o ld in   b itta   g ap   s o ‘raym an. 
OchigNni ayling, b u  Jay ro n a degani q a n d o q  balo? S h u n in g  ishim i?
—  G a p n i  kav lash tirm an g .
—  T o   sh u   ju v o n n i  b ir  k e c h a   b a g ‘rim g a  b o sm a s  e k a n m a n , 
oMsam arm o n im   ic h im d a ketadi.
L u q m o n o v   x a n d o n   ta sh la b   kuldi.
—  C h u c h v a ra n i x o m   sa n a m a n g ,  M irvali.  Bu Ja y ro n a   hali  qiz 
bola.  U  h a tto   E ro n d a  Z o h ir sh o h n i  ham   laqillatib  ketgan.  Siz kim  
b o ‘psiz!?
M irv ali,  v o y -b o ‘,  d e b   y u b o rg a n in i  b ilm ay   q o ld i.  G e n e ra l 
o ‘rn id a n  tu rd i.
—  Bu  y e rd a  p u lin g iz  y o ‘q d ir.  M en   kirib,  b iro z  uxlab  olay. 
U n g ach a siz b o rib  o lib  keling.  M e n ,  o d a td a , bug u n g i  ish n i ertaga 
q o ld irm a y m a n .
—  H u jjatlar n im a b o ‘ladi?
—  Siz b era d ig a n in g iz n i be ring,  h u jja tla r o ‘sh a z a h o ti boMadi.
—  Siz  m e n in g   o ‘rn im d a ,  m e n   sizn in g   o ‘m in g iz d a   b o ‘lsam , 
b o ‘yningizga  o lti  y u z  m in g   s o ‘m   y u k lab   q o ‘ysam ,  xuddi  m en g a 
o ‘xshab  in d a m a y  b erav erarm id in g iz?
L u q m o n o v   o rq asig a  q ay td i.  K u tilm ag an   b u   s o ‘ro q q a   b ird a n  
ja v o b  b e ro lm a y  p ich a o ‘ylan ib  turdi.
—  A lb a tta ,  b era rd im .  B ilasizm i,  M irvali,  b u   b ir  q im o rd e k  
g ard k am   ish.  O m a d   b ir  sizga,  b ir  b o sh q ag a  keladi.  O m ad in g  
keldim i, ol, o m a d in g  ketdim i,  ber.  M an a sh u n d a  o ‘g lil bolach a  ish 
boMadi.
—  R a h m a t,  —  d e d i  M irvali.  —  S izd an   x u d d i  s h u n d a y  jav o b  
k u tg an d im .  M en  p u ln i o lib  kelgani  k etd im .
M irvali s h u n d a y  d e b  m a sh in a  to m o n  yurdi.
L uqm onov uning haligi so‘m g‘iga u n ch a e ’tib o rb erm ad i.  S o‘roq 
tag id a  q a n d o q   sir-sin o a t  y o tg an in i  o ‘ylab  k o ‘rm a d i.  X o tirjam  
y otoqqa kirib ketdi.
201

---

M irvali  h ech  q a c h o n , h e c h  kim ga yem  boMgan  em as.  G en eral 
x a m ird a n   qil  s u g 'u rg a n d e k   qilib  u n d a n   olti  yuz  m in g   o la m a n , 
d eb   ish o n d i.  T o rtish m a g a n ig a ,  sav d o lash m ag an ig a,  aqalli  b iro n  
m a rta  u n d o q  em as,  d eb  e 'tiro z  b ild irm ag an ig a h a y ro n  b o ‘lm adi.
M irvali y o ‘l-y o ‘lakay o ‘ylab b o rard i:
« M en i  sigir qilib so g 'sa  boM averadigan  la q m a  d eb  o ‘y lay ap ti, 
shekilli.  H ali  q a ra b   tu r,  o ‘zin g n i  sh ilib ,  sh ir  y alan g ‘o c h   qilib 
q o ‘yg an im n i  b ilm ay   q o lasan .  L ekin  sen  ab lah   u n c h a -m u n c h a  
g u n o h la rim n i b ilasan.  B ilam an ,  k o ‘p d a n   k u zatasan .  Q a d a m im n i 
san ab   y uribsan.  S en  sh o x id a  y u rsan g ,  m e n   b arg id a  y u rish im n i 
b ilm ay san m i?  Ja y ro n a n i  qoMga  o ld in g m i?   Ish ra tx o n a n in g   kaliti 
qoMingga  q a y d a n   tu sh d i?   U n d a n   faq at  ikki  nusxa  b o r  edi.  Biri 
R asu lb ek d a,  biri  m e n d a  ed i.  U n i o ‘z im iz n in g  u sta x o n a d a  y u n o n  
ustasiga yasatg an m an .  R avshanbekning o ‘lim in i  m enga yo p ish tir- 
m o q c h im isa n .  S h o sh m a ,  u n in g  oMigini  b o ‘y ningga sh u n d a y  osib 
q o ‘yayki,  q a y o q q a  b o rsa n g ,  k o ‘rin ib  tu rsin ...»
Ravshanbek oxirgi m arta dovon ortiga echki haydaganda yigirma 
kun uyiga kelm agan edi.  K un ora tog‘ orqasiga echki haydab, changga 
belanib, so ‘q m o q la rd a  y u rark an ,  uyiga sira borgisi  kelm asdi.  U nga 
xiyonat qilgan Bodom gulni ko‘rishga toqati yo‘q edi. Yigirma kundan 
beri  h ay d ay o tg an  e c h k ila r h iso b d a y o ‘qligini  R av sh an b ek  bilardi. 
A m m o bu to ‘g ‘rida birovga lo m -m o m  deb o g 'iz ochishga q o ‘rqardi. 
U nga sherik b o ‘lib borib kelayotgan  Rasulbek oldi-sotdiga aralashm ay 
c h e td a   tu ra d i.  U  a n a  s h u n a q a ,  qilg an   ish id an   iz  q o ld irm ay d ig an  
usta edi.  U c h  yuz m ing s o 'm n i  ushlab h a m  k o ‘rm adi.  N im a  b o ‘lsa, 
R av sh an b ek   b o ‘lsin,  d e b   o ‘zini  e h tiy o t  qildi.
Ravshanbek so‘nggi o tam i «egasi»ga topshirib kelayotganda ham  
R asulbek  u  bilan  y o n m a -y o n   q a y tm a d i.  U n d a n   ta x m in a n   ikki- 
u c h  y u z m e tr o rq a d a  q o ra la b  kelaverdi.
R avshanbek ch a rc h a g an , b u tu n  vujudi changga belangan,  o td a 
m udrab kelardi. Z am burug‘qoya tagidagi kam arda militsiya kapitani 
uni  kutib tu rg an in i  bilm asdi.  K am ar o g ‘zida  k apitan y o ‘lini to ‘sdi. 
R avshanbek d ovdirab q oldi.  O rq a d a   R asulbek o ‘zini  p an ag a oldi. 
K apitan to ‘p p o n ch a o'qtalib,  Ravshanbekni o td an  tushirdi.  Rasulbek 
b o 'y n id ag i fo to a p p a ra tin i olib,  u z o q d a n  olad ig an   o b ’ektiv q o ‘ydi. 
R avshanbek to  o td an  tushguncha ikki m arta suratga oldi.  K apitan o t 
egaridagi  x u iju n n i  k o ‘rsatib,  n im a d ir d ed i.  R av sh an b ek  o rqasiga 
tisarildi.  K a p ita n   x u rju n n i  e g a rd a n   to rtib   tu sh ird i.  Ich id ag ilarn i 
yerga t o ‘kdi.  P ach k a-p ach k a yuz so ‘m liklar yerga tushdi.  Rasulbek
2 0 2

---

tin m a y  su ratg a olaverdi.  K ap itan   R av sh an b ek k a  n im a d ir d eb  b a- 
qirdi.  R avshanbek engashib,  p u llam i xuijunga sola boshladi.  S h u n ­
d a   k a p ita n   u n in g  b oshiga g u v alad ek  to sh   b ilan  u rdi.  R avshanbek 
m ukkasi  b ilan  yiqildi.  K a p ita n   pul  t o ‘la x u rju n n i  yelkalab,  u n in g  
jasadiga qaradi.  Keyin oyog‘i bilan surib,  uni pastlikka tepib yubordi. 
A na sh u n d an  keyin kapitan yolg‘iz oyoq y o ‘l bilan jadal yurib ketdi.
R asulbek  b u   v o q ean i  o ‘z  k o ‘zi  b ilan   k o ‘rib g in a  q o lm ay ,  o ‘n 
besh c h o g ‘lik fo to  kadrga  m u h rlab  q o ‘ygandi.
M irvali  q ay tib   k elg an d a  L u q m o n o v   oldiga  p a p iro s  q u tisid ek  
m a g n ito fo n   q o ‘yib,  o ‘zi  yaxshi  k o ‘rad ig an   h o fiz  q o ‘sh iq larin i 
e sh itib  o ‘tirard i.  M irvali y o ‘ta lg a n d a n   keyin  b o sh in i  k o ‘tard i.
—  B o‘ldim i?
—  BoMdi,  ak a,  —  ded i  M irvali.
—  M a sh in a n g iz n i  m e n in g   m a sh in a m g a   y o n m a -y o n   qilib 
q o ‘ying.  0 ‘sh a jo y d a g ap lash am iz.  L u q m o n o v  k ab in ad an  b ir jig ar 
rang  p a p k a  o lib ,  M irvaliga  sa lm o q la b   k o ‘rsatdi.  K eyin  m a sh in a  
y u k x o n asin i  o c h ib   q o ‘ydi.  M irvali  k o ‘ta rib   kelgan  d ip lo m a tn i 
y u k x o n ag a  b e p a rv o   ta sh la d i.  L u q m o n o v   y u k x o n a   q o p q o g ‘ini 
q arsillatib  yopdi.
—  H a m m a sim i?   —  ded i  u.
—  H am m asi.  Ikki  yuz  m in g ,  —  ded i  M irvali.
—  lya!  —  dey a  q o sh lari  k erilib  k etdi g en e ra ln in g .  —  O ltitag a 
g aplashganm iz-ku.
—  U ch ta sin i  avval  olg an in g iz  esin g izd an   c h iq d im i?   X o ti- 
ran g izn in g   m azasi  y o ‘q   e k a n ,  general.
L u q m o n o v  g ‘azab d a n   titra b   ketdi.
—  K im   b ilan   g a p la sh ay o tg an in g n i  u n u tm a!  Q a c h o n   sen d an  
u c h   y u z  m in g  s o ‘m   olg an m an ?!  T u h m a t  q ilm o q ch im isan ?!
Bu g ap d an   M irvali  pinagini  h am  b u zm ad i.  Q aytaga u n i erm ak  
qilib  kula boshladi.
—  K ek ird ag in g d an   o ta m a n !  K im lig im n i  b ilm as ek an san .
—  M eni sen lam an g ,  — ded i h a m o n  sovuqqonlik bilan  M irvali. 
—  Siz b ilan   o fto b d a   q a tiq   y a la m a g a n m an .  B eshigim ni  te b ratg an  
b o ‘lsangiz  h a m  sen lam an g .  D ip lo m a td a  ikki  yuz  m in g  b o r.Q a n i, 
h u ijatlam i  c h o ‘zing.  A na  u n d a n   keyin  savdosini  b itish g an im iz  — 
kekirdagim dan otadigan aybim  to ‘g ‘risida gaplashamiz. A na o ‘shanda 
u c h   y u z  m in g n i  q a c h o n   o lg a n in g iz n i  a y ta m a n .  A g ar  o lg an  
q arzin g izn i  isbot qilib b e ro lm a sa m ,  u c h  yuz  m in g  tayyor.  H o z ir- 
n ing o ‘zida b eram an .  K elishdikm i?
2 0 3

---

L u q m o n o v   u n in g  sh artlarig a  no ilo j  k o ‘ndi.
—  G u g u rl b o rm i?  — d eb  so ‘radi  L u q m o n o v .
M irvali  m a sh in a d a n  g u g u rt oldi.
—  M e n  sizga b ittalab  u z a ta v e ram a n , siz yondiraverasiz.
L uqm onov to ‘rt sahifali qog‘o z uzatdi.  S o‘nggi to ‘rtinchi sahifa
tagini  y irtib   o lib   qoldi.
—  Bu  keyingi  t o ‘rt  yil  ic h id a   d o v o n d a n   o sh irilg an   e c h k ila r 
h aq id a.  K im ga, q a n c h a d a n  so tg an in g iz a n iq  k o ‘rsatilgan.
Mirvali shoshib, qog‘ozga ko‘z yugurtira boshladi. U nda  Rasulbek 
b ilan   R a v sh a n b e k la r  o lib  o ‘tg a n   e c h k ila r  so n i,  k u n   va  oylari 
an iq   k o ‘rsatilg an  edi.
—  B uni  k im la r  y o zg an i  m a n a   b u   yerda.  B uni  o ‘zim   kuydi- 
ram an.  — S h u n d ay  deya boya yirtib olib qolgan b ir burda q o g ‘ozni 
k o ‘rsatdi.  —  K im   yo zg an in i  bilish in g iz sh a rt  em as.
Mirvali gugurt chaqib qog‘ozlam i tutdi. Y arm i yonguncha ushlab 
tu rd i-d a ,  keyin  tash lad i.
L u q m o n o v   m a sh in k a d a   yozilgan  e k sp ertiza  xulo sasin i  unga 
uzatdi.
—  Bu  c h o ‘p o n   b o la n in g  o ‘lim i  t o ‘g ‘risida.  R av sh an b ek   ism li 
c h o ‘p o n   e k a n in i  ta sd iq la g a n .  Y o n d irasizm i  yo  esd alik k a  o lib  
q o la s iz m i,  ix tiy o r  siz d a .  M a n a v ila r  sizn i  R a v sh a n b e k   b ila n  
Z a m b u ru g ‘q o y a  tagidagi  k a m a rd a   g ap lash ib   tu rg a n   p ay tin g izn i 
k o ‘ig an  ikki guvohning k o ‘rsatm asi.  Bular tojik ch o 'p o n la ri.  X otir­
ja m  b o ‘ling,  b u  h u jjatlard an   nusxa  k o ‘ch irilm ag an .  K o ‘ryapsizm i, 
registratsiya  h a m  q ilin m a g a n ,  raq am   h a m  q o ‘y ilm agan.  Bir o ‘qib 
c h iq in g -d a ,  k uydirib  tashlang.  E k sp ertiza  xulosasini  k u y d irm a - 
d in g iz-k u .
—  E sd alik k a o lib q o lm o q c h im a n ,  —  d e d i x o tiija m   M irvali.
L u q m o n o v   e n d i  M irv a li  e s a n k ira b   q o la d i,  o ‘z in i  u n in g
o y o q lari  ostiga  ta sh la b   y o lv o rad i,  d e b   o ‘ylagan  ed i.  A jab,  aksi 
boMyapti.  D ovdiram ayapti h am .  Q o ‘yib bersa, h a tto  u n d a n  baland 
kelm oqchi.  N im asiga ishonyapti?
L uqm onov  p ap k ad an  sahifalari  i p   bilan chatilgan daftarch an i 
oldi.
—  B u la r  u stin g iz d a n   tu sh g a n   a n o n im   x atlar.  H a m m a sin i 
o q ib a ts iz   q o ld irg a n m a n .  B iro n ta si  d a f la r d a n   o ‘tk a z ilm a g a n . 
K o n te y n e rla rd a   Sibirga  j o ‘n atila d ig a n   q u ru q   m eva  o ‘rniga  tivit 
jo y lag an in g iz...
2 0 4

---

L u q m o n o v   b ir  d a m   g ap irish d a n   t o ‘xtadi.  K o ‘zlarin i  qisib, 
M irvaliga,  e n d i  q alay san ,  dey a tiija y ib  tu ra rd i.
—  M a n a   sh u   xatni  ishga  solib  y u b o rsam ,  bilasizm i,  n im a  
boMardi?  S o ‘zsiz otuvga h u k m  qilinardingiz.  Bu xat bo sh q a birov- 
n in g   q o ‘liga  tu sh sa ,  y o ru g 1  d u n y o d a   b ir  m in u t  h a m   tu ro lm a s- 
dingiz.  B unaqa jin o y atn i davlat kechirm aydi.
M irvali  u n in g  bu gaplariga parvo qilm adi.
—  S h u n a q a   d eb  o ‘ylaysizm i? V o y -b o ‘,  q o ‘rqitib yub o rd in g iz-
ku!
M irvali q o g ‘o z la m i g ‘ijim lab,  yerga q o ‘ydi, g ugurt ch aq d i.  T o 
yonib tu g ag u n ch a q arab  turdi.
—  M a n a ,  e n d i  tam o m !  X o tirjam   uxlashingiz  m u m k in .  Bu 
n a rsa la m i faqat tu sh in g izd a  k o 'rasiz,  — ded i general.
— A n o n im   y o z g a n la r y a n a   bo sh   k o ‘ta rm ay d im i?
G e n e ra l  p ic h in g  qildi:
—  Boshi o m o n  b o ‘lsa k o ‘ta ra d i-d a .
—  J a y ro n a n in g   b oshi  o m o n -k u ?
—  U n d a n   x o tiijam  boMing.  Y aqin  o ra d a   uni  b iro n   m a m la k a t- 
dagi  elc h ix o n a g a   ta ijim o n   qilib  y u b o ram iz.  X o 'sh ,  en d i  q a rz d a n  
gaplashaylik.  Q a c h o n   q a rz d o r b o ‘lib q o lg an  e k a n m a n ?
T a n ta n a   qilish,  ezg‘ilash  n avbati  en d i  M irvaliga  kelgandi.  U 
k ostu m in in g  yon ch m tagidan b ir konvert chiqazdi.  U ni o chm ay, 
q o ‘lid a o ‘y n a b  tu rib  g ap  boshladi:
—  M ashinadagi d ip lo m a tn i olib,  ichidagi  p u ln i sanab  ko'ring. 
K o ‘c h a d a n   to p sa n g   h a m   san ab   o l,  d eg an   g ap   bor.
L u q m o n o v   m a sh in a  y u k x o n asid an  d ip lo m a t  olib to sh   ustiga 
q o ‘ydi,  o c h ib ,  p u lla m i  san ay   b o sh lad i.  T o ‘p p a - to ‘g bri  ikki  yuz 
m in g  s o ‘m   ch iq d i.
—  E n d i  m anavi  k o n v ertn i  oching!  —  ded i  M irvali  b u y ru q  
ohan g id a.
L u q m o n o v  k o n v ertn i  o lib o c h d i.  Ic h id a n  b e sh ta su rat  chiqdi. 
G e n e ra ln in g   qoN lari  d ir-d ir  titra y   b o sh lad i.  K o ‘zo y n ag in i  olib 
a rtm o q c h i  boN di,  y o n in i  izlab  d a s tro ‘m o l  to p o lm a d i.
—  0 ‘zingizni q o ‘lga oling, g en eral,  — d ed i  soxta  m e h rib o n lik  
b ila n   M irvali.
L u q m o n o v   qoMidagi  su ra tla rd a   R av sh an b ek n in g   o ‘lim i,  m i­
litsiya k a p ita n in in g  pu llarn i olay o tg an i,  x urjunni o rq alab  k etayot- 
gan i ju d a  an iq  aks etg an  edi.
2 0 5

---

R asu lb ek   p ro fessio n al  fo to g ra f  e k a n lig in i  y a n a   b ir  m a rta  
n am o y ish   qilg an   edi.
—  X o ‘sh,  q alay?  Q ay n in g izn i  tan iy ap sizm i?
—  S en provokatorsan!
—  S e n la m a n g ,  d e g a n d im -k u   sizga.  A g ar  bu  isb o tla r  h am  
sizni q an o atlan tirm asa, yan a u n d a n   h am  z o ‘rini o ‘rtaga q o ‘yam an. 
Yoningizdagi  m agnitofoningizni oling.  Bitta antiqa lenta bor, q o ‘yib 
eshitasiz.
L u q m o n o v   u n g a  yeb q o ‘y g udek b o ‘lib  q a ra b  tu ra rd i.  M irvali 
sh im in in g  c h o ‘ntagidagi  m ag n ito fo n   kassetasini  olib,  oldiga ta s h ­
ladi.
—  Q a y n in g izn in g   o v o zin i  eshiting.
L u q m o n o v  kassetani  m ag n ito fo n g a q o ‘ydi.
...  R av sh an b ek n in g  oM im idan o ‘n  besh  k u n la r o ‘tib ,  L u q m o - 
novning qaynisi, militsiya kapitani toqqa o ‘rtoqlari bilan ovga keladi. 
M irvali  xuddi  sh u n d a y   q u lay   fursatni  k u tib   y u rard i.  U  L u q m o - 
n o v n in g   q ay n isin i  tu sh lik k a  ta k lif qiladi.  O v q at  u stid a  R asulbek 
o lg a n   s u r a tla r n i  o ld ig a   q o ‘y a d i.  A g a r  b o ‘lg a n   v o q e a n i  o ‘z 
o g ‘zi  b ilan   aytib  b e rm a sa ,  h o z iro q   o rg a n d a n   o d a m   c h a q irib , 
q a m a tish in i,  ishini  trib u n a lg a   o sh irish in i  a y tad i.  O z ro q   ichib 
d ovdirab qolgan  k apitan h a m m a  gapni aytib beradi.  M irvali  uning 
gaplarini  m agnitofon  lentasiga tushirib oladi.  K ap itan  o ‘sh an d a bu 
ishni  p o c h c h a m n in g   to p sh irig ‘i  b ilan   q ilg a n m a n ,  u  bilib  q o ‘y, 
senga  q o 'lim d a n   pul  b e rm a y m a n ,  m e n   y o ‘l  k o ‘rsa ta m a n ,  o ‘zin g  
pul  to p a sa n ,  d eg an in i  ay tad i.  X u rju n d ag i  u ch   yuz  m in g   s o ‘m n i 
oborib,  L uqm onovga berganini b o ‘yniga oladi.  0 ‘sha g ap lar m ana 
shu len tag a yozilib qolgan.
L u q m o n o v  
o v o z  yozilg an   le n ta n i  e s h ita r  e k a n ,  q o sh lari 
c h im irild i,  k o ‘zlari  a la n g -ja la n g   b o ‘lib  ketdi.
— X o‘sh,  qalay? — dedi  M irvali  istehzo bilan.  —  Bu to g ‘lam ing 
chum olisidan tortib ch u m ch u g ‘igacha sanog‘li.  Bitta begona kapalak 
u c h ib   kelsa  h a m   b ilam iz.  Birov  kelib,  o d a m   oMdirib,  p u lin i  olib 
k e ta d i-y u   bilm aym izm i?!
L u q m o n o v   in d a m a d i.  U n g a  yeb  y u b o rg u d ek  b o ‘lib  b ir q a ra b  
q o ‘ydi.
—  C h o ‘p o n n in g   x u rju n id a n   olgan  u c h   yuz  m in g n i  b e rish in - 
giz shait.  Bu pul b o ‘yningizda osilib yotgan qarz.  Sen o d am  o ‘ldir- 
g a n s a n ,  sh u   g u n o h in g   u c h u n   u c h   y u z   m in g   b e r a s a n ,  d e b  
sav d o lash g an   edingiz.  E n d i  sh u   fak tn i  o 'z in g iz g a   so ta m a n .  Y ana
2 0 6

---

uch   y u z  m in g  b o ‘yningizga  tu sh a d i.  O lti y u z  m in g  toMaysiz.  Ikki 
yuz  m in g   s o ‘m n i  qoyil  qilib  olgan  ed in g iz.  —  U   sh u n d a y   deb 
to sh   ustidagi d ip lo m a tn i  o lib ,  o ‘z m a sh in asin in g  o ld   o ‘rin d ig ‘iga 
tashladi.  —  Bu pul sizniki edi.  Endi  m eniki b o ‘ldi, deb hisoblaym an. 
0 ‘zingiz,  bugungi  ishni ertaga q o ld irm ay m an ,  deb aytgan edingiz. 
Ik k o v im iz  b ir  xil  e k a n m iz .  M en   h a m   erta g a   q o ld irm a y m a n . 
Y oningizda olti yuz m ing borm i? T oshkentga borib olib kelasizm i? 
S h u n d a y   qila  q o ling.  M en   sizga  o ‘xshagan  x u d b in   em a sm a n . 
R aq ib im g a  ish o n a m a n .  M anavi  su ra tla rn i  h a m ,  kassetani  ham  
a w a l qoMingizga berib q o ‘yib,  keyin  h aq im n i o lam an .  BuyogMdan 
k o ‘ng lim   t o lq.  S u ra tla rn in g   n eg ativ i,  m a g n it  le n ta sin in g   asli 
ish o n c h li jo y d a.
L uqm onovdagi a w a lg i g ‘uru r, g ‘o ‘dayish,  o ‘ziga ish o n ch  alla- 
q a c h o n  g ‘oyib boM gandi.  U  en d i  ta m o m a n  taslim   boMib,  a fto d a - 
hol  b ir alp o z d a   b o sh in i  egib  o ‘tirard i.
B u tu n   respublika  m ilistiyasini  o y o q q a  tu rg ‘izad ig an ,  y o m o n  
k o ‘rgan  o d a m id a n   ayovsiz  q aso s  o la d ig a n   gen eral  en d i  n o c h o r 
b ir a h v o ld a  edi.
—  M u n d o q  qilaylik,  — d e d i  M irvali.  —  Siz T o sh k e n tg a  borib 
ovora b o ‘lib yurm ang. Yaxshisi,  B ulung‘urga boring. Axir,  h a m m a  
to p g a n -tu tg a n in g iz  b efa rz an d   xolan g iz q o ‘lid a-k u .  S h u n d a y  qila 
qo ling.  H a m   y aq in ,  h a m   naq d .  S h o fy o rin g iz  shu  y erd a  garovga 
qoladi.  Sizni  m en in g  sh o fy o rim   ikkita a d ’y u ta n tim  b ilan  oboradi. 
Pulni  shofyorim ga b erib ,  o ‘zingiz qay tib   kelm asangiz  h a m   m ayli. 
M ash in a n g iz  pul  k elg a n d a n   keyin  ketadi.
L u q m o n o v n in g   ran g id a  rang q o lm ad i.  Q oshlari  b ir k o ‘tarilib, 
b ir  tu sh a rd i.
—  H a y ro n   b o ‘lyap siz-a?  P u lim n i  q ay erd a  saq lash im n i  bu 
q a y o q d an  biladi,  d eb  o ‘ylayapsiz.  0 ‘lm ang.  Siz b u tu n   respublika- 
ning sirini  bilasiz.  M en   sizn in g  siringizni  b ilam an .
O d am larg a zu g ‘u m   qilib y ashagan,  q a n c h a la b   kishilarga ja b ru  
sitam   o ‘tk azg an   bu  z o ‘rav o n ,  en d i  b ir sovxoz  d irek to rig a  o ‘yin - 
c h o q   boMib o ‘tirip ti.
—  S h o fy o rim   m a sh in a n i  sam o ly o t qilib u c h irib  o b o rad i.  Q irq 
m in u td a   B u lu n g ‘urga  yetasizlar.  Q irq   m in u td a   q ay tib   kelasizlar. 
X o lan g izd an   p u ln i  sa n a b   olishga  b ir  so at  k etsin.  Ja m i  b ir  yuz 
q irq  m in u t.  Y a’ni  ikki  soatu yigirm a  m in u t vaqt  ketadi.  Sizga besh 
so a t  m u h la t b e ra m a n .  Siz qay tib   k elm asan g iz  h a m   m ayli.
2 0 7

---

L u q m o n o v  kalovlab,  ovsarlarga o ‘xshab,  n im a  boM ayotganini 
b ilm ay ,  an g ray ib   q a ra b   tu ra rd i.
M irvali  uni yan a avrashga tushdi.
—  M enga q aran g , g en eral, shu arzim agan olti y u z m ing  so ‘m 
u c h u n   b ir-b irim iz   b ilan   s e n -m e n g a   b o rib   o ‘tirm ay lik .  0 ‘zingiz 
bilasiz,  m en   b ir d ev o n a  fe 'l o d a m m a n .  Siz u c h u n   shu arz im a g a n  
p u ld an   kechib yu b o rish im   h a m   m um kin.  A m m o  atigi  b ir k ungina 
«g‘alaba»  n a sh ’asini  su rm o q c h im a n .  K eling,  d iq q at boMmang.  Bu 
pul sizniki edi, endi  m eniki b o ‘ldi.  Ertaga yana o ‘zingizniki boMadi. 
M en   saxiy  o d a m m a n .  H a  d eb   p u ln i  o ‘ylayverm aylik.  U zo q   y o ‘l 
yurasiz. J a ’far qovurdoq qilgan.  H ozir ikkovim iz suv b o ‘yiga tushib 
p icha xashaklanib olam iz. YoMga q u w a t b o ‘ladi.
L u q m o n o v d a   M irvali  p u ld a n   k ech ad ig an g a o ‘x shaydi,  d eg an  
ilinj  p ay d o   b o ‘ldi.
Ikkovi  suv b o ‘yid a yaxshilab q o rin  t o ‘yg‘izib olishdi.
—  O ziq lik  o t  h o rim a s,  d ey d ilar,  e n d i  B u lu n g ‘urg a b o rsan g iz 
b o ‘ladi.
—  M ash in an g g a  b e n z in n i  k o ‘p ro q   quyib  o l,  —  ded i  M irvali 
shofyoriga.
L u q m o n o v   d a rm o n siz   su d ralib ,  ic h id a   J a ’fa r  b ilan   N asim  
p o lv o n   o ‘tirg an   m a sh in a   old ig a  keldi.  B o r-y o ‘g ‘ini  sh ilib   olgan 
M irvaliga  nafrat bilan qaradi.
—  Sen  o d a m   em as,  q a sh q ir  ekansan!
— T o ‘g ‘ri aytasiz,  —  dedi  M irvali.  —  Ik k ovim izning tuprogM - 
m iz  b ir jo y d a n   o lingan.
«Volga»  yeldek u ch ib   ketdi.  O rq asid an  q a rab  qolgan  M irvali:
—  S h o ‘ring  q u rsin ,  —  d ey a  kulib  q o ‘ydi...
*  
*  
*
YigNlish  ahli  le y te n a n tn in g   h ik o y asid an   h ay ro n u   lol  b o ‘lib 
q o ld i.  H a m m a n in g  gapi  b ir jo y d a n   ch iq d i.
—  L u q m o n o v g a  te z d a   e h tiy o t  ch o rasi  k o ‘rish  k erak,  —  ded i 
yig‘ilishni  b o sh q aray o tg an   O qsoqol.  — 0 ‘rtoq  p ro k u ro r,  sh u n d ay  
qilsak q o n u n iy  b o ‘ladim i?
—  M en sanksiya b eram an.  Shu bugunoq qam oqqa olinadi.  U ni 
en d i o ch iq d a qoldirib b o ‘lm aydi.
S h u   b ilan   z o ‘ravon  L u q m o n o v n in g  taq d iri  hal  boMgan  edi.
20 8

---

XIX
M irvali n o t in c h  edi.  B ugun  u suyangan to g ‘larn in g  biri  quladi 
—  L u q m o n o v   x iz m a t  v a z ifa sin i  s u iis te ’m o l  q ilg a n i  h a m d a  
p o ra x o ‘rligi  u c h u n   ish d a n  o lin d i,s h u  k u n iy o q   u n i  q a m o q q a  olish 
to ‘g ‘risida sanksiya berildi.
P o ra olganligi  isbot qilin g an  o d a m n in g  ahvoli  n im a boMishini 
M irvali yaxshi biladi.  L u q m o n o v  tiliga  pishiq o d a m m id i?   Boshiga 
q ilich   kelg an d a  h a m   su k u t saqlay o lad im i?
K ech a g in a   M irvali  o ‘zi  t o ‘g ‘risida  tu sh g a n   h u jjatlarn i  u n d a n  
sotib olgan,  k o ‘zi o ld id a yondirgan edi.  Bir bob o y  h u k u m at tilidan 
s h u n d a y   d e g a n   ed i:  « Y iq q a n d a n   q o ‘rq m a ,  y e g a n d a n   q o ‘rq. 
Y iq q a n in i  o la m iz ,  y e g a n in i  o lo lm ay m iz» .  A m m o   L u q m o n o v  
y em ag an , y iq q an  edi.  O ldirishi  aniq.
O d a m   b o la sin in g   ishi  b ir  y u rish m a sa ,  k e tm a -k e t  y u rish m as 
e k a n .  M irvali  L u q m o n o v   b ilan   so ‘nggi  m a rta   u c h ra sh g a n d a   u, 
x o tiijam  boMing,  u stingizdan  m anavi xatlarni y o zg an lar bu yoru g ‘ 
ja h o n d a  tirik  y u rm ay d i,  d eg an d i.  L u q m o n o v  v a ’d a sin i bajarishga 
u lg u rm ad i.  M irv alin in g   raqiblari ja z o siz   q oldi.  U la r  k im la r edi? 
Bu  b ir  L u q m o n o v g ag in a  m a 'lu m .  U la rn in g   y a n a   b o sh   k o ‘ta r- 
m asligiga e n d i  kim   kafil  boMadi?
M irv a lin in g   d a r d i- d u n y o s i  q o r o n g ‘u  b o ‘lib  y u rg a n   sh u  
k u n la rd a ,  sa ra to n d a   c h a q m o q   c h a q q a n d e k ,  y a n a   b ir  v o q ea  u n i 
ta m o m a n  gan g itib  q o 'y d i.
U  telev izo r o rqali b eriladigan  k o ‘rsatuvlarni  u n c h a  xush lam as 
edi.  H am m asi o ‘zim  bilgan gaplar,  deb o ‘ylardi. A m m o  «Vremya» 
in fo rm a tsio n   p ro g ra m m a sin i  a lb a tta   k o ‘rardi.  M a m la k a tn in g  b ir 
k u n lik  siyosiy  h ayoti  sh u   e sh ittirish d a   aks e tad i.  M irvali  q ay erd a 
b o ‘lsa  h a m   —  to g ‘u  to sh la rd a   y u rg an   p a y tla rid a   h a m   c h o 'p o n la r  
o ‘toviga kirib,  «V rem ya»ni  k o ‘rardi.
Bugun u to g 'd a  xum orbosdiga ov qildi. Aksiga olib na bir qush, 
na b ir quy o n  ura oldi.  Bekorga o ‘q sa rf qilib b oqqa qaytib keldi-yu, 
y e c h in m a y   k arav o tg a  o ‘zin i  tash lad i.  U y q u   k elm ad i.  K o ‘ziga 
L u q m o n o v  k o ‘rinaverdi.  U   y o q q a ag ‘darild i,  bu  yoqqa ag ‘d arild i, 
oxiri  ta ja n g  b o ‘lib  o ‘rn id a n   tu rd i.
Y o z  k u n la ri  u z u n ,  k e c h   k irish i  q iy in .  U   s o a tig a   q a ra b , 
tele v iz o r  tu g m a sin i  b o sd i.  «V rem ya»  b o sh la n d i.  A n a  sh u n d a n  
k eyin...
14—   S .  A h m a d .   J i m j i t l i k
2 0 9

---

M irvali  u c h u n   d a h sh a tli  v o q ea y u z b erdi.  X u d d i  yong in asid a 
b o m b a  p o rtlag an d ek  g a ran g  b o ‘lib qoldi.  D ik to r q iz  p axtachilikni 
riv o jlan tirish d a en g  yuqori  k o ‘rsatk ich larg a erish g an lik lari  u c h u n  
0 ‘zb ek isto n   S S R d an   p a lo n c h i  va  p a lo n c h ila rg a   ik kinchi  m a rta  
S o tsialistik   M e h n a t  Q a h ra m o n i  u n v o n i  b erish   t o ‘g brisida  SSSR  
O liy  Soveti  P re z id iu m in in g   F a rm o n in i  o ‘q ib   e sh ittird i.  E k ran d a 
«olisni  k o ‘zIagan»  m c x a n iz a to r ayol  su rati  p ay d o   b o ‘ldi.  M irvali 
sh u  d aq iq alard a m u tla q o   nafas h a m  o lm ag an d ir.
M irv alin in g   raqibi,  h a m m a  vaq t yoMiga  t o ‘g ‘a n o q  boM adigan 
rais k o ‘rindi.  M irvali  u ch in ch i o d a m n in g  n o m i ch iq ish in i k utardi. 
Bu odam   M irvalining o ‘zi b o ‘lishi kerak edi.  U n in g  nom i chiqm adi. 
S u rati  h a m   k o 'r in m a d i.  H a m m a m iz   u c h u n   h u rm a tli  o ta x o n , 
ilg arilari  M irv ali  b ila n   k o 'r is h g a n d a ,  u n in g   « O ltin   Y u ld u z»  
taq ilg an   k o ‘kragiga  b a rm o g ‘ini te k k izib  turib:  sh u   b itta  jo y  b o ‘sh 
tu rsin ,  y u ld u z n i  ik k ita  q ila m iz ,  d c rd i.  M irv ali  ik k in c h i  «O ltin  
Yulduz»ga olib boradigan so ‘q m o q la m in g  an ch asid an  o m o n -e so n  
o ‘tg a n   e d i. 
Bu  s o ‘q m o q la r d a   q a n c h a   x a v f - x a ta r ,  q a n c h a  
t o ‘q n ash u v larg a d u c h   keldi.  Bu  so ‘q m o q la rd a  q a n c h a  q u rb o n la r 
q o lg an .  Ik k in c h i  «yulduz»  s o ‘q m o q la ri  b o rsa   k e lm as,  q ay tish  
g u m o n   s o ‘q m o q la r  ed i.
S h u   to p d a   M irv alin in g   v u ju d id a   v ah sh iy   b ir  k u c h   g ‘alay o n  
q ila rd i.  K im n id ir  o tib   tash la g isi,  k im n id ir  q o ‘llari  o g ‘rig u n c h a  
d o ‘pp o slag isi,  n im a la rg a d ir o ‘t q o ‘yib  yu b o rg isi  k elard i.  M irvali 
y eru   k o ‘kka  sig ‘m asdi.  B aqirgisi,  y ugurgisi,  b o s h in i  d ev o rla rg a  
urgisi  k elard i.  U m r  b o ‘yi  a y tg a n in i  q ild irg a n ,  b ir  o g ‘iz  s o ‘ziga 
o ‘ n la b   o d a m l a r   b a b - b a r a v a r   la b b a y   d e b   t u r g a n ,  e r t a l a b  
uyg‘o n g a n d a   k ek sad ir,  y o s h d ir salo m g a  k e la d ig a n ,  suv d e g a n d a  
d a ry o n i b o sh lab   k elad ig an lar o ld id a  b e b u rd  boNib q o lav erad im i? 
M irvalining u m rid a b irin c h i  m a rta  sh u n d a y  ta n g  ahvolga tushishi 
ed i.  D e m a k ,  d u n y o d a   u n d a n   h a m   q u d ra tli,  z o ‘r  o d a m la r  b o r 
ekan.  Bittasi o tax o n n in g  q ilo ‘tm a s d o ‘sti, bittasi  «olisni k o ‘zlagan» 
an av u ...
M irvali b o g ‘d a dam  o lay o tg an d a tiq etgan tovush eshitilm asdi. 
M e h m o n x o n a g a  b iro v   k irm a sd i  h a m ,  c h iq m a sd i  h a m .  B og‘dagi 
d a s ty o rla r o y o q  u c h id a   y u rish a r,  sh iv irlab  g a p la sh ish a rd i.
U  k ec h a la ri  yolgMz  y o tish d an   q o ‘rq ard i.  T u n la ri  b iro n  joyga 
b o rad ig an  b o ‘lsa,  m ash in a d a  o yog‘ining tagiga q irq m a  q o ‘sh o g ‘iz 
m iltiq  ta sh la b  q o ‘y ardi.  U x la y o tg an d a te z -te z  c h o ‘ch ib  uyg‘o n ib
2 1 0

---

k etardi-da, shoshib yostiq tagiga q o ‘ygan pistoletini ushlab k o ‘rardi. 
N a z a rid a   k im la rd ir  u n i  t a ’q ib   q ilay o tg an g a,  d a ra x tla r  p an asid a 
k im lard ir u n i  nish o n g a o lib  tu rg an g a o ‘xshayverardi.
U n in g   n o tin c h   u x la sh i,  k e c h a la ri  d o v d ira b   o ‘rn id a n   tu rib  
ketib,  q o ‘lida pistolet bilan d eraza oldiga kelib tash q arin i kuzatishi 
bejiz em asdi.  O blast  p ro k u ro ri,  m ilitsiya organlari  n ech a  m artalab 
uni  q a m o q q a  olishga c h o g ‘lanishdi.  H a r gal orderga  im zo chekib, 
en d i  q o ‘lga  o la m iz ,  d e b   tu rg a n la rid a ,  a lb a tta ,  Ittifo q n in g   eng 
m o ‘ta b a r g a z e ta larid a n   b irid a u  t o ‘g ‘rida  —  «ajoyib tash k ilo tch i»  
M irvali  t o ‘g ‘risid a  b ir  sahifa  m a q o la   b o silard i.  P ro k u ro r  h a m , 
m ilitsiya organlari h a m  d o g ‘da qolaverardilar.
Q o n u n  organlari bu ishlam i yashirin tayyorlashardi.  U n i q o ‘lga 
o lib ,  jin o y a tin i  b o ‘yniga  q o ‘yib,  keyin  y u q o rig a  x a b ar  q ilish n i 
m o ‘ljallashardi.
O b la st  p ro k u ro ri  q a m o q q a  o lish   t o ‘g ‘risid a  k e c h a si  o rd e rg a  
im z o   c h e k a rd i.  T e rg o v c h ila r,  m a s h in is tk a la r,  se k re ta rla r,  h a tto  
k a b in e tn i  y ig ‘is h tira d ig a n   fa rro s h   h a m   k e tib   b o ‘lg a n d a n   k ey in  
o rd e rg a   im z o   c h e k a rd i.  O p e ra tiv  g r u p p a n i  t o ‘p la b ,  e rta la b   u n i 
q o ‘lga olish t o ‘g ‘risida o ‘ta   m axfiy b ir sh a ro itd a  to p sh iriq  b erardi.
Bu  x a b a r  o ‘sh a   z a h o tiy o q   M irv a lin in g   q u lo g ‘iga  y e ta rd i. 
T o s h k e n t  yoMiga  t o ‘rt  y engil  m a s h in a  j o ‘n a tib ,  p a n a  jo y la rd a  
p usib tu rish n i  to p sh irard i.  0 ‘zi to n g  sah arlab  sovxoz m ash in asid a 
d o v o n   o rq a li  S a m a r q a n d ,  J iz z a x   o ra la b   y o ‘lga  c h iq a rd i.  U 
o rq a s id a n   m ilitsiy a   m a s h in a s i  k u z a tib   k e la y o tg a n in i  b ila rd i. 
K e sk in   q a y rilis h la rd a   to s h la r   p a n a s id a   p u sib   tu rg a n   b o s h q a  
m a sh in a g a  o ‘tib   o lg a n in i  m ilitsiy a  x o d im la ri  b ilm a y  q o la rd ila r. 
U la r   a w a lg i  m a s h in a   o rq a s id a n   q u v ib   k e ta v e ra rd ila r.  Y etib  
o lg an larid a ad ash g an lik larin i bilib,  M irvali  alm ash tirg an  m ash in a 
iziga tu sh ish ard i.  U   esa to  T o sh k e n tg a  y etg u n ch a yan a u c h ta  m a ­
s h in a   a lm a s h tiris h g a   u lg u ra rd i.  K a tta   id o ra   o s to n a s id a n   o ‘tish i 
b ilan   q u d asig a  ro ‘b a r o ‘  k e lard i.  Q u d asi  k a tta   a k a n in g  o ‘ng q o ‘li 
ed i.  A n a   s h u n d a n   k e y in   M irv a lin i  b e z o v ta   q ilg a n   m a s a la   o ‘z- 
o ‘z id a n   tin c h ib   k e ta rd i.
M irvali  sovxozga  q ay tib   kelib,  o b last  p ro k u ro rin i  te le fo n d a  
«S alom   b e rd ik ,  aka»,  d e b   e rm a k   q ilard i.  L ek in   M irvali  u la r  b ir 
kun suiqasd uyushtirishlari  m um kin, d eb  kechalari bezovta yotardi.
T elefon zarb  b ilan  jiringladi. A bdulaziz M irvaliga,  n im a  qilay, 
n im a d eb  ja v o b  beray , d eg an d ek  qaradi.
211

---

—  Avval  k im lig in i  b il-c h i,  k ey in   sh u n g a   q a ra b   m u o m a la  
q ilasan ,  —  ded i  M irvali.
A bdulaziz tru b k an i k o ‘tarib,  kim  b ila n d ir o d o b  bilan gaplashdi. 
K eyin,  h o z ir  o ‘zlariga  tru b k a n i  b e ra m a n ,  dedi.
—  Q u d a  bu v a,  sizni s o ‘rayaptilar.
H ali  ham  u n c h a  o ‘ziga kelm agan,  bosh o g ‘rig‘i qilishdan o ‘zini 
tiyib o ‘tirgan M irvali gandiraklab borib, telefonga javob qildi.  U n in g  
sa lo m -a lik d a n   keyin  ay tg an  gap i  sh u   boMdi:
—  E ndi  k echirasiz-da,  quda.  K echa p ich a b eodobchilik boNdi. 
0 ‘zim dan o ‘tganini o ‘zim  bilam an.  Itd an  b a tta r x o r b o l i b  k etd im - 
ku!
—  M enga qaran g ,  qu d a.  B irovdan gin a qilishga asosingiz y o ‘q. 
A yb  o ‘zin g izd a,  u stin g izd an   tu sh g a n   x a tlarn i  o ‘qisangiz,  te p a  
so ch in g iz tik  b o ‘lib  k etard i. AygMrlik  h a m   evi b ila n -d a ,  togM arni, 
u m u m a n , b irlash m an i  nas bostirib yuboribsiz.  N o m u sid an  ayrilib, 
erg a  te g o lm ay   y urgan  q iz larn in g   o n a la ri  yigMab  yozgan  x atlarn i 
o 'q is a n g iz ,  h a tto   o 'z in g iz d a n   o ‘z in g iz   jir k a n ib   k e ta rd in g iz . 
K a tta m iz n i  s a l- p a l  y u m s h a tg a n d e k   b o 'l d i m .  B u g u n   q o ‘sh 
q a h ra m o n n in g   uyiga  tab rik lag an i  u z o q -y a q in d a n   k elg an lar  k o ‘p 
b o ‘ladi.  U larga ranjiganingizni sezdirm ang.  A kaga g in ax o n lik  qila 
k o ‘rm ang.  U stin g izd an  tushgan  o ‘sha x atlarn in g  h a m m asin i o ‘q i- 
g an.  C h a p a q a y  ja h li  c h iq ib   tu rib d i.  K o ‘p ch ilik   o ld id a   s h a rm a n - 
d an g izn i  c h iq a rish i  m u m k in .  Sizga  o ‘rgatgulik  e m a s,  buyogMni 
o ‘zingiz ep lash tirasiz...
M irvali b ir o g ‘iz ham  g ap irm ad i.  H a m m a  gapni q u d a n in g  o ‘zi 
aytdi.
Shu  g ap la rd a n  Tceyin  M irvali  q o ‘sh  q a h ra m o n n i  tab rik lash g a 
borm asa bo'lm aydi.  H am m a unga qaraydi. «Yulduz» ololm ay qolgan 
z o ‘ra v o n n in g   ic h id a   n im a la r  b o 'la y o tg a n   e k a n ,  d eb   u n i  k u zatib  
o ‘tirish ad i.  M irvali  o ‘zini  h e c h   g ap   b o ‘lm a g a n d e k   tu tish i  kerak. 
A lb atta,  b u   q iy in   ish.  A m m o   M irvali  b u   m a salad a artist  edi.  0 ‘z 
rolini o ‘zi a ’lo d arajad a ijro eta olardi.
«L uqm onovning shunday nozik paytda qam alishi  ishning beliga 
te p d i» ,  d eb  o ‘ylardi  M irvali.  B ir h iso b d a  u n in g  ta x m in la ri t o ‘g ‘ri 
edi.  U   o ‘ziga q arash li  kishilar to ‘g ‘risida yozilgan xatlarni  poytaxt 
to m o n g a  o ‘tk azm asd i.  R aqiblarini yoMdan olib ta sh la m o q c h i edi. 
U lg u ro lm ad i.  E n d i  shikoyat xatlari  po y tax t to m o n  d a ry o d ek  o q ib  
ketyapti.
2 1 2

---

M irv a li  s h u   p a y tg a c h a   ra q ib   d e b   ta x m in   q ilib   y u rg a n  
h am q ish lo q la rin in g  t a ’zirin i  b erish n i  diliga tu g ib  q o 'y d i.
Q o ‘sh  q a h ra m o n n i  ikkinchi  «Y ulduz»  b ilan  tab rik lash   u ch u n  
b o rish i  kerak.  0 ‘ziga  q o lsa,  aslo  b o rm a sd i.  U n in g   rizqini  yulib 
ketgan  bu ay y o m i  k o ‘rarga k o ‘zi  y o 'q  edi.  E ndi  b o rm ay   ilojsiz...
N im a   qilsin?  Q u ru q d a n -q u ru q   b o rav ersin m i?  H a r  kim   o 'z  
o b ro ‘siga  y arasha  ish  tu tish i  kerak.  G ila m   o b o rsa,  ch o l  nazariga 
ilm aydi.  M a g n ito fo n   o b o ray   d esa,  ch o l  o d a m   u n i  n im a   qiladi? 
T illa so atm i?  U   h a m  boMmaydi.  A rzim agan  narsa.  S h u n d ay  narsa 
o b o rsin k i,  ra h b a rn in g  qulogMga  y etsin.  Y aqin  o d a m la rim n i  ham  
q a d rla y a p ti,  d esin .  E gasini  siylasang,  itiga  suyak  ta sh la ,  d eb   b e- 
koiga aytishm agan.
Ikkinchi «Yulduz»ga a w a l o ch g an  so 'q m o q lam i o ‘t bosdi.  Endi 
yangi so 'q m o q lar ochish kerak. Q o 'sh  q ah ram o n  —  «kattam iz»ning 
e n g   y aq in   kishisi.  U  n im a   desa,  sh u n i  qiladi.  S o 'q m o q n i  uning 
o sto n a sid a n   b o sh lash   kerak.  S h u n d a   y o ‘l  u n i  t o 'p p a - to 'g 'r i  q o ‘- 
shaloq «Yulduz»ga oboradi.
M irvali  o ‘y la b -o ‘ylab,  a n c h a g in a   m u sh k u l,  a m m o   ep lasa 
b o ‘ladigan  b ir  y o ‘l  to p d i...
M irv alin in g  buyrugN  d eb   E ralin i  o ti  b ilan   c h a q irib   kelishdi.
E rali,  q a n d a y d ir  m aro sim   b o 'ls a   k erak ,  M irv alin in g   m an a 
sh u n a q a   o tla rim iz ,  m a n a   sh u n a q a   c h a v a n d o z larim iz   b o r,  deb 
m aq tan g isi  kelgan  b o 'ls a   k erak,  d eb   o 'y la g a n d i.  S h u n in g   u c h u n  
k o ‘ksiga  h a m m a   o rd e n -m e d a lla rin i  ta q ib ,  b o sh id a   yangi  gilam  
d o ‘p p i,  egniga o h o rli o la c h a  to ‘n  kiyib kelgan  edi.
L ekin  Q o ra   B axm al  n e g a d ir  o 'y n o q la m a s ,  b o sh in i  xo m u sh  
egganicha b itta-b itta bosib kelardi.  C havandozlar, ot sezgir jonivor, 
o ‘zini  n im a d ir ku tay o tg an in i bilib tu ra d i,  deyishadi.  O t x o 'rsin sa, 
fa lo k a t  y u z   b e ra d i,  b a h rid a n   o ‘tish   k e ra k ,  d e y ish a rd i.  B a ’zi 
c h a v a n d o z la r so ‘yib  y u b o rish ad i.
Q o ra   B axm al  x o ‘rsingani  y o 'q .  F a q a t  u  x o m u sh .  Q a n d a y d ir 
k o ‘ngilsiz h odisani sezib turganga o 'x sh a rd i.  O tin in g  bu  h o latid an  
E ralin in g   ru h i  tu sh d i.
M irv ali  m a sh in a g a  s u y a n ib ,  q o ‘lidagi  n o v d a n i  p ic h o q  b ila n  
k e rtib ,  o ‘y o ‘ylab   tu ra rd i.  E rali  u n g a  y a q in   k elib ,  o td a n   tu sh d i. 
U   b ila n   ikki  q o ‘llab   k o ‘ris h m o q c h i  b o ‘ld i.  Bu  n im a   q ilg a n i?  
C h a v a n d o z n i  p is a n d   q ilm a g a n im i  yo  k allasi  n ih o y a td a  jid d iy  
b i r   g a p   b ila n   b a n d l i g i d a n m i ?   E r a l i n i n g   k o ‘n g li  o ‘k s id i.
2 1 3

---

D a v ra la rd a   b iro v g a  g a p   b e rm a y ,  o ‘z  t a ’b iri  b ila n   a y tg a n d a , 
b o sh id a g i  d o ‘p p isi  tu s h ib   k e tsa ,  p u l  b e rib   b iro v g a   o ld ira d ig a n  
yakkakift ch a v a n d o z g a  sh u n a q a   m u o m a la  q ila d im i?   B olasi tengi 
g o 'd a k  sh u   ish n i  q ila d im i?
Erali  o ‘ziga  yetgulik  m a g ‘ru r  edi.  B ir  k o lngli  u n in g   qoMini 
silta b   ta s h la b ,  s h a rtta   o rq a sig a   o ‘g irilib ,  o tg a   q a m c h i  b o sib  
k e tv o rsam m ik an ,  d eb  o ‘yladi  h a m .  S h ay to n g a  hay b erd i.  «B ir sir 
b o rd irk i,  M irvali  b u n a q a   m u o m a la   qilyapti.  Q a n i,  k o ‘ra y -c h i, 
buy o g ‘i q a n a q a  k o ‘c h a rk in » ,  d eb  o ‘yladi  Erali.
—  K eldingizm i?  —  d e d i  M irvali  u n in g   fe ’li  ay n ib   tu rg a n in i 
sezib.  —  Biz  b ilan   b iro n   piy o la  c h o y   ichishga  h a z a r  qilm assiz, 
chavandoz.
«Bu  q a n d o q   g ap   b o ‘ldi?  G ‘a la ti-k u » ,  d e b   d ilid a n   o ‘tkazdi 
Erali.
—  G a p  b u n d o q ,  ch a v a n d o z .  S izni  h u rm a t  q ilish im n i  bilasiz. 
Q ayerga  b o rsam   sizni  p ro p a g a n d a   q ila m a n .  P en siy an g izn i  ham  
o rag a  tu sh ib   h a m m a n ik id a n   b a la n d   qilib  b e rg a n m a n .  T o m o r- 
qangizni  sovxoz tra k to rid a  h ay d atib  b e ry ap m an .  Q an d o q k i  m ajlis 
b o ‘lsa frontovik, deb prezidium ga chiqazam an.  Edgorlik ochilishida 
sizni el ta n isin ,  k a tta la r nazariga tushsin,  d eb  atay in  o tla r parad in i 
tash k il q ild im .  S h u larn i bilasizm i?
—  B ilam an ,  b ila m a n ,  a k an g   aylansin.
—  M e n ,  b ilm aysiz,  d eb   y urgan  e d im .  R a h m a t,  bilarkansiz. 
N e c h a  yoshga kirdingiz, oqsoqol?
—  B ir  k am   e tm ish g a,  —  d e d i  E rali  h a y ro n   b o ‘lib.
— Y oshingiz ham   ketib qopti.  Y igitlarga o ‘xshab jikillab yurish 
en d i yarash m ay d i.  Y oshingizga yarashiqli  ish  qiling.  E n d i  b o 'ld i, 
o td a n  lu sh in g ,  o q soqol.
—  H ali k o ^ k a rig a  yaraym iz,  ukaginam .  U n c h a -m u n c h a  yigitga 
b elim izn i  b erib   q o ‘y m ay m iz,  —  d ed i  Erali  yerga  q arab .  —  A gar 
x o ‘p   desang  sh u  jo y d a ,  h o z im in g   o ‘zid a  b ir  b e llash m ay m izm i?
—  U n aq a qu ru q  gapni q o ‘ying.  BoMadigan gapdan gaplashaylik. 
Bola boMib sizdan b iro n   narsa so ‘rag an m an m i?
— Y o‘q.  H am m a narsasi but, to ‘kis, badastir odam san.  M endan 
n im an iy am   so ‘rarding?!
—  B o rd i-y u ,  s o ‘rasam ,  y o ‘q   d e m a y   b erasizm i?
Erali  o ‘ylan ib  q o ld i.
2 1 4

---

—  B eram an .  J o n im n i  so lrasan g ,  ol.  U y im n i  so ‘rasan g ,  ol. 
F a q a t  belim d ag i  p ic h o g ‘im n i,  n ik o h im d ag i  x o tin im n i,  m in g an  
o tim n i  s o ‘ram a.  Q o lg an   n im a m   b o ‘lsa,  bari  —  seniki.
M irvali  u n in g   s o ‘nggi  so ‘zid a n   keyin  a y ta r  gap in i  y o ‘q o td i. 
E n d i o ch iq c h a sig a  g ap lash ish  p ayti  keld i,  d eb  o ‘yladi.
—  B o rd i-y u ,  sh u   m in g an   o tin g izn i  so ‘rasam -ch i?!
E rali  b o sh in i sa ra k -sa rak  qildi.
— O d a m  bolasi o ‘z farzan d in i birovga b erad im i? T o ‘g ‘ri,  k o ‘p 
b o la lila r b a ’z a n  b efarzan d larg a  rah m i  k elg an id an ,  shu g ‘arib n in g  
x o n ad o n ig a h a m  g o ‘d ak  ovozi kelsin, deb beradi. Jo n id a n  sug‘urib 
beradi. A m m o  yakka farzandlilar oMaqolsa bunga ko‘nm aydi.  Q ora 
B axm al  m en in g  bittayi b itta  farzandim .  B unaqa gapni  b ir aytding, 
ikkinchi o g ‘zingga olm a.
—  B o rd i-y u ,  m a jb u r  q ilsa m -c h i?
Erali  isteh zo   b ilan  kuldi.
—  G itle r tirilib   kelg an d a  h a m   o lo lm ay d i.
—  E ,  G itle rn i  q o ‘ying!  U  y o ‘q  b o ‘lib  ketg an   narsa. 
M en 
m ajb u r q ilam an .
—  U n d a ,  — ded i  Erali g ‘azab bilan,  — o 'rta g a  p ich o q  tushadi.
K o ‘ch an in g  narigi betida u ch  yigit b o ‘layotgan voqeani  kuzatib
tu rard i.  B u lar  M irv alin in g  yigitlari edi.  U la r d ire k to m in g  so ‘ziga 
k irm ag an ,  h a r  xil  «ig‘vo»  g ap   ta rq a ta d ig a n la rn i  u n in g   b u y in g 4i 
b ilan   to g 4  o ralarig a  o b o rib   kaltak lab ,  c h a la   o 4lik  qilib  tash lab  
k elishardi.  U la rn in g   biri  N a sim   p o lv o n ,  biri  J a ’far,  biri  ish to n  
p olvon  laqabli  R ajab  polvon.
M irvali  o 4rn id a n   tu rib ,  b o sh   egib  o 'tirg a n   E ralin in g   tepasiga 
keldi.
—  P ichog4ingiz yoningizda tu ra  tursin.  B odring archib yeyishga 
kerak b o 4ladi.  Siz hali  m ening sovunim ga kir yuvm absiz.  M en bitta 
g a p ira m a n .  Ik k ita  g ap irish g a  m ajb u r  qilm an g .  Y o ru g 4  d u n y o n i 
ko'zingizga zim isto n  qilib q o ‘yam an.
M irv a li  s h u n d a y   d e y a   tu r ib ,  k o 4c h a n in g   n a rig i  b e tid a g i 
y ig itlard an   biri  —  N a sim   p o lv o n g a  im o   qilib  q o 4ydi.  U c h   yigit 
un in g  q o 4lini qayirib  M irvaliga qaratdi.  Erali  ingrab yubordi.  Q arib 
k u c h d a n   q o lg an   b u   o d a m   u c h   d av an g irg a  b as  kelo lm asd i.  Erali 
J a ’farga g ‘azab bilan qichqirdi:
—  N o m a rd !  B ir  g a d o d e k   n o c h o r  b o la   eding.  O ta n g n i  o 4ligi 
uyda y o tg an d a q o 4s h n im a -q o 4shni  izg4ib,  q a rz  so 4rab yurganding.
215

---

S h u n d a o tan g n i  m e n  o ‘zim   k o ‘m gandim .  M a’rakalarida kadboni* 
b o ‘lib xizm atini  qilganm an.  B or b u d -sh u d im n i sarflaganm an.  H oy, 
N a sim ,  senga  n im a b o 'ld i?   K im ga  ityaloqlik  q ily ap san ?  D ad an g  
o n an g g a  u y la n g an d a  h ech   k im   o ‘g ‘riga  m iy o n a  rav**  b o ‘lishga 
u n a m a g a n .  M en   o ‘sh a n d a   m iy o n a  rav  b o ‘lg an m an .  Q oM im ni 
q ay irm a,  n om ard!
C hinorga bog‘lab q o ‘yilgan Q ora  Baxm al bezovtalanib,  Eraliga 
q a ra b   ta lp in d i.  O y o g ‘i  b ila n   y e r  tim d a la b   tu p ro q n i  o rq a g a   o ta  
b o sh la d i.
—  O bor!  — d e d i  M irvali  a m iro n a .  — Y o ‘qo t  k o 'z im d a n !
U ch   yigit  k u c h   b ilan   E ralin i  su d ra b   k etd i.  M irvali  ularga
qichqirdi:
—  U   y o q q a em as,  m an av i yoqqa!
XX
M irvalining *Volga»si T e m u r d arv o zasid an   o ‘tg a c h ,  S an g z o r 
soyini  y o q alab   b o ra rd i.  U   tezlik n i  p asaytirdi.  U n in g   o rq a sid a n  
kelayotgan yuk mashinasi bortida boshiga dasturxon yopib, b o ‘ynidan 
ta n g ‘ib q o ‘yilgan  Q ora  B axm alni  N asim   polvon b ilan J a ’far q o ‘sh 
jilo v d a  ikki  to m o n d a n   to rtib  ushlab kelishardi.
YoMga ch iq ish ay o tg an d a  k o ‘p n i  k o ‘rgan,  k o ‘p  teg irm o n lard an  
b u tu n   c h iq q a n   N a sim ,  o tn in g   k o 'z in i  bogMab  q o ‘yish  k erak, 
yoMni ko‘rsa qaytib keladi, deb aytgan edi.  S h u n d a M irvali yelkasiga 
q o q ib ,  «Y ashavor,  eski o ‘g ‘risan -d a, b ilasan,  — deg an d i. —  Biring 
o t o 'g 'risi, biring h o ‘kiz o ‘g ‘risisan. N asim , dadangga teng keladigan 
o ‘g ‘ri boMmagan. A zim  o ‘g ‘ri desa,  S am arq an d d an   D ushanbegacha 
h a m m a   ta n ird i.  H ozirgi  o ‘g ‘rilar  h am   o ‘g ‘rim i?  Z o ‘r   o ‘g ‘rilar 
o ‘tib  ketgan».
M irvalining b u  g a p larid an   ikkovlari  h a m  g ‘u ru rla n ib  ketdilar.
M akritlik N izom  polvon desa ham m a tanirdi.  U  U igutda boMgan 
katta b ir kurash d a nom ardlik q iladi-yu,  n azard an  qoladi.  M akritda 
bosh  koMarib  y u ro lm ay ,  D en o v g a  k o 'c h ib   ketdi.  U  y e rd a   h ech  
kim  u n i kurashga to rtm a d i,  to ‘rt oy o ‘tib yan a bosh egib,  M akritga
*