Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

zbt;!:lsten  Mb
©   «O   Z B E K IS T O N »   N M I U ,  2008

---

Birinchi  qism
B I R   T A N D A   IK K I  O D A M
C h o‘qqilar jilvasiga  ko  pam  mah- 
Hyo  bo'laverm a,  bolam .  Bu  tog  da 
qashqirlar bor...
I
O d a m  bolasining k o ‘zidan yosh chiqm asa qiyin ekan. Y urak- 
b a g ‘rini  o ‘rtag an   a la m la r  shu  k o ‘z  yoshi  b ilan   c h iq ib   ketadi. 
K im ki  faryod  u rib   yig‘lay o lm asa,  k o ‘zid an   yo sh   c h iq a z o lm a sa , 
alam larini ichiga yutsa — dardga chalinadi.  Shuning uch u n  keksalar 
ala m   o ‘rtag an   kishiga,  yig‘la,  k o ‘nglingni  b o ‘sh a t,  d ey d ilar.  Bu 
gapda h ikm at k o ‘p.
A fsuski,  T o lib jo n   k o ‘zyo sh   t o ‘kib  yig‘lolm asdi.  U n siz,  k o ‘z 
yoshisiz yigMardi,  xolos.  M a n a  sh u  u n siz  yig‘i T o lib jo n n i  yiqitdi. 
Sal  k u n d a  q o p -q o ra  so ch lari  k ap tar p atid ek  b o ‘lib ketdi.
A sab  kasali  y o m o n   d a rd   b o ‘ladi.  T o lib jo n   sh o v q in g a  c h id a - 
m ay d ig an ,  g ap   k o T arm ay d ig an   b o ‘lib  qoldi.
U  o ‘y la b -o ‘ylab,  olis q ishlog‘ida qolgan o ‘gay singlisini  esladi. 
T o lib jo n   uni  k o ‘p  y illard an  beri  k o ‘rm ag an .  Eri  n im a  ish  qiladi? 
N e c h ta  bolasi b o r?  B uni bilm asdi.  H a r qalay,  o ‘zi  tugNlib o ‘sgan 
q ish lo q .  B olaligini  eslatad ig an   guvala  d e v o rla r b ilan   q u rsh alg an  
ho v lilar,  te n g q u rlari  b ilan  birga  c h o 'm ilg a n   jim jit  soylar,  olisda 
sadafdek ch aq n ab  turgan c h o ‘qqilar, yam -yashil  o ‘tloqlar ko‘ngliga 
taskin  berar-ku!
U  a n a  s h u n d a y  o ‘y la r bilan  y o ‘lga o tlan d i.
Y e tim q ish lo q n in g   p astid a  k a tta   soy  o q a rd i.  Soy  suvi  q ishloq 
etagiga y etg an d a yoyilib,  o ‘rtasid a o ‘n lab  o ro lc h a la r hosil  qilardi. 
Tolibjon bolaligida o ‘rtoqlari bilan suv kechib, orolch alard a qum ga 
k o ‘m ilib,  so atlab  o sm o n g a q a ra b  y o tard i.  0 ‘sh a pay tlard a o sm o n  
ju d a  h a m  ko‘m -k o ‘k b o ‘lardi.  O ppoq bulutlar sut k o ‘pigidek b o ‘lib, 
q ish lo q   u stid an   sh o sh ilm ay   to q q a   q a rab   suzib  o ‘tib   ketishardi. 
Q am ish lar orasidan q u rb aq alarn in g  qurillashi, o T d ak larn in g  g ^ q -  
g ‘aq to v u sh lari  esh itilib  tu ra rd i.
3

---

Tolibjon  ko‘kka qarab yotib, b ir zu m d a dunyoni xayolda aylanib 
chiqardi.  K echalari o sm o n n i to ‘ldirgan y u ld u zlam in g  im lashlariga 
tik ilib   to n g n i  k u tard i...
M a n a h o z ir  u o ‘sh ay o sh lig i o ‘tg an   soy k o ‘prigi  u s tid a tu rip ti. 
E n d i  u   yalan g   o y o q ,  ta n in i  o fto b   kuyd irg an   b o la   em as,  so ch lari 
o q a rg a n ,  h a y o tn in g   a c h c h iq -c h u c h u g in i  to tg a n   T o lib jo n   ed i.  U 
to sh larg a  urilib  o q a y o tg a n   su v d an   b olaligini  q id iray o tg an g a  o ‘x- 
shardi.  Bu o ro lc h a la rd a  q a n c h a d a n -q a n c h a  xayollari  qolgan.  Shu 
sohillarda u  baloglatga yetdi.  Shu o ro lc h a la rd a  n e -n e  b u yuk o rz u - 
la r o g ‘u sh id a  m ast  boNgan.  N ih o y a t, jim jit  se rtu p ro q   k o ‘c h a lard a 
kezib,  m u h a b b a tn in g   b ir  u m r  u n u tilm a s,  q o ‘sh iq d e k   k o ‘ngilni 
yayratuvchi, g ‘azaldek yurakka quyuluvchi,  tush d ek  tu m an li o n la- 
rini  kechirgan.  U  k u n lar en d i q ay tm as b o ‘lib olisga, ju d a  olislarga 
u ch ib   ketgan.
T o lib jo n   o m o n a t  yog‘o c h   k o ‘p rik   u stid a  sh u n d a y ,  h a m   sh i- 
rin,  ham   y u rak n i  o lrto v ch i  h islar o g ‘u sh id a  g arangsib  tu ra rd i.
K echga y aq in   T o lib jo n  q a d rd o n   uyini to p ib   keldi.
U  q is h l o q d a n   c h iq ib   k e t a y o t g a n d a   s in g lis i  t o ‘lis h ib , 
b o q ish larid an   b a lo g 'a tn in g  alla q a n d a y  t a ’rifga s o ‘z b erm ay d ig an  
d aq iq alarin i  k ech iray o tg an i  sezilib  q o lg an   q izalo q   edi.  Singlisi 
T o lib jo n n in g  xotirida shundayligicha qolgan.  H o z ir qa n d o q  b o ‘lib 
k e tg a n ik in ,  d eb   o ‘y ladi  T olibjon.
E shikdan ju r'a ts iz  q a d a m  tash lab   hovliga  kirdi.
M o to tsik ln i  y o n b o sh la tib   gNldiragiga  yel  b eray o tg an   t o ‘qq iz 
yoshlardagi bola n otanish kishining hovliga kirganidan hayratlanib, 
m oy b o ‘lib  ketgan  qoM larini  lattag a a rtib  o ‘m id a n  tu rd i.
Hovlining narigi burchida u c h -to ‘rt bola yerga ch o ‘nqayib o ‘tirib 
n im a d ir qilyapti.  A yvonda,  hovliga o rq a  o ‘girib,  b ir k a m p ir ch o y  
ichyapti. T olibjon  hovlini,  uyni,  ayvonni b ir o n d a  k o ‘zd an  kechirib 
chiqdi.  Birdan yuragi «shuv» etib orqaga tortib ketdi.  Singlisi boshqa 
yoqqa  k o ‘c h ib   ketg an  b o ‘lsa-ya!  B u la rb e g o n a   k ish ilar b o ‘lsa-ya!
B o lalard an   biri  u n g a  y aq in   kelib,  salo m  b erdi.
—  Z a y n a b   o p a n in g   uylari  sh u m i?   —  d eb   s o ‘radi  T o lib jo n .
—  H a ,  shu.  K eling,  to g ‘a.
T o lib jo n   yengil  tin   oldi.
—  S en   Z a y n a b x o n n in g   k im la ri  b o N asan ?  —  d e d i  tu tilib  
T o lib jo n .
A y v o n d a c h o y  ich ib  o ‘tirg an   k a m p ir o v o z berdi:
—  H oy,  kim   b ilan  g ap lash y ap san ,  b o la m ?
4

---

Bu  o v o z  T o lib jo n g a  ta n ish   ed i.  Y uragi  b ir  h a p riq ib   ketdi. 
C h a m a d o n in i yerga q o ‘yib,  ayvon to m o n g a jad al yurdi.  G u rs-g u rs 
q a d a m   to v u sh id a n   k a m p ir o ‘rn id a n   tu rm o q c h i  b o ‘ldi.
K am p ir  t o ‘q so n d a n   o sh g an ,  h a lim d e k   hilvirab  qolgan.  U  — 
T o lib jo n n in g   o ‘gay  o n asi.  T o lib jo n   q ish lo q d a n   ch iq ib   k etg a n d a  
payg‘a m b a r yo sh id an   oshib  ketgan edi.  T irik  ek an .  T o lib jo n   kela 
solib  e n g a sh d i-y u ,  u n in g   b o ‘y n id a n   q u c h o q la b ,  b ir  d aq iq a  s o ‘z 
to p o lm a y ,  e n tik ib ,  tu rib   qoldi.
—  H o y ,  k im sa n ,  b o lam ?  H id in g   dim ogM m ga  tan ish .
K am p irn in g  k o ‘zi  ojiz edi.  U  T o lib jo n n in g  yelkalarini  tim irs-
kilab silab  k o ‘rdi.  T an iy o lm ad i.
—  M eni diq q at qilm ay o bzing ayta qol, bolam !  K im san?  H iding 
T o lib g in am n in g  hidiga o ‘xshab  ketyapti.
YigMab  k o ‘zid an   yosh  ch iq a z o lm a g an   T o lib jo n n in g   o ‘pkasi 
t o ‘lib ketdi.  H iq illab  tu rib  b ird an   h o ‘ng rab  yubordi.
K am p ir  u n in g   b o sh in i  silab,  p e sh o n a sin i  yuziga  bosib,  sekin 
dedi:
—  Q ay o q lard a y urgan eding,  b o la m ?   K o‘zim  o c h iq   paytlarda 
qayoqlarda eding,  tentagim ?
K am p ir  u n i  b ag ‘rid an   b o ‘sh atib ,  hovli  to m o n g a   q ich q ird i:
—  N im a   q ilib   tu rib s a n la r,  a y a n g n i  c h a q irm a y s a n la rm i?  
D ad alarin g g a x a b ar q ilm ay san larm i? Y u g u r,  p o c h c h a n g g a  c h o p , 
to g ‘am   keldi,  d e b  ayt.
Bir hovli  bo la d u p u r-d u p u r qilib t o ‘rt tarafga yug u rib  ketdi.
—  H a,  u m rin g d a n   barak a  to p g u rlar, ju d a  sh o ‘x -d a ,  bular.
K am pir nim chasiga o ‘rab q o ‘ygan choynakni beri surib piyolaga
c h o y   quydi.
—  Q a n is a n ,  b o la m ?   M a n a v i  c h o y n i  ich .  D o lc h in   so lib  
d am lag an m an .  Ich ,  ich!
T o lib jo n   k a m p irn in g   qoN idan  c h o y n i  oldi.  H o ‘pladi.  O nasi 
o ‘sh a p ay td a h a m   sh u n a q a  c h o y  ich ard i.  H alig ach a o ‘sh a  od a tin i 
tash lam ap ti.
Bir choynak xushbo‘y choyni ichib b o ‘lgunlaricha hovli odam ga 
to ‘lib ketdi.  B oshiga d u rra tan g ‘igan, yoshi q irqning nari-berisidagi 
x o tin   halloslab kelib T o lib jo n g a o ‘zini  otdi.
—  A kajon!  B o rm isiz,  akajon?!
Bu u n in g  singlisi  Z ay n ab  edi. A ka-singil bir-birlariga m oNtirab 
tik ilib   q o lish d i.
—  T in c h -o m o n m is a n ,  singlim .  M a n a ,  keldim .
5

---

B olalar  u la rn in g   h o latin i  k u zatib   tu rish a rd i.  Z a y n a b   akasini 
bag‘rid an  b o ‘shatib,  bolalarga qaradi.
—  N im a   qilib  tu rib sizlar?  Bu  to g ‘an g lar-k u !  C h a q irin g la r 
dadalaringni!  P o ch c h a la rin g n iy a m  ch aq irin g lar.
B olalar  a lla q a c h o n   x a b a r  y etkazib  boMishgan  ek an .  B irin- 
k etin   kuyov  b ilan   bo la  k o ‘ta rg a n   ikki  qizi  kirib  kelishdi.
Z a y n a b   ikkala  q izin i  u z a tg a n ,  h a r  b irin in g   ikki,  u c h ta d a n  
bolasi  b o r  edi.
Z a y n a b n in g   eri  keldi.  T o lib jo n   b ilan   bel  o lish ib   k o ‘rishdi. 
K eyin c h o rb o g ‘dan   q o ‘y  su d rab  ch iq ib ,  k am p ird a n   fotiha so ‘radi. 
K a m p ir u zo q  p ich irlab ,  yuziga fo tih a  to rtd i.  K uyov T o lib jo n n in g  
o yog‘i tagiga kelib,  q o ‘y  b o ‘g ‘ziga p ich o q  to rtd i.
K ech  kirib,  qishloq uylarida c h iro q la r yondi.  Q o ‘n i-q o ‘sh n ilar 
biri to v o q d a ch u c h v a ra ,  biri sh irg u ru ch ,  biri  so m sa k o ‘tarib  kirdi. 
K uyov  k a m p irn i  k o ‘ta rib  o lib  k e ld i-d a ,  s o ‘riga  o ‘tq a z d i.  Z ay n ab  
ak asin in g   yelkasiga  yangi  t o ‘n  ta sh lab ,  gilam   d o ‘pp i  kiydirdi.  U 
t o ‘g‘riga  o ‘tirib   o lib ,  ak asid an   k o ‘z  uzm asd i.  G o h   k u lad i,  goh 
m o ‘lt- m o ‘lt  yosh  t o ‘kib  yigMaydi.
Z a y n a b   k ech asi  T o lib jo n g a  so ‘riga,  eri  b ilan   y o n m a -y o n  jo y  
to ‘shab berdi.
K uyov c h a rc h a g an  ek an , b irp asd a p ish -p ish  qilib uxlab  qoldi. 
A m m o  T o lib jo n n i h ad eg a n d a  uyqu  ololm adi.
O sm o n   x u d d i  b o laligidagidek  tin iq .  S an o q siz  y u ld u zlar  b ir- 
birlari bilan im lashadi.  U lar T olibjonni ko‘k bag‘riga chorlayotganga 
o ‘xshaydi. T o g 1  o rtid a n  k o 'ta rilg a n  bark ash d ek  oy b ir gala bulutni 
h ay d ab   c h iq d i.T o lib jo n   k ip rik q o q m a y   o sm o n g a   tik ilib   yotibdi. 
K ech a  shu  q a d a r jim jitk i,  h a tto   keksa  q a y rag ‘o c h d a   m u d rag an  
c h u m c h u q n in g   iniga  sig‘m ay   tip irc h ila g a n i  h a m   esh itilad i.
S hu  so k in lik n i  b u zib ,  q a y d a d ir ku ch li  p o rtlash   b o ‘ldi.  U n in g  
d ah sh atli  ovozi  to g 1  k o ‘kragiga  q ad alib   a k s-sa d o   qaytdi.  Shu  xil 
p o rtlash   yana b ir n e c h a   m a rta  tak ro rlan d i.  T o lib jo n   k o 'rp a n i yel­
kasiga to rtib  o ‘tirib oldi.
Z a y n a b   ertalab k i  n o n u sh ta g a   x a m ir  q o rib ,  hovli  b e tid a   u 
y o q d a n -b u   y o q q a  gMmirsib  yuripti.
Sal  o 'tm a y ,  o sm o n g a  sut  rang  n u r p u rk a b   c h a q in   ch aq d i.
E le k tro p ay v an d n in g   o ‘tk ir  nuri  a z a m a t  te ra k la rn in g   u ch in i 
sh am   piligidek  b ir  d a m   y o n d irib ,  o 'c h d i.  Q a y d a d ir  k o 'ta rm a  
k ran n in g  g ‘iyqillagani,  qo'ngM roq ch algani eshitildi.  Bu to v u sh lar 
T o lib jo n n in g   a sa b in i  b u z m a sd i.  Q a y ta g a   q a n d a y d ir  h a lo v a t,
6

---

y u p an ch  berayotganga o ‘xshardi.  U yana shunaqa chaqin chaqishini 
k u tib  yotdi.  Y o‘q,  b o sh q a c h a q in  ch aq m ad i.
T o lib jo n   o ‘y o ‘ylab  ketdi.
U  in stitu tn i  tu g atg an d a,  q ishloqqa b ir kelib ketdi.  A sp iran tu ra 
yillari qishloqqa kelishning sira iloji boMmadi.  N egadir o n a m  o ‘gay, 
singlim   o ‘gay  d eg a n   fikr  u n i  bu  o ila d a n   narig a  itarard i.  B unga 
m a ’lum   sa b a b la r  h a m   b o r ed i.  Z a y n a b n in g  b o ‘yi  c h o ‘zilgan  sari 
o ‘g ay   o n a ,  T o lib jo n   b ila n   ik k o v in in g   b o s h in i  q o v u s h tir ib  
q o ‘y a m a n ,  b e g o n a g a   k e tm a s in ,  d e rd i.  O n a   z im d a n   s h u n g a  
tayyorgarlik k o ‘rardi.
T o lib jo n   o lti  yoshligida  o n asi  o ‘lgan.  D ad asi,  b o lam   o n asiz 
o ‘sm asin ,  d eb   x o tin in in g   yilini  o ‘tk azib ,  t o ‘rt  y ash a r  qizi  bilan 
qolgan b ir beva xo tin g a u ylangan edi.  0 ‘sha beva xotin  m a n a  shu 
k a m p ir,  qizi  shu  Z a y n a b   ed i.  Birga  o ‘sib  k a tta  boMgan  singlisiga 
u y lanishga  T o lib jo n   aslo   rozi  em a sd i.  A n a  sh u   g ap   b o 'lg a n d a n  
keyin q ish lo q d an   ketib qolgandi.
T o lib jo n   o n a  o v o zid an   m a st edi.  B olalik y illarid ag id ek  u n in g  
b ag ‘rida erkalangisi,  yuzlarini  yuzlariga q o 'y ib  ishqalangisi  keldi. 
B u tu n   x o ‘rlik la rin i,  a la m la rin i  t o ‘k ib   solgisi  k e ld i.  A tro fd a  
m u n ch o q d ek  ko‘zlarini qadab, ajib tom osha ko‘rayotgandek turgan 
jiy an lari  o ld id a hislariga erk b e rish d an  o ‘zini tiydi.
Kuyov ishga ketib b o lg a n . T og‘ c h o ‘qqilarida oftob nuri yaltirab 
tu ra rd i.  T o lib jo n   to   yuvinib  k e lg u n c h a ,  k a m p ir  jav ra b -ja v rab  
nevaralarini k o ‘ch ag a chiqarib yubordi.
K eksalardek d o n o  k a m d a n -k a m  b o ‘ladi.  O n a o ‘g ‘lin in g  dilida 
n im a la r  bo rlig in i,  ic h in i  n im a d ir  k e m ira y o tg a n in i  sezib  tu ra rd i.
—  B olam ,  bilib  tu rib m a n ,  ic h in g d a   o ‘t  y o n y ap ti.  N im a   gap 
b o 'ld i?  Ayt.
T o lib jo n n in g  to m o g ‘idan c h o y  o ‘tm ad i. Z o ‘rg‘a yutindi.
—  K elin im n i  s o ‘ra m a d im .  B olalaringni  s o ‘ra m a d im .  0 ‘zing 
o g ‘iz o ch m ag an in g g a so ‘ra m a d im , bolam .
T o lib jo n  titra b -q a q sh a b  ja v o b  berdi:
—  K eliningiz ju d a  u zo q  y u rt tu p ro g ‘ida kul b o ‘lib qolgan.
—  B o lalarin g   q an i?  —  ded i  k a m p ir  y ana.
— 0 ‘g ‘lim  A fg‘o n d a  yongan.
Bu  g a p la r   T o lib jo n n in g   k o ‘k sin i  k u y d ira y o tg a n   o lo v la r 
o rasidan  alanga b o ‘lib chiqdi.
K am p ir b ir q o ‘li b ilan sholchaga tiralib, oldinga surildi. QoMini 
havoda paypaslab o ‘g ‘lini to p d i.  P eshonasini siladi.
7

---

—  Bu  d u n y o  sh u n d o q ,  b o lam .  O lam  yaralibdiki,  birovga baxt, 
birovga alam  keladi.  C hidaysan.  C h id am ay  ilojing qancha.  Boyadan 
beri seni o ‘ylaym an.  Ichingda nim ad ir b o la y o tg a n in i  ko‘r   b o ‘lsam  
ham  k o ‘rib turibm an.  Baxtingni sham olga uchirib kepsan.  Q an d o q  
qilasan, bolam .  H alizam on  kuyoving keladi, birga to g 1 lam i aylanib 
kel,  g 'u b o rin g  tarq ay d i.
T o lib jo n   o n asin i  k o ‘ta rib ,  s o ‘riga  o lib   keldi.  Y engil,  q u sh d a n  
h a m   yengil  b o  Tib  q o p ti.  Q a n d o q   p o lv o n   x o tin   edi.  Y ursa  y er 
titra rd i.  T o lib jo n n in g   esida:  o n a sin in g   se m iz ,  g o ‘s h td o r  q o T id a 
k u m u sh   bilaguzugi  k o ‘rin m a y   k etg an d i.  0 ‘sha  q o T la r  en d i ju d a  
in gichka, ju d a   n im jo n  b o T ib  qopti.
—  D o lc h in   ch o y im n i  h a m   o p k elib   b e r,  b o lam .
T o lib jo n  ustiga  n im c h a  yopilgan ch o y n ak n i  keltirib o n asin in g  
oldiga q o ‘ydi.
—  E n d i  b o r,  ay lan ib   kel.  S h o sh m a,  esim   q u rsin .  0 ‘tir.
K a m p ir  T o lib jo n n in g   x o tin ig a,  o ‘g ‘liga  Q u r’o n   bagT shladi.
Y uziga fo tih a to rtg a n d a n   keyin,  en d i bo rav er,  dedi.
T olibjon bo sh q a  yoqlarga b o rm ay , o ‘sh a,  bolaligida ju d a  k o ‘p 
m a rta  k ech k an   soyga tu sh ish g a  a h d   qildi.  B ir gala bo la o rq asid an  
ergashib  c h iq d i.  T o lib jo n   b o la la m i  q a n c h a lik   yaxshi  k o ‘rm a sin , 
soy d a  yolgTz  o ‘zi  o T irib   o ‘y   su rm o q c h i.  A lb atta,  b o la la r  unga 
xalaqit beradi.  H atto  hali yoTga kirm agan kenja jiyani h am  em aklab 
kelib  unga talp in d i. Atigi b ittag in a tishini  k o ‘rsatib  iljaydi.
T o lib jo n   uni  k o T arib  oldi. Jiy a n la rid a n  biri o ‘zid an   o ‘zi,  m en  
sh ash lin i  yaxshi  k o ‘ra m a n ,  d ed i.  B oshqasi,  m e n   so m san i  yaxshi 
k o ‘ra m a n ,  d e b   y u b o rg a n in i  o ‘zi  h a m   b ilm ay   q oldi.
—  Q a n i,  b o lalar,  n e c h a   kishisizlar?  —  ded i  T o lib jo n .
B olalar  q a to r boT ib  b ir-b irla rin i  san ay   bo sh lad ilar.
—  Biz beshtam iz.  M anavu ikkita b o la q o ‘sh n im izn in g  bolasi.
—  S hu  ikkita  b o la n i  h a m   q o ‘sh san g lar,  n e c h a   kishi  b o T a- 
sizlar?
B ittasi,  o ltita ,  d e d i,  b o sh q asi,  sa k k izta,  dedi.
—  E ,  o m o n  boT inglar,  hiso b d an   m azalarin g  y o ‘q  e k a n -k u ,  — 
ded i T o lib jo n   kulib.  — Y etti  kishi.  M a n a v u   k en jato y  b ilan  sakkiz 
kishi ekansizlar.  U yda  m o m o n g iz bilan ayangizni q o ‘shsak,  ro p p a- 
rosa o ‘n  kishi  boTasizlar.
Bir bola,  m o m o m  som sa eyolm aydilar, tishlari y o ‘q, deb qoldi.
M ah alla  oqso q o li  ta sh q a ri  hovlisida  k ich k in ag in a  o sh x o n a 
o c h g an d i.  K elinlari,  x o tin i  so m sa ,  k ab o b ,  m a n ti  tay y o rlash ard i.

---

Y etim q ish lo q n in g  y igit-yalanglari t o ‘p lan ib ,  sh u  y erd a u lfatch ilik  
q ilish ard i.
—  Q a n i,  b o la la r,  b o rib   bilib  k e lin g la r-c h i,  b u g u n   q a n a q a  
o v q atlari  b o r  e k a n ,  —  d e d i  T o lib jo n .
B olalam in g  ham m asi b a ro b ar yugurib ketishdi.  QoMidagi kenja 
jiy a n i  h a m   u la r o rq a sid a n ,  m e n   h a m   b o ra m a n ,  d e g a n d e k   intilib 
qoldi.
Bir z u m d a  b o la la r sh o v q in -su ro n  b ilan  k o ‘c h a  toM dirib qaytib 
kelishdi.
—  B ugun  m a n ti  b o r,  so m sa  b o r,  shashlik  y o ‘q ,  —  deyishdi 
h an sirash ib .
T o lib jo n   ularga  pul berdi.
—  H o z ir  ay a n g d a n   idish  o lib ,  q a n c h a   m a n ti,  q a n c h a   som sa 
o lis h n i  s o ‘ra g in .  O rtg a n   p u ln i  a y a n g g a   b e rib   q o ‘y,  —  d e d i 
b o la la m in g  kattasiga.
S h u n d a n   keyin,  T o lib jo n n in g  b ir o ‘zi soy tarafga tu sh ib  ketdi.
Soy o ‘sh a -o ‘sha.  B olalik p aytlaridagidek jim jit.  T o lib jo n  tufli- 
sin i  y ech ib ,  sh im in i  tiz z a sig a c h a   sh im a rib ,  suv  k e c h ib ,  o ‘sha 
q a d rd o n   o ro lc h a g a   c h iq d i.  Suv  h a m o n   b ir  tek is  o q a r,  sal  nari 
b o rib  toshlarga tegib sap ch ib  o ‘tardi.
Tolibjon qum ga ch a lq a n c h a  yotib, so‘ngsiz osm o n g a tikildi.  Bu 
u n in g  bolalik o sm o n i edi. Y oshlik izlari tu sh g a n , g o ‘dak lik  o ‘ylari 
q o lg an  b u   so k in   o ro lc h a d a n   aslo  ketgisi  y o ‘q edi.
K o ‘p   y illa r   b o ‘ld i  T o lib jo n n in g   b u   j o y l a r d a n   m o s u v o  
boM ganiga.  S o c h   o q a r d i,  u m r   o ‘td i.  Y u ra k d a   h e c h   q a c h o n  
tu z a lm a y d ig a n ,  b u tu n   u m ri  d a v o m id a   zirq ira b   o g ‘rib   tu ra d ig a n  
ja ro h a t  h a m ish a lik k a  h a m ro h  b o ‘lib q oldi.
T o lib jo n   yuragini  b ir u m rg a ja ro h a tla g a n ,  b o sh ig a  q o ra   k u n ­
la r solgan  v o q ean i  a la m -s ita m   b ila n   eslab   ketd i...
U T o sh k e n t  s h a h a r p a rtiy a  k o m ite tid a  boMim b o sh lig ‘i b o ‘lib 
ish lard i.  B ir  s o ‘zliligi,  o ‘jarlig i  birovga  y o q ib ,  birovga  y o q m ay  
y u rard i.  T o ‘g ‘ri so ‘z,  fikrida sobit T o lib jo n  partiy a safiga o ‘tgan d a 
keksa k o m m u n istlar:  « H am ish a sh u n d ay  b o ‘ling,  h aq iq at yoMidan 
aslo  c h e k in m a n g » ,  d e b   k afolat  b erish g an   edi.
0 ‘s h a n d a   S ta lin n in g   sh a x sig a   sig ‘in ish   o q ib a tla r i  b u tu n  
m a m la k a t  m iq y o sid a  tu g a tilib   b o ra y o tg a n ,  o d a m la rd a   hayotga 
b uy u k   b ir  ish o n c h   p a y d o   b o ‘lgan  p a y tla r  ed i.  A m m o   m ay d a 
« shaxschalar»  tirik   ed i.  U la r  « xalqlar  otasi»ga  s a d o q a tla rid a n  
voz  k e c h o lm a sd ila r.  A yniqsa,  lav o zim lard ag i  b ir  n e c h a   «shaxs
9

---

farzan d lari»   m a m la k a t  b o ‘ylab  esgan  to z a   sh a b a d a n i  o ‘tk in c h i, 
m avsum iy  b ir  ta d b ir  d eb   b ilard ilar.
T o lib jo n   boM ayotgan  ish la m i  bilib ,  b a ’za n   ta jan g ,  b a ’zan 
isy o n k o r  ta b ia tin i  kuch  b ilan  b osib  y u rard i.
T o lib jo n   k o ‘p  ishlarga  g u voh  ed i.  U  o ‘z ig a -o ‘zi:  sh u n c h a lik  
q o n u n sizlik larn i  k o ‘ra-b ila  tu rib  in d a m a sa m ,  q a n d a y  k o m m u n ist 
boMdim, d eb  kuyinardi.  Oxiri  uning  ichidagi  isyon  p ortlab,  yuzaga 
o tilib   ch iq d i.
O blast  p artiy a   k o n feren siy asid a  s o ‘z  olib,  hozirgi  rah b arim iz 
m in istr L u q m o n o v n in g  yolg‘o n -y a sh iq  gaplariga  ish o n ib ,  yaxshi- 
yaxshi  o d a m la rn i  b a d n o m   q ila y o tg a n in i,  re sp u b lik am izd a  yangi 
b ir  shaxs  p ay d o   boM ganini  aytdi.
0 ‘s h a n d a   q iziq  b ir  voqea  y u z  b erd i.  Z al  b o ‘ylab  g u ld u ro s 
qarsaklar yangradi.  Q arsaklam i kim  chalayotganini bilib boMmasdi. 
O d am lar stul tagiga qoNlarini tiqib qarsak chalardilar.  K o‘zlaridan, 
y u zlarid an  q arsak  ch ala y o tg a n larin i  bilib b o T m asd i.
T anaffus paytida ham  kazo-kazolar bu favqulodda voqeani choy 
u stid a  m u h o k a m a  q ilard ilar.  Bu  y erd a  h am   L u q m o n o v  h a m m a n i 
o g ‘ziga qaratib shakarguftorlik qilardi.
L uq m o n o v  beti q a ttiq ro q  o d a m  edi.  U ni  ho zirg in a m in b ard an  
s h a rm a n d a la rc h a   tu s h irib   y u b o ris h d i.  P ro fso y u z   lid e ri  b ila n  
ta y y o rla sh   m in is tri  s h a ’nig a  ju d a   x u n u k ,  h a tto   o g ‘izga  o lib  
b o lm ay d ig an  gapni m inbardan turib baralla aytganida zalda to ‘polon 
b o ‘lib  ketdi.  K o n feren siy a  d eleg atlari  b ir  o g ‘iz d a n ,  bu  tu h m a t, 
tu h m a t,  d eb  q ich q irish d i.  U n i  m in b a rd a n   tu sh ib   ketsin,  d eb  talab 
q ilishdi.
M a n a ,  h o z ir  u  h e c h   g ap   b o ‘lm a g a n d e k ,  x a n d o n -x u s h o n  
gap  sotib o ‘tirip ti.
Boya birinchi qato rd a kaftini ch a p  qulog‘i orqasiga tutib, diqqat 
bilan gap tinglayotgan yetm ish yoshlardagi oqsoqolni  prezidium ga 
ta k lif q ilishdi.  U  q o ‘lini  k o ‘ksiga  q o ‘yib,  u z r s o ‘rab,  yan a joyiga 
o ‘tirgandi.  H o z ir oq so q o ln i choyga ch aq irish d i.  Bu oqsoqol  u m ri- 
ning yarm id an   k o ‘pini ch et ellarda o ‘tkazgan,  u ru sh  yillarida  front 
orqasida m axsus q o ‘p o m v ch ilarg u m h in i tuzib, fashistlarga to ‘xtovsiz 
z a rb alar berg an d i.  U ru sh   tu g ag an d an   keyin  razvedkachi  R a h m o n  
D adayevga  «Sovet  Ittifo q i  Q a h ra m o n i»   u n v o n i  b erilib ,  u  «O ltin 
Y ulduz» b ilan   m u k o fo tlan d i.  B u n d a n   ikki  o y la r m u q a d d a m   unga 
C hexoslovakiya  d av lati  h a m   P rag an i  o z o d   q ilish d a  k o ‘rsatgan 
ja s o r a tla r i  u c h u n   q a h r a m o n   u n v o n in i  b e rg a n   e d i.  C h e x o s -
Ю

---

lo v ak iy an in g   M oskvadagi  e lc h ix o n a sid a   unga  «O ltin  Y ulduz» 
to p s h iris h   m a ro sim i  b o ‘lib  o ‘tg a n   ed i.  U n i  h e c h   k im   ism i, 
fam iliyasi b ilan  a ta m a sd i.  O qsoqol  d eb   iz z a t-h u rm a t q ilishardi.
Oqsoqol nihoyatda bosiq,  m ulohazali odam .  D ushm an hududida 
k o ‘p   m a rta   xavfli  v aziyatlarga  tu sh ib   q o lg a n d a   shu  xususiyati  — 
so v u q q o n lig i  q o ‘l  k elg an d i.  U   D av lat  xavfsizligi,  ich k i  ish lar 
so h a la rid a  o ‘n yetti y o sh id an  x izm at qila boshlagan...
L u q m o n o v   b o sh lag an   g ap in i  d av o m   ettird i:
—  Bu beodobni chet elga j o ‘natib yuborish kerak.  0 ‘sha yerlarda 
y u rib   k o ‘zi  o chilsin.
— Qaysi aybi  u c h u n , qaysi beodobligi u c h u n ?  — d ed i O qsoqol 
u n in g  k o ‘ziga qarab.  —  C h e t elga y u b o rilg an lar ja z o  o ‘tash  u c h u n  
y u b o rilm a g a n la r.  U la rn in g   g ard a n ig a   v atan   m a n fa a tin i  h im o y a 
q ilish ,  d ip lo m a tik   m u n o sa b a tla rn i  m u sta h k a m la sh ...
L u q m o n o v   u n in g   g ap in i  b o ‘ldi:
— Q o ‘ying,  otax o n , siz b u  ishlarga aralashm ang.  Pensiyangizni 
yeb  y o tavering.  Siz  keksayib  q o lg an   o d am siz,  hozirgi  m u rak k ab  
v aziy atn i  tu sh u n m a y siz ...
Oqsoqol  L uqm onovning gaplariga sovuqqonlik bilan javob qildi:
—  A gar c h e t  elga ja z o  o ‘ta sh   u c h u n   y u b o rila d i,  d eb   tu s h u n - 
s a n g iz ,  s h u   b e o d o b lig in g iz   u c h u n   s iz n i  y u b o r is h   k e r a k . 
B irin c h id a n ,  m e n   p en siy a  o lm a y m a n .  P e n siy ad an   k ech g an im g a 
yigirm a yetti yil b o ‘lgan.  Oyligim o ‘zim ga yetib ortadi. C h e t ellarda 
y u rg an   p a y tla rim d a   yigMlib q o lg an   y ig irm a b esh   yillik o y ligim ni 
h a m   h a lig a c h a  o lm a g a n m a n .  E n d i  U sm o n o v   m asalasiga  kelsak, 
u n i  h e c h   q a y o q q a   y u b o rish   k erak   em as.  U  sh u   y e rd a  boMishi 
z a ru r.  U  h e c h   q a n d a y  o d o b siz lik   q ilg an i  y o ‘q.  F a q a t  yoshligiga 
b o rib  p ic h a  qizishib  ketd i,  xolos.  V aqtiki  kelib sovib,  g ap n i  o rq a - 
o ‘n g ig a   q a r a b   a y ta d ig a n   b o ‘lib  q o la d i.  E z m a lig im   u c h u n  
k e c h ira siz la r,  A lish e r  N a v o iy n i  q a rig a n d a   o ‘q ish   k e ra k   e k a n . 
H o z ir  m uk  tu sh ib   N av o iy n i  o ‘q iy a p m a n .  M a n a  e sh itin g ,  u  nim a 
deydi:  «O qil  kishi  ro std an   o ‘zgani  d em as,  h a m a   rost  h a m   degulik 
em as» .  E sh ity a p siz m i,  aq lli  o d a m   faq at  rost  g ap   a y ta d i,  lekin 
ro st  e k a n ,  d e b   h a m m a   g a p n i  h a m   ay ta v e rm a slik   k e ra k ,  d eydi. 
K o ‘rd in g iz m i,  U sm o n o v  sh u  y e rd a yoshligiga b o rib ,  aytish  sh art 
b o 'lm a g a n   g a p la m i  h a m   a y tib   y u b o rd i,  b u n in g   u c h u n   u n i 
k ec h irish   k erak .  U   keyin  o ‘z in i  o ‘nglab  olad i.
O b k o m n in g  b irin c h i  kotibi  0 ‘tb o saro v  b u n d a n   t o ‘rt yil  oldin 
p ensiyaga  c h iq q a n ,  lekin  p artiy a  u ch y o tin i  k o ‘ch irib   olib  ket-

---

m ag an d i.  H o z ir  u n i  h a m   ch o y g a  c h a q irish g a n   edi.  0 ‘tb o saro v  
o q so q o ln in g  g ap larin i q u w a lia d i.
—  L u q m o n o v ,  y o shligingizni  eslang.  H a m m a m iz   h a m   bu 
y o sh d a o ‘t-o lo v  b o 'lg a n m iz ,  sal  n arsag a  pov e tib  y o n ib   k etardik. 
U sm o n o v   h a m   h o z ir  o ‘sh a  y o sh d a.  Siz  esa  h alig ach a  g o ‘daksiz. 
A gar  c h e t  el  o d a m la m in g   x ato sin i  tu z a ta d ig a n   jo y   b o ‘lsa,  en g  
avval  sizni  y u b o rish   kerak.
L u q m o n o v g a g ap  k o r qilm asdi.  U  beti q o tib  ketgan o d a m  edi.
O q so q o ln in g  bu gap lari  u n in g  yuziga  tu sh g an  a c h c h iq  tarsaki 
edi.  Bu g a p n in g  u n g a m u tla q o  aloqasi y o ‘qdek  u qulogMdan  kirib, 
bu  q u lo g ‘id a n   c h iq ib   ketg an   edi.
—  Bu  y erd a K P S S n in g   vakili  h u rm a tli  d o ‘stim iz   o ‘tirip tilar. 
U sm onovga q a n d o q  ch o ra  k o ‘rishni  M oskva hal  qilsin...
K o n fe re n siy a d a n   k e y in   L u q m o n o v   K P S S   vakilini  0 ‘zb e - 
kistonning diqqatga sazovor joylarini k o ‘rsatish u c h u n   Brejnevning 
kuyovini  o lib  b o ra d ig a n   T ax ti  Q o ra ch ad ag i  m axsus  b o q q a   olib 
ketd i.  A n a  s h u n d a n   keyin  u ch   o y   o ‘tg a c h ,  T o lib jo n   U sm o n o v n i 
«V atan topshirigN oni bajarish  u c h u n  c h e t elga j o ‘n atib  yuborishdi.
L u q m o n o v   B rejnevning  kuyovi  b ilan   d o ‘stlash ib   o lg a n d a n  
keyin  o b k o m  byurosi  rad qilgan  m asalalarni  h a m  o ‘zic h a  hal qilib 
y u b o rad ig an   b o i i b  qoldi.
Bu  q a d a r  b o sa r-tu sa rin i  b ilm ay   q o lg an   L u q m o n o v   « U sm o ­
nov  k im ,  b ir  b e o d o b   tirra n c h a ,  g a p n in g   o r q a - o ‘ngiga  q a ra m a y  
vaysayveradigan, b u n d ay  m o ‘ta b a r darg o h lard a  ishlashga noloyiq» 
ekan ig a b o sh q a la m i  h a m   ish o n tirm o q c h i boN ardi.
T o lib jo n   « L u q m o n o v  y o lg ‘o n -y a s h iq  g a p la r ta rq a tib ,  y axshi- 
yaxshi  o d a m la m i  b a d n o m   q ila y o tg a n in i...»   a y tg a n d ay o q   L u q ­
m o n o v n in g  q o m ig a  q o z iq   q o q q a n d e k  b o ‘lgandi.  L u q m o n o v  shu 
so ‘z u c h u n   u n d a n  ayovsiz qasd olishga a h d   qildi.
II
E r t a l a b   n o n u s h t a d a n   k e y in   b o l a l a r   iv ir s itg a n   s o ‘r in i 
yigM shtirayotgan  Z a y n a b  k o ‘c h a  eshigi o ld id a  g ‘iyqillab  m ash in a 
to ‘x tag an id a q o ‘lidagi su p u rg in i ch e tg a  u lo q tirib ,  eshikka qarad i. 
Q irq   b esh   y o s h la rd a g i,  B u d y o n n iy n ik ig a   o ‘x sh a tib   m o ‘ylov 
q o ‘ygan  kishi  kirdi.  U n in g   o rq a sid a n   yashik  k o ‘targ an   y igitcha 
inqillab kelardi.  H ovli etagida kuym alanayotgan b olalar barobariga 
q iy q irib   yu b o rish d i:
12

---

—  K atta e n a ,  to g ‘am  k eld ilar,  M irvali to g ‘am   keldilar!
A yvonda  p an jarag a  b a g ‘rini  b e rib   o ‘tirg an   k a m p ir  o ‘rn id an
tu rm o q c h i b o ‘lib,  q o ‘zg‘ala boshladi.
M irvali  d eb  a talm ish  yigit  sh o sh ib  b o rib ,  k a m p irn in g  yelkasi- 
d a n   b e o z o r  bosdi.
—  Q o ‘zg‘a lm a n g ,  e n a ,  q o ‘zg‘alm an g .  S evinib  q o ld in g izm i, 
en a?  T o lib jo n   kelib b a g ‘ringiz  t o ‘lib  qoldim i?!
K a m p ir  tim irs k ila n ib ,  M irv a lin in g   y elk asig a  q o ‘l  ta sh la b  
k o ‘rishgan  b o ‘ldi.
—  V oy,  n im a sin i  a y ta sa n ,  b o la m ,  g 'o y ib im   h o z ir  b o ‘lib, 
uyim  to ‘lib qoldi.  E ndi  o yog‘im ni u zatib  ketaversam   ham  b o ‘ladi. 
D iy d o rin i  k o bro lm a y a p m a n -d a , b u   k o ‘z о Ngur d u n y o n i  zim isto n  
qilib  q o ‘ydi.  K elg an in g   ju d a   yaxshi  b o ‘ld i-d a ,  b o la m .  T o lib - 
jonginam ning ichi to 1 la dardga o ‘xshaydi.  Endi o kzing uni bag'ringga 
ol.  0 ‘ksitm a.  H a r qalay,  y u rtn in g  tepasidagi  o d a m sa n .
M irvali  u y o q -b u  y oqqa alangladi.
—  D a y d in in g  o ‘zi q an i?  Q aysi goT ga g ‘oyib b o ‘ldi?
A trofni  o ‘rab  tu rg a n   b o la la r b a ra v a r ja v o b   qilishdi:
—  T o g ‘a m  p a std a ,  o ro lc h a d a   o ‘tirip tilar.
—  V oy,  c h a q ir  uni.  M irvali  to g 'a m   k eld ilar,  d e b   ayt.
B olalar qim irlashm asdi.  M irvalining o rq asid an  yashik k o ‘tarib
kelgan  yigitning yan a kirishini  kutib,  eshikka q arab  tu rish ard i.  Sal 
o ‘tm a y   y igitcha —  u n in g   shofyori  q o p   o rq alab   kirdi.
—  Z a y n a b ,  an av i  n a rsa la rn i  o ‘zin g   jo y la b   ol.  —  M irvali 
s h u n d a y   d eb   shofyoriga  y uzlandi:  —  Q o g ‘o z  q o p d ag i  g o ‘sh tn i 
h a m   o lib  kir.
Z ay n ab  xijolat to rtib ,  n o ro z i  o h a n g d a  dedi:
—  K echa ak am n in g  oyoqlariga jo n liq  so ‘ygandik.  B ekor ovora 
b o lpsiz-da.
M irvali  u n in g   gapiga  p arv o   q ilm ay ,  esh ik   to m o n   y u ra  b o sh ­
ladi.
—  U   d a y d i n i   o ‘z im   t o p i b   k e l a m a n .  Z a y n a b ,   s i n g li m ,  q u m -  
g ‘o n d a  b itta  c h o y  q a y n a tv o r g in .
— G ap in g iz qursin,  direk to r,  sh u  paytda  kim  q u m g ‘o n d a  ch o y  
qaynatadi?!
K am p ir gapga aralashdi:
—  X o ‘p  d eg in ,  b o la m ,  d arro v   x o ‘p  d egin.  Q u m g ‘on   ch o y in i 
sog‘ingandir-da.
13

---

M irvali  b o lalarn i erg ash tirib  ch iq ib  ketdi.  S h o fy o r,  m e n   n im a 
qilay, degandek,  m ashina old id a unga qaradi.
—  Q o v u n larn i  re tra n sly a to rd a   ish lay o tg an larg a  o b o r.  B iron 
so a tla rd a   q ay tib   kel.  S h o sh m a ,  k e tm a y   tu r,  —  ded i  u  n im a d ir 
esiga tushgandek.  —  O zro q  kutib turgin.  H o z ir kelam an.
U ,  sh u n d ay  d eb,  pastlikka q a rab  ketgan  ilon  izi y o ‘ld an  o ‘ziga 
o ‘zi  to rm o z   b e ra y o tg a n d e k ,  o ‘ng  o y o g ‘iga  q a ttiq   tira lib ,  b u ta la r 
o rasid an  ja rlik  to m o n g a   ketdi.  Bu p a st-b a la n d lik d a   kuniga  n ech a 
m arta la b   b ir-b irin i  quvib  o ‘y n ag an   b o la la r  k u c h a n m a y ,  u n in g  
atrofida sh am oldek aylanib pastga tushib kelishardi.
M irvali  o ‘ziga  o ‘zi  ta n b e h   b erg a n d e k   o ‘ylardi:  m a sh in ad a 
y uraverib  p iy o d a  y u rish n i  u n u td im m i?   X u d d i  to rm o z i  buzilgan 
m ash in ad ek  pastlikka m u n k ib  ketyapm an!
U n in g  b u  ja rlik k a   k e lm ag an ig a  h a m   b e s h - o ‘n  yil  c h iq a r-o v . 
K a tta   y o ‘ld a n   g ‘irillab   kelib,  g ‘irilla b   k e ta v e rg a n   e k a n .  B a’zan 
k am p ird a n  x ab ar olgani  kelganda  h a m  bu to m o n la rg a  q aram ag an  
edi.  S h u  to p d a ,  o ro lch alar k o ‘rina bosh lag an d a o ‘t-o lo v  bolaligini 
u n u tib   y u b o rg a n in i  p a y q a b   q o ld i-y u ,  yuragi  q isild i.  A xir  bu 
jo y la r,  o ro lc h a la r,  o tliq n in g  b o ‘yini  k o ‘rsa tm a y d ig a n   q a m is h la r 
o ra sid a   p o tirla b   k o ‘ta rila d ig a n   o ‘rd a k la r,  to n g g a c h a   sh o v q in  
s o la d ig a n   b a q a la r n in g   q u r illa s h la r i,  s u v la rn in g   s h o v illa s h i, 
to s h la r o ra sid a n   c h iq ib ,  yuvilib to p - to z a  b o ‘lib  ketg an   q u m la rn i 
lo y q a la tm o q c h i  boMgan  b a liq la rn in g   k u m u s h d e k   to v la n ish la ri, 
tu s h   p a y tid a   b ir d a n   jim jit  b o ‘lib  q o la d ig a n ,  tu n la r i  g o ‘yo 
a lla q a n d a y  jin la r  b azm   q ilad ig an   b u   o ro m g o h   e n d i  u n g a  b e g o n a 
b o ‘ lib   q o l g a n d e k ,  n e g a   k e l d i n g ,  b i z n i   u n u t g a n s a n - k u ,  
d eyayotgandek b o ‘lardi.
M irvali  asli  bu  q ish lo q d a n   em asd i.  U n in g   o n asi  M irvali  olti 
yoshlik paytida tu g ‘olm ay  nob u d   boNadi.  B olam ni o ‘ksitm aym an, 
d e b   R ixsi  a k a   u y la n m a y d i.  M ir v a lin in g   h o lid a n   k a m p ir , 
T o lib jo n n in g  o ‘gay onasi  x ab ar olib tu rad i.  H a r qalay, singlisining 
b o lasin i  tash lab   q o ‘ym aydi.  X olasi  u n i  o ‘z  uyiga  k o ‘ch irib   olib 
k etm ay d i.  T o g 1  so ‘q m o q la rid a n   q a tn a b ,  issiq-sovugN dan  x ab ar 
o lib  tu ra d i.  Rixsivoy  ch iro q c h ilik   yosh g in a  p o lv o n d a n   yiqilib, 
a la m d a n   o ‘zin i  c h av aq lab   tash lay d i.  Bu  o ra d a   k a m p irn in g   ham  
c h o li  vafot  q ilib ,  kalo v lan ib   q oladi.
M irvali  b o ‘yiga  yetib ,  r o ‘zg‘o rn i  eplay d ig an   boMib  q o lg an d i. 
K am p ir n ih o y a td a  sa b r-q a n o a tli edi.  O ldingi e rid a n  qolgan yetim  
qizi  Z ay n a b ,  keyingi  e rid a n   q o lg an   T o lib jo n ,  singlisidan  q o lg an
14

---

Mirvali.  U  m ana shu  uch yetim chani oyoqqa turg‘izish ham  qarzim , 
h a m   f a r z im ,  d e b   b ila rd i.  Bu  t o g i i   y u r td a   fid o y i  x o tin la r  
o z m u n c h a m i,  deysiz.
M irv a li  s h u   t o p d a ,  b o la lig i  q o lib   k e tg a n   o r o lc h a la r g a  
y a q in la sh a r e k a n ,  a n a   sh u larn i  o ‘yladi.
O rq asid an   kelayotgan  bo la yolg‘iz oyoq yoMdan ch iq ib ,  to sh - 
lard an  sakrab-sakrab oldinga o ‘tdi.
—  T o g ‘a,  te lev izo rim iz  ish lam ay   q o ‘ydi.
—  Ishlaydi,  en d i  ishlaydi,  —  d e d i  xayoli  boM ingan  M irvali. 
—  E rta -in d in   ishlaydi.
A w alg i  kun  kechga to m o n   kelgan sel  re tran sly ato r m inorasini 
ag‘darib yuborgan, to g ‘ning bu tarafidagi  x o nadonlarda televizorlar 
k o ‘rsatm ay  q o ‘.ygandi.
M irvali  tosh  tep asig a  c h iq ib ,  atro fg a  alanglay  b o sh lad i.  Bu 
y erd an   yetti  orol  b e m alo l  k o ‘rin ib   tu ra rd i.  A m m o   b iro n ta sid a  
T o lib jo n n in g  qorasi  k o T in m asd i.
—  T o g ‘a ,  m en   to p ib   kelaym i?
—  Q ay erd alig in i b ilasan m i?  —  ded i  u  bolaga qarab.
—  B ilam an,  kechayam  shu yerga kelib, sharshara old id a o ‘tirib 
yig‘lag an larin i  k o ‘rg an m an .
Boya  kam p irn in g ,  o ‘rto g ‘ingni  ichi to ‘la d ard , degani  M irvali­
ning esiga tushdi.
—  Y o ‘l  b o sh la, jiy a n ,  m en i  o ‘sh a y o q q a  o lib bor.
Bola uni sharshara to m o n g a boshlam ay, yolg‘iz oyoq yo ‘l ayiri- 
lishida c h a p  to m o n g a  boshladi.
—  S h a rsh a ra  bu  y o q d a -k u ,  —  ded i  ajab lan ib   M irvali.
—  B ilm asakansiz-ku,  to g ‘a.  S h o w a  bu yoqda.
D a rh a q iq a t,  u la r  sal  y u rish g ach ,  o lti-e tti  m e tr  b ala n d lik d a n
tushayotgan sharshara oldidan chiqishdi.  D em ak, to g ‘ sellari yo‘lini 
o ‘zg a rtirib d i-d a ,  d eb   k o ‘n g lid an   o ‘tk azd i  u.  Shu  p a y tg ach a to g ‘- 
nin g  b u  p u c h m o g ‘iga b iro n   m a rta  h a m   k elm ag an id an  ajablandi.
S h a rsh a ra   guviUab  tu sh a r,  y o ‘l-y o ‘lakay  q o y a  to sh larg a  u ri­
lib to ‘zo n  b o ‘lib ketar,  suv to ‘zonlari y ig irm a-o ‘ttiz m e tr kenglikni 
tu m a n d e k  o ‘rab olardi.
— T o g ‘a m  s h o w a n in g  n aryog‘ida o ‘tiradilar.
U la r b a q a to ‘n q o p lag an  sirp a n c h iq  to sh ia rd a n  sak .a b -sa k ra b , 
show aning narigi tom oniga o ‘tishdi. Tolibjon sharsharaga tikilgancha 
q im irla m a y  o ‘tirard i.
—  E n d i  sen   k etav er, jiy a n .  Biz  h o z ir  b o ram iz.
15

---

Bola o rqasiga ch ig irtk a d e k  sakrab y u gurib ketdi.  M irvali  bo la 
o rqasidan b ir d a m   iljayib q a ra b  tu rg ach ,  T olibjon  o ‘tirgan  xarsang 
to sh  to m o n  y u ra boshladi.
T o lib jo n   h a m o n   q im irla m a y ,  sh arsh arag a tik ilg a n c h a  o ‘tira r, 
sach rag an   t o ‘z o n d a n   yelkalari  h o ‘l  b o ‘lib  k etg an ,  iy ak larid an  
tizzasiga suv to m a y o tg a n in i  h a m   sezm as edi.
—  H o ,  daydi!  —  ded i  unga y aq in lash ib  q o lg an   M irvali.
T o lib jo n   suv  sh o v q in id a n   u n in g   o v o zin i  e sh itm a d i.  M irvali:
—  H o y ,  k a rm isa n ,  n im a  balo?!  —  d e b  y a n a  q ich q ird i.
T o lib jo n  b o shini  k o ‘tard i.  O d am  b o ‘yi p astlik d an  o ‘ziga q arab
iljayib  tu rg a n   n o ta n is h   sh o p   m o ‘ylov  k ish ig a  h a y ro n   b o ‘lib, 
o T iris h in i h a m ,  tu ris h in i  h a m   b ilm a y  tik ilg a n c h a  q o ld i.  M irvali 
h a m   qiziq ahvolga tu sh d i.  T o lib jo n  d eb  o ‘ylagan o d am i b egonaga 
o ‘xsh ab   k o ‘rin d i.  L ek in   u n in g   q a y e rid ir  T o lib jo n n i  e sla ta rd i. 
K o ‘zi,  h a ,  ikki  k o ‘zi  T o lib jo n n ik i  edi.  O d a m  b o lasi y illa r o ‘tg a n  
sari  o ‘z g a ra v e ra d i,  a m m o   k o ‘zlari  o ‘s h a - o ‘s h a ,  y o sh lig id a g id e k  
o ‘zg a rm a y  tu  rave rad i.  Bu  o ‘sh a  T o lib jo n   ed i.  U  h a m   M irv alig a 
qarab, a w a lig a  uni tan im ad i. T olibjon sh u n c h a  y u rt kezib, q a n c h a  
savdolarni bo sh id an  kechirib,  negadir birga o ‘sgan, birga qoyalarga 
tirm a s h g a n   d o ‘s tin i  b iro n   m a rta   b o ‘lsin  esig a  o lm a g a n id a n  
afsu sla n d i.  S h u n in g   u c h u n   b o ‘lsa  k e ra k ,  tu r q i-ta ro v a tin i  h a m  
unutib yuborgandi.  Bari b ir u n u tm ag an d a h a m   M irvali bolaligidagi 
u  k o ‘rg an  V ali  e m asd i.  U   voyaga  y e tib ,  t o ‘lishib,  y o sh lig id ag ig a 
o ‘x sh am ay  k etg an d i. A yniqsa,  sh o p   m o ‘ylovi  u n i ju d a  b o sh q a c h a  
k o ‘rsatardi.
—  V oy,  T o lib   a k a ,  o ‘zin g izm isiz?  M en i  ta n im a y a p siz m i?  
M en   V a lim a n ,  M irvali  c h a to q m a n .
T o lib jo n   o ‘r n id a n   tu r d i- y u ,  b ird a n   to s h   u s tid a n   s a k ra b , 
M irvalini  q u c h o q la b  oldi.  U   q a d rd o n in i b ag ‘riga b o sark an ,  b iro n  
o g ‘iz so ‘z aytishga tili ay lan m asd i.  Shu  to p d a  h a m  q u v o n c h ,  h a m  
buy u k  b ir a n d ish a  tilin i tanglayiga y o p ish tirib  q o ‘ygandi.
H a r  xil  o ‘ylar  u n i  gun g u   lol  qilib  q o ‘ygandi.
O d am zo d   q iziq  b o ‘ladi.  0 ‘y  o ‘ylab  to p o lm a g a n ,  xayolingga 
m in g   u rin g a n in g   b ila n   k e ltiro lm a g a n   u m rin g n i  yo  a z o b ,  yo 
q u v o n c h ,  yo  a n d ish a   p ay tlarid a  lop  etib   b ir  d aq iq a d a   k o T asan . 
0 ‘tgan um ring ko‘z oldingdan ju d a  tiniq, ju d a  an iq  b o ‘lib o ‘tadi. Va 
shu  d aq iq ad a,  o ‘tg an  u m rin g g a b a h o  b erib  ulgurasan.
M an a  shu  to g 6  c h o ‘qqisida  b ir  cho"6p o n   o y o g ‘i  tagidagi  to sh  
k o ‘ch ib   q u lab   k etad i.  P astd a  p ic h a n  g ‘ara m i  b o r e k a n ,  o 6sh a n g a
16

---

tu sh ib   o m o n   q o lad i.  T o   sh u   p ic h a n   g ‘ara m ig a   tu sh g u n c h a   b ir 
d a q iq a  vaq t  o ‘ta d i,  xolos.  A m m o   u en d i  o ‘ld im ,  d e b  o ‘ylaydi.
C h o ‘p o n la r uning tirik qolganiga sevinib,  rangi b o ‘zdek oqarib 
ketgan c h o ‘p o n d an :
— 0 ‘lishing naqd edi. Yaxshiyam pichan ustiga tushding.  Rostini 
ay t,  to  g ‘ara m g a   tu sh g u n in g c h a   x ayolingdan  n im a la r  k ech d i?  — 
d eb  so ‘rashadi.
—  D a d a m n i  k o ‘rdim ,  ayam   bilan g ap lash d im ,  bolalarim  bilan 
v idolashdim .  X o tin im   t o ‘rtta   yetim   b ilan  q a n d o q   yashaydi,  deb 
o ‘yladim .  M u n i q aran g lar,  m iltiq o ‘q la n g an ch a q o ziq d a qolgandi, 
shu esimga keldi, bolalar bilm asdan tepkini bosvorsa, bitta-yarim taga 
tegib ketadim i, deb k o ‘p  tashvish to rtd im . A b d u satto r o ‘layotganda 
vasiyat  qilib,  ikki  m in g   s o ‘m   bergan  edi,  qizim n i  uzatishganda 
o ‘zing  bosh  b o la s a n   d eb ,  sh u   gapni  hech   kim   bilm asdi.  0 ‘gay 
otasi  bilsa,  p u ln i  qistashi  m u m k in   edi.  S h u   pul  q iy o m at  qarz 
b o ‘lib b o ‘y n im d a  q o lib  k e tad im i,  d eb  y o m o n a m   ezilib  k etdim ...
Bu gapga birov ishondi, birov ishonm adi.  K o ‘p chilik c h o ‘ponni 
yolg‘o n ch ig a chiq azg an   edi. A slini o lg an d a,  u  rost g ap n i aytgandi.
B unday d a q iq a la rd a   b u tu n   b ir  u m r  k o ‘z o ld in g d a n   o ‘tad i.
T o lib jo n   h a m  shu  to p d a  b u tu n   bolaligini  k o T ib   ulgurgan edi.
M irvali T olibjonning ko‘nglidan  nim alar o 'tg an in i sezib turardi. 
Shuning u chun ortiqcha ginaxonlikka o ‘tm ay, o ‘zini go ‘yoki yaqinda 
ajralishib yana to p ish g an d ek  tutdi.
—  O b b o ,  d a rv ish -e y ,  o b b o   d a rb a d a r-e y ,  o t  ay lan ib   q o zi- 
g ‘ini  to p g an d ek ,  yan a  yurtingni  q o ‘m sab k ep san -d a.  Ajab qipsan. 
E ndi q o c h ib  b o ‘psan.  B o‘yningga a rq o n  solib  ish latam an .  U n d a n  
k eyin...
M irvali b ird a n   serg ak lan ib ,  gapi o g ‘z id a  q o ld i.  A xir, T o lib jo n  
u n d a n  katta edi-ku!  0 ‘sh a kezlarda uni  aka derm id i? Sizlarm idi yo 
senlarm idi?  H o z ir sen lag an im   m alol  kelgan b o ‘lsa-ya!  H a r qalay, 
in tellig en t  o d a m .  C h e t  e llard a  d ip lo m a tla r  b ilan  g ap lash g an , 
k atta o x u rd a n  suv  ichgan.
— Y uring,  uyga boraylik,  o ‘sh a yerda gaplasham iz.
T o lib jo n  e n d i a n c h a  o 'z ig a  kelgan,  parishonligi  h a m  tarq ag an
edi.
U   M irv alin in g   b o lalik   yillarini  en d i  an iq   k o ‘z  old ig a  keltira 
b o sh lad i.  J u d a   s h o ‘x  b o la   ed i.  M u sh tlash ish g a  o ‘c h ,  o ‘tg a n n in g  
o ‘ro g ‘in i,  k e tg a n n in g   k e tm o n in i  o la d ig a n  sim o b d e k  b e q a ro r edi. 
E n d i q u y ilib   q o lg an d ir. 
_______
2 —   S .  A h m a d .  J i m j i t l i k
A lis h e r N av y ty  
17
n o m id a m

---

Ikkovi indam aygina tepalikka chiqa boshlashdi.  Sharshara ovozi 
asta -se k in   esh itilm ay   qoldi.
—  B ir y o ‘q lab   b o rg a n   e d im ,  to p o lm a d im .
T o lib jo n   h ay ro n   b o ‘ldi:  m e n i  q a y e rd a n   y o ‘qlag an   boMishi 
m u m k in ?
—  Q a ch o n ? — ded i T olibjon.
—  B ungayam   b e sh -o lti  yil  b o ‘lib  q o ld i.  M o zam b ik k a  b o rg an  
edik.  0 ‘sha yerda m utaxassislarim iz paxta ekishyapti.  M e n a m  o ‘n 
k u n  tu rib   keldim .  0 ‘sh a n d a  sizn i shu  tara fd a   d eb  esh itib  q o ld im . 
Qidirib topolm adim . Asvon tom onga ketdi, deyishdi.  U  tom onlarga 
y o ‘lim   tu sh m ad i.
—  0 ‘zb e k la r  u  ta ra fla rd a   k o ‘p.  Irrig a to rla r,  a g ro n o m la r  bor. 
K o ‘rish o lm a b m iz -d a ,  M isr  e h ro m la rin i  k o ‘rsatard im .
— K o‘rdim , — dedi  Mirvali,  —  M isrgaborganim da ko‘rdim. Z o ‘r 
jo y la r  e k a n .  0 ‘sha  e h ro m la m i  o d a m   bolasi  q o ‘l  b ilan   qilganiga 
ishonging  kelm aydi.
G a p   b ilan   b o 'lib ,  u la r  te p a lik k a   ch iq ib   o lg a n la rin i  b ilm ay 
qolishdi.  E shik  o ld id a  Z a y n a b   u larn i  k u tib   tu ra rd i.  S h o fy o r bola 
uxlab qolgan b o ‘lsa kerak,  k ab in an in g  o c h iq  eshigidan  ikki  o yog‘i 
ch iq ib  tu ra rd i.
—  M u n ch a hayallab ketdinglar? Q u m g ‘o n  nech a qaynab, necha 
sovidi.  A y am ,  u la r q a n i,  d eb  ju d a  sh o sh irib  ta sh lad ilar.
Mirvali shofyom i uyg'otib, kabinadagi ratsiya tm bkasini ko‘tardi. 
U  kim   b ila n d ir  g ap lash ib :  «Q ay n arg a  jo y   q ilin g la r,  m e h m o n  
b o rad i» ,  d eb   ta y in la d i-d a ,  T o lib jo n   k e tid a n   hovliga  kirdi.
H ovliga koMoblab suv sepilgan,  h a m m a  yoq o rasta edi.  S o‘riga 
gilam  to ‘shalgan. Ayvonda o ‘tirgan kam pim i  Mirvali ko‘tarib so‘riga 
olib  keldi.
—  Q u d ra tin g d a n   o ‘rgilay,  x u d o ,  k o ‘z im n i  o lish g a -k u   o ld in g , 
o yog‘im n i tin c h  q o ‘ysang b o ‘lm asm idi.  T im irsk ilan ib  b o ‘lsa  h am  
o m o n a tin g n i o lg u n in g ch a yurib tu rard im .
M irvali  kam pirga tegajog‘lik qildi:
—  S h u n c h a   y u rd in g iz,  b o ‘ldi-da!  M anavi  n e v a ra -c h e v a ra la - 
rin g izn in g   k o ‘zi,  o y o g ‘i  sizniki.  T o ‘q so n n i  u rib   q o ‘y d in g iz-k u , 
y a n a   n im a n i  k o ‘rm oqchisiz?!  K o ‘raverib, jam ik i  narsa yod  b o ‘lib 
ketgandir.
—  S h u n d o q   d e y sa n -k u ,  b o la m ,  bu  y o ru g ‘ ja h o n n in g  ja m o li- 
ga  kim   t o ‘y ibdiki,  m en   t o ‘yay.
Z a y n a b  k e tm a -k e t  u c h  c h o y n a k   c h o y   keltirdi.
18

---

—  M anavinisi enam ga, dolchinli.  M anavinisi akam ga,  kiyiko‘ti 
d am la n g a n .  M anavi t o ‘qso n   besh sizga,  d irek to r.
—  K iy ik o 4 id a n   ic h ib   tu r in g la r ,  b o la la rim ,  m e ’d a n i  to z a  
q ilad i,  — ded i  k a m p ir  o ‘z  c h o y n a g in i  tim irsk ilan ib   to p a rk a n .  — 
H o y ,  q iz im ,  o v q a tin g   pish g an   boMsa,  o p k e la q o l,  ak alarin g n i 
q o rn i  o c h g a n d ir.  A taylab  q o v o q   so m sa  q ild ik ,  T o lib jo n   b o la m , 
sen b o rg an  taraflard a h a m  o sh q o v o q  b o 'la rk a n m i?
T o lib jo n   yelkasini  qisdi.
B olalar sh o v q in -su ro n  b ilan b ir to g ‘o ra  m an ti,  qog‘o z paketda 
som sa olib kirishdi.
—  O sh q o v o q   y em ag an im g a  h a m   k o ‘p   y illar  b o ‘lib  ketdi.
—  H im ,  —  ded i  k a m p ir afsuslangandek.  —  S hu y erd an  chiqib 
k etg an in g d an   keyin yem ag an  ek an san .  H a ,  b o lam ,  y ash am ab san - 
da.  U m m i suvga oqizib kepsan.
T o lib jo n   n im a  d ey ish in i  b ilm ay ,  bo sh   egib,  ta n siq   qov o q  
so m san i yeb o ‘tirav erd i.
—  V ali,  b o la m ,  en d i  T o lib jo n n i  senga  to p sh ird im .  TugMlgan 
y erlarin i ay lan tir.  Y u rtin i  k o ‘rsin.  D ilidagi g ‘u b o m i yoz.
O v q a td a n   keyin  M irvali  k a m p ird a n   d u o  o lib  o ‘rn id a n   tu rd i.
— T o lib  e n d i  m e n i  ix tiy o rim d a.  K e c h q u ru n   k elm asa,  x av o tir 
o lm a n g ,  en a.
—  Y o ‘q ,  y o ‘q ,  k e c h q u ru n   uyda  b o is in .  M en   hali  diydoriga 
t o ‘yg an im  y o ‘q.  K e c h q u ru n   k atta  kuyov keladi.  N e v a ra la r keladi. 
U y  t o ‘lib ketadi-ya!
—X o ‘p,  x o ‘p.  M ayli,  keladi.
M irvali  b ilan   T o lib jo n   c h iq ib   k etishdi.  Sal  o ‘tm a y ,  k o ‘c h a d a  
m ashina gurilladi.  K etayotgan  m ashina orqasidan yuguigan b ir gala 
b o lan in g  qiyqirig‘i,  b aq irib -ch aq irish i eshitildi.  K am p ir tashqariga 
q u lo q  so la rk a n ,  h a,  u m rin g d a n   b a ra k a  to p k u rla r-a ,  d e b  q o ‘ydi.
I l l
M a sh in a  o ‘ngir  oralab ,  k e ch ag in a sel surib tu sh irg an   xarsang 
uyum lari oldida to ‘xtadi.  M irvali pastga tushib, q o ‘lini peshonasiga 
so y ab o n   qilib,  x u d d i  a rra   b ila n   q irq ilg a n d e k   tik   qoyaga  q aradi. 
0 ‘ttiz m etrli telem in o ra qoyaning q o q  belida fil xartu m id ek  ildizga 
ilin ib   q o lg an   edi.
T o lib jo n   h a m   k a b in a d a n   bo sh   ch iq a rib ,  o ‘sh a  to m o n g a   — 
n e c h a  to n n a  o g ‘irlikdagi  m in o ran i pan jasid a ushlab tu rg an   ildizga
19

---

hay rat  b ilan  tik ild i.  S h a m o l  sal  te b ra tsa ,  u  p astg a  s h ito b   b ilan 
q u lash i  an iq   edi.
—  Bu  ildiz p aro v o zn i  h a m   k o ‘ta ra d i,  o g ‘ay n i,  —  d e d i M irvali 
T o lib jo n n in g   k o ‘n g lid an   o ‘tg an   fik m i  p ay q ag an d ek .  —  E rtaga 
alp in istlar keladi.  X'ertolyot  h a m  ch aq irilg an .  0 ‘zim izn in g  b o la la r 
h o zir m in o ra  o yog‘i tiraladigan su p ach ag a b e to n  quyishyapti.  0 ‘n 
m in u tlik   sel,  b ila sa n m i,  q a n c h a   z a ra r  k eltird i.  U c h   y u z  t o ‘qso n  
yetti  e c h k in i  n o b u d   qildi.  T o ‘qq iz   k o ‘p rik n i  surib  ketdi.  T o ‘rtta  
q ish lo q ch ad ag i  y u z  sak so n   x o n a d o n n in g   te lev izo rin i  o ‘c h ird i. 
B uzgan  yoN larni  a y tm a y   q o ‘ya  q olay.  T a b ia tn in g   b u n a q a   telb a 
o ‘yinlariga bas  kelib b o ‘lm aydi.
Tolibjon kabinadan chiqdi.  Q oyadan to ‘kilgan toshiardan echkiga 
o ‘xshab sak ra b -sa k rab  y u rg an   m a sh in a d a  silkinaverib,  beli  o g ‘rib 
ketg an  edi.  Q a d d in i  rostlab,  atrofga  n a z a r tashladi.  Y o m g ‘ir yuvib 
o ‘tg a n  pastliklar k o ‘m -k o ‘k.  G iy o h la rd a  z a rra ch a  g ‘u b o r y o ‘q.
— T olibjon,  birpas d a m  olib tu r,  biz yuqoriga chiqib,  b e to n c h i 
b o lalard an  xabar olib q o ‘yaylik,  — dedi  M irvali yon soatiga qarab. 
—  A gar  x o h lasan g ,  biz  b ilan   yur.
Tolibjonni m ashina qoqib q o ‘ygan edi. Shu yerda kutishini aytdi.
S h o fy o r b ilan   M irvali y uqoriga c h iq a  b o sh lad i.
T olibjon h o zir M irvali olib q arag an  qo p q o g ‘iga yo q u t qadalgan 
y o n   so atn i  ta n id i.  Bu  so at  u n in g   o ta sid a n   q o lg an .  K a m p ir  h a r 
sandiq ochganda uni  Mirvaliga ko'rsatib, katta b o lg a n in g d a  tutasan, 
derdi.  A m m o   M irvalining sabri ch id am ay ,  k a m p ir y o ‘g ‘ida sandiq 
titib ,  so a tn i  o la r,  u c h - to ‘rt  k u n  b o lalarg a  m a q ta n ib  y u rard i.
B ugun  k o ‘rish g a n la rid a n  b e ri j u r ’a t b ila n  b iro n  g ap  a y tm a d i. 
U n c h a - m u n c h a   a y tg a n   g a p in in g   y a rm i  ic h id a   c h a y n a lib   q o lib  
k e ta rd i.  A slid a ,  T o lib jo n   y o s h lig id a   h a m   o d a m o v ir o q   e d i. 
T e n g q u rla rig a   o r tiq c h a   a ra la s h m a s ,  b ir   c h e k k a d a   k ito b   o ‘q ib  
k u n in i  k e c h   q ila rd i.  K a m p ir  u n in g   b u   f e ’lid a n   k o ‘p   ra n jird i. 
V oy,  b o la m - e ,  m u n d o q   o ‘rto q la rin g g a   q o ‘s h ils a n g - c h i,  h a d e b  
kitobga tikilib o ‘tirav erasan m i,  d eb  u n i zo T lab  k o ‘ch ag a ch iq azib  
y u b o ra rd i.
T o g ‘ bolalari ju d a  sh o ‘x, jangari b o ‘ladi.  N arigi qishloq bolalari 
b ilan  m u sh tlash g an i  a tay lab   d o v o n   o sh ib   b o rish a rd i.  K o ‘y lak - 
ish to n la ri  d ab d a la   b o ‘lib,  b irin in g   b oshi  yo rilib ,  b irin in g   k o ‘zi 
k o ‘karib,  kechga to m o n  qaytib kelishardi.  U  y o q d an  yegan kaltagi 
kam lik qilgandek, dadalaridan ham  yaxshigina shapaloq yeyishardi. 
A m m o   m u sh tlash ish g a  to ‘ym ag an   b u   b o la la r  y a n a   to g ‘  o sh ib
2 0

---

q a sd la rin i  o lib  q ay tish ard i.  A y n iq sa,  M irvali  gapga  k irm ay d ig an  
«quloqsiz» bola edi. A ytgan gapini qilm ay,  u ram an  deganini urm ay 
q o ‘ym asdi.  Xullas,  T o lib jo n  yoshlik paytlarini k o ‘z oldiga  keltirib, 
M irv alin in g   o q so q la n m a g a n ,  tim d a la n m a g a n ,  p e sh o n a si  g ‘u rra 
b o ‘lm ag an   p ay tin i  eslo lm ad i.  U n d a n   ta sh q a ri,  m u sh td e k   boshi 
b ilan   u rg u tlik   b ir  tojik  qizini  yaxshi  k o ‘rib  q o lib ,  d o v o n   o shib 
hadeganda o ‘sha yoqqa ketib qolaverardi.  0 ‘z qishlog'idan nariga qiz 
b e rm a y d ig a n   u rg u tlik   to jik la rg a   u n in g   b u   b e m a 'n ilig i  m alo l 
kelg an id an  b ir-ik k i  u shlab o lib k altaklashgan  edi.  0 ‘sh a n d a   ham  
M irvali tavba qilm agan.  E rtasiga oy en d i  k o ‘tarilgan  pallada o ‘sha 
qizni o p qochib kelgandi. Vali o ‘sh a n d a  endi o ‘n  ikkida edi.  Q iz esa 
to ‘q q iz-o ‘n yoshlarda ekan.  Sochlari jam alak,  uzun ch ak an  ko‘ylagi 
to ‘pig‘iga tu sh g an  b ir g o ‘d ak  edi.
K a m p ir kalovlab qolgan edi.  H a rc h a n d  q izni oborib q o'yishga 
q istasa  h a m   o ‘g ‘li  k o ‘n m as,  q iz n in g  y aq in ig a  o d a m   yoM atm asdi. 
K a m p ir  y ax sh ilik ch a  g ap irib   k o ‘rd i,  b o ‘lm ad i,  yig‘lab  y alin d i, 
b o ‘lm ad i.  Q izn in g   h a m   ketgisi  kelm asdi.  K a m p ir  o ‘sh a   k ech a 
y otm adi. T iq etsa, eshikka qarab qizni bag‘riga bosib, o ‘tirib chiqdi. 
H a li  to n g   y o rish m ag an   edi.  D ev o r  o rq a sid a   o t  d u p u ri  eshitildi. 
O tliq la rn in g  to jik c h a la b  g a p irish id an   yuragi  o ‘y n ab   ketd i.  D ev o r 
n a h ra sid a n  tu p ro q  t o ‘kilib,  ik k i-u c h   yigit  o ‘zini  hovliga g u p -g u p  
otdi.  M irvali  uxlam ayotgan ekan, bujir tutga tirm ashib to m g a ch iq - 
d i-y u , c h o rb o g ‘ga o ‘zini otdi.
B o ‘lay o tg an   t o ‘p o lo n d a n   q o ‘s h n ila r  uyg‘o n ib   k etishdi.  Bir 
z u m d a   hovli  o d a m g a   t o ‘ldi.  Q izn in g   urugMari,  b o la n g n i  to p ib  
b erasan , d e b  kam p irg a o ‘d ag ‘aylar,  k a m p ir n im a deyishini bilm ay 
d ir - d ir   titra rd i.
T o n g o ta r  m a h a li  qizni  olib  ketish d i.  A m m o   ertasig a  h am , 
in d in ig a h a m  V alid an  d a ra k  b o ‘lm ad i.  K a m p ir yig‘lar,  kim ga arz 
qilib ,  k im d a n   m a d a d   s o ‘rash in i  b ilm a s  edi.
T o g ‘  o d d m lari  se ija h l  b o ‘ladi.  Ja h l  u stid a  u n i  b ir  balo   qilib 
q o ‘y ish m a d im ik a n ,  d e b   tashvishga  tu sh ib   qoldi.  0 ‘sh a n d a   h am  
T o lib   h e c h   n arsa  b ilm a g a n d e k ,  b ir  c h e k k a d a   k ito b   o ‘qish  b ilan 
b a n d   ed i.  K a m p ir u m rid a   unga  q a ttiq  g a p irm a g a n d i.  0 ‘gayligim  
b o tm a s in ,  d eb   h a m ish a ,  b o la m -b o ‘ta m ,  d erd i.  A m m o   b u g u n  
c h id a m a d i.  T epasiga sh ah d   kelib,  q o ‘lid an   k ito b n i to rtib  oldi.
—  H a ,  k ito b   h a m   o ‘lsin  o d a m d a n   aziz  b o ‘lmay!  D u n y o n i 
suv  b o ssa  t o ‘pig ‘ingga  ch iq m ay d i-y a!  T u r  o ‘rn in g d a n ,  q id ir  u 
yaram asni!
21

---

T olib o ‘tirgan jo y id a d o ‘ng ‘illadi:
—  Y u rg an d ir,  daydib.  K eladi.  O ch   q o lib ,  sillasi  q u rib ,  qay tib  
keladi.
—  V oy,  u n g a  b ir b a lo  b o 'lg a n .  B or,  q id ir,  su rish tir.  M u n c h a  
m eh rsiz boMmasang!
T o lib   istar-ista m a s o ‘rn id a n   tu rib ,  k o ‘ch ag a c h iq d i.  Q ay o q q a 
b o rish in i,  k im d an   s o ‘rashini  b ilm asdi.  U  ta x m in a n   soy  y o q alab  
k e ta rk a n ,  h u sh ta k  ovozini  e sh itd i...
U  uyga  q ay tib   kelg an d a  k a m p ir  o ‘c h o q   b o sh id a   o ‘tirg a n c h a  
a la m in i  Z a y n a b d a n   olardi:
—  Y etim   q o ‘zi  asrasan g  o g ‘z i-b u m in g   m o y  e ta r,  y etim   o ‘g ‘il 
asrasang o g ‘iz -b u rn in g  q o n   eta r,  d eb  sh u n i  ay tad i-d a!  H oy,  nega 
sh u m sh a y ib   o ‘tirib s a n la r,  e c h k ila rn i  q ay irib   k e lm a y sa n la rm i, 
yelini  t o ‘lib  ketdi-ku!  X u d o y i  ta o lo n in g   m e n d a n   b o sh q a   yetim  
b o q ad ig an i y o ‘qm i?!  M u n c h a  p e sh o n a m   sh o ‘r boM masa...
T o lib n in g   o y o q   to v u s h in i  e s h itib ,  k a m p irn in g   o g ‘zid ag i 
og‘zida, b o ‘g ‘zidagi b o ‘g ‘zida qoldi.
—  H o y ,  b iro n   g ap   to p ib   keldingm i?
T olib ja v o b  o ‘m iga  h ad eb   iljayardi.
—  D u ru stro q  g ap ir,  o ‘zini  k o ‘rdingm i?
—  K o‘rdim .  Ertaga keladi.
— V oy,  nega ertag a k elark an , b u g u n   kelsin!
—  K elo lm ay d i,  ju d a y a m   z a ru r  ishi  b o rm ish .
—  D u ru stro q   g a p irsa n g -c h i,  o ‘z  k o ‘zin g   b ilan   k o T d in g m i, 
g a p la sh d in g m i,  o v o zin i  o kz q u lo g ‘ing b ilan   esh itd in g m i?   R ostini 
ayt.
—  B ir-ikki  m a rta  y o lg 'o n  gap irg an m id im !  — d e d i z a rd a  bilan 
T olib.
T olib bo la b o ‘lib b iro n  m a rta  yolg‘on  gap irm ag an  edi.  K am pir 
u n in g  b u  o d a tin i yaxshi bilardi.  H o z ir V alining sog‘-salom atligini 
eshitib,  yuziga q o n  yugurgandek b o ‘ldi.
T olib bo sh q a gap aytm ay,  ayvonga b o rib ,  kitobini q o 'lig a  oldi.
M irvali  q a h ri  q a ttiq ,  u n c h a -m u n c h a g a   k o ‘zid a n   yosh  c h iq - 
m aydigan bola edi.  Q o‘shnisi  Razzoq buqachining oshxonasi shiftiga 
d o im o  y ig irm a-o ‘ttizta qazi osig‘liq b o ‘lardi.  M irvali b a ’z i-b a ’zida 
d e v o r  o sh ib   b itta   qazi  o ‘g ‘irlab  c h iq a rd i-d a ,  soyga  tu sh ib ,  eski 
paqirda qaynatib, bolalar bilan yerdi.  Bir gal d ev o r oshib tushganda 
b u q ach in in g  iti talab,  kiyim -boshlarini b u rd a-b u rd a qilib yuborgan 
edi.  M irvali shu  itd a n  qasd o lish  payiga tu sh d i.  H a r k u n i devorga
2 2

---

m in ib   o lib ,  itga  suy ak   ta sh la r,  n o n   ta sh lar,  q asso b x o n ag a  atay in  
borib, olib kelgan ichak-chavoqlarini berardi.  Oxiri it unga o ‘igandi. 
R azzo q  b u q a c h i b o zo rch ag a  ch iq ib   ketgan  p a y tlard a  M irvali itni 
e rg ash tirib  soyga o lib b o ra r,  « o ‘ynatar»di.
M irvali b ir kuni bolalam i t p lab , yuringlar,  sizlaiga «kartinka» 
k o ‘rsa ta m a n ,  d eb   q oldi.  B olalar  unga  erg ash ib   soyga  tu sh ish d i. 
R azzoq b u q a c h in in g  iti  yovvoyi jiydaga oyogMdan b o g ‘liq tu rard i. 
It  n e g a d ir  a rq o n   b ilan   e m a s,  usti  o q   qobiqli  e le k tr  sim i  bilan 
bogM angan edi.
M irvali, «hozir kartinka k o ‘rasanlar» d eb,  sim ni y echib, u chini 
jiy d a n in g  ayrisiga tash lab  to rtd i.  It o yog‘id an  o silg an ch a  k o ‘tarila 
bo sh lad i.  O xiri  u  o d a m   b o ‘yi  k o ‘ta rilg a n d a n   keyin  M irvali  sim 
u c h in i  jiy d a  
ta n a sig a   m a h k a m   qilib  bogM adi.  It  tip irc h ila r, 
vangillardi.  M irvali q o ‘ynidan gugurt chiqazib, b ir parch a q o g ‘ozni 
y o n d ird i-d a ,  itn in g  b o ‘yniga tu td i.  X uddi fo n a r yog‘i sepilgandek 
itn in g  ju n la ri  lop etib  y o n ib   ketdi.  O lov ich id a q o lg an  it d ah sh atli 
ulidi.  E ndi  u  k attak o n   m a sh ’aladek lovullab yonardi.  S aldan  keyin 
itn in g   ovozi  o ‘c h d i,  q im irla m a y   qoldi.
0 ‘s h a n d a   T o lib jo n   ikki  k o ‘zini  p an jalari  b ilan   b erk itib ,  o rq a 
o ‘g irib  o lg an   edi.
M irvali kaklik boqardi. T o ‘rt-beshta kaklik doim   hovlida donlab 
y u ra r,  u n i  k o ‘rg a n d a   y u g u rib   o ld ig a  k e lard i.  S h u   k ak lik la rd a n  
bittasini  usta  D o lim n in g  m ushugi  olib qochdi.  M irvali  payt  poylab 
m u sh u k n i  tu td i.  Ikki  k o ‘ziga  m ix  tiq ib ,  m o ‘ylovini  q a y c h ila b  
q o ‘yib  y u b o rd i.
M u sh u k  a la m   b ilan   m iyovlar,  q a y o q q a  q a ra b  yursa o ‘zin i  b ir 
n im ag a u rib  olardi.  Y o b o ‘lm asa,  ariq q a tu sh ib  ketardi.  U n in g  bu 
h o lid a n   M irvali  m azza qilib  kulardi.
0 ‘sha kuni  M irvali  k o ‘r m u sh u k n i  kech g ach a  «o‘ynab»,  keyin 
d evordan  usta  D o lim n in g  hovlisiga o tib yuborgandi.
Bu  voqeaga  k o ‘p  yillar  boMgan.  U la r  ik k ovining  yoshi  h am  
b ir jo y g a  b o rib   q o lg an .  B irining  o m a d i  k elgan,  biri  o m ad sizlik  
azo b in i to rtard i.
B iron so atlar cham asi vaqt o ‘tib,  M irvali ildizlarga osilib qaytib 
tushdi.
Y an a  m ash in ag a  ch iq ish d i.  Y o ‘l  o ‘y d im -c h u q u r,  g ‘ild irak lar 
to s h ia rd a n  sak rab   m a sh in a n i  tin im siz silk itar,  T o lib jo n  g o h   o ‘ng 
y o n b o sh ig a,  g o h   c h a p   y o n b o sh ig a  su rilib ,  b u   o g ‘ir y o ‘l  azobiga 
k o ‘nikolm asdi.
2 3

---

—  Q ish lo q d a   hali  k o ‘p  tu ra sa n m i?   Y o  y an a ju fta k n i  rostlab, 
shu ketganingcha soqoling k o ‘ksingga tushganda kelasanm i? — dedi 
M irvali.
T o lib jo n  ja v o b  qildi:
—  K o ‘ra m a n -d a .  B u jo y larg a jim jitlik qid irib  keldim .
—  N im a?!  — ded i  h a y ra tla n ib   M irvali.  — Jim jitlik  d e d in g m i? 
V oy,  seni  q ara-y u !  Jim jitlik n i  m e n   b o r jo y d a n   q id iry a p sa n m i?  
T o p ib   b o ‘psan!  T av b a,  d u n y o n in g   ishlari  z a p   g ‘ala ti-d a .  M en 
jim jitlik n i  quvib  y u rib m a n ,  bu  boMsa q id irib   y u rip ti. Jim jitlik n i 
o d a m z o d   o lg a n d a   to p a d i.  G o T g a   kirganda!..  M enga  q a ra ,  seni 
sizlaym i,  senlaym i? Sizlasam  begonaga o ‘xshab qolasan,  senlasam  
dilin g   o g T iy d im i,  d e y m an .
—  M enga baribir. Yaxshisi, senlaganing durust, — dedi Tolibjon.
—  Bo‘pti.  E rtalab  kuyovingni  id o rad a  k o ‘ruvdim ,  kelganingni 
o ‘sh an d an  eshitdim .  Q ay n ag ‘a m   keldi, deydi.  S h u  o ‘y laym an, shu 
o ‘ylaym an,  o tin g n i  to p o lm a y m a n .  D alavoy  kal  d ad an g n i  tan ird i, 
o ‘sh a n d a n  so T ad im .  Esida b o r ek an ,  T olib edi  shekilli,  d eb  qoldi. 
Q ara,  o d a m la rn i  esid an   ham   ch iq ib   ketibsan.  P a lo n c h i  o d am  
so 'y g an ,  palo n ch i  m ach itg a o ‘t q o ‘ygan,  d eb  eslashadi.  S eni  n im a 
qilgan,  d eb  eslashsin?  Bu  y o m o n ,  o sh n a m .  Y urtin g d a  unutilsang, 
b u n d a n  dahshatlisi boNm aydi.  Q aytib kelganing ju d a  yaxshi b o ‘ldi. 
O d am lam ing esidan chiqm aydigan ko‘p  ishlar qilam iz.  K o‘nglingga 
kelm asin, g apning sirasini  aytdim . A lbatta,  c h e t ellarda k o ‘p  ishlar 
qilgan boMishing m um kin.  M en buni aytayotganim  y o ‘q. TugNlgan 
y urtingda  h a m  b ir n im a qilib q o ‘yishing kerak.
—  O d a m   o ‘ld iray m i,  m a c h itg a   o ‘t  q o ‘yaym i?  —  d e d i  T o lib ­
jo n   p ich in g   bilan.
M irv a li, e -e , b o r-e, dedi kabina derazasidan tashqariga tu p u rar 
ekan.
—  S hu  m a sh in a   m e n in g   u y im ,  —  d e d i  keyin.  —  B a’zan 
kechalari m ashinada uxlab tong ottiram an.  Bilasanmi, qan ch a yerim 
b o r?  B ilm aysan.  M a n a   sh u   to g ‘larn in g   ikki  tarafidagi  y e rlarn in g  
h am m asi  m en ik i,  m en g a q aray d i.  U y d an  b ir ch iq ib   k e tg an im ch a 
h aftalab  k elo lm ay m an .
—  B o lalig in g d a  h a m   uyga  sig‘m ay  to g ‘- to s h la rd a   sa n q ib  
y u rard i ng.
M irvali  kulib  yubordi.
— Y om on edim -a!  O n am  bech o ran i  k o ‘p  qiynaganm an. Yarim  
k e c h a la ri  to g ‘lard a  y u ra v e ra rd im .  B o T ila r  y eb   k e tm a g a n ig a  
h a y ro n m a n .
2 4

---

—  B o ‘ri  b o lasin i  h a m   b o q q a n   e d in g ,  shekilli.
—  V ey,  b o ‘ri  iniga kirib,  b o lasin i  o p c h iq q a n m a n -a !  Q ip -  
qizil jin n i  ed im .
—  U rgutning Q ora qishlog‘idan qiz olib qochganing esingdam i?
M irvali  jim ib   q o ld i.  U  alla q a n d a y   xayollarga  b erilg a n d e k ,
k o ‘z la rin i  y u m ib ,  sh irin   b ir  x o ‘rsinib  q o ‘ydi.
—  O ti  G u lb i,  G u lb ib i.  0 ‘zi  h a m   g u ld ek   q iz  e d i-d a .  B ech o ra 
o ta -o n a s i  m e n d a n   b e z o r  b o ‘lib  c h iro q c h ilik   b ir ju v o z k a sh n in g  
o ‘g ‘liga zu d lik  b ilan   to ‘y qilib b erib  y u b o rd i.  M u n i q a ra , y a q in d a  
tasodifan ko‘rib qoldim .  N evara-chevarali b o ‘lib ketibdi. Yaxshiyam 
u y lan m ag an im .  J u d a   x u n u k   k a m p ir  b o 'p ti.  S ay lo v ch ilar  b ilan 
uchrashuvga bo ig an  edim .  P rezidium da o ‘tirsam , selsovetning raisi 
C h o ri  A sh ir tu rtd i.  Q ulogN m ga  sh iv irlab ,  o ltin c h i  q a to m in g  o ‘n 
b irin c h i jo y id a   o ‘tirg an   x o tin n i  ta n iy a p sa n m i,  d e b   q o ld i.  Q arab  
ta n im a d im .
—  0 ‘sha  G u lb ib i boMadi.
—  J u d a   x u n u g i  c h iq ib   k e tib d i-k u ,  —  d e d im   k o ‘zla rim g a  
ish o n m a y .
C h o ri  A sh ir  kuladi.
—  S eni  kelishingni  ay tg a n d im .  T a g ‘in am   b u   p a rd o z   qilib 
k elgani,  —  dedi.
M a sh in a   n o te k is  yoM lardan  k o p to k d c k   sa k ra b -sa k rab ,  oxiri 
keng,  tekis asfaltga ch iq d i.
T o g ‘  yoM idan  m a sh in a   tek is  b o ra rd i.  T o lib jo n   m a sh in a n in g  
y o m o n   yoM lardan  y u rib   silk itg an id an   beli  zirq ira b   o g ‘rirdi.
O fto b   to g ‘n in g   b u   to m o n ig a   oMgan.  P astlik lar  k o ‘m - k o ‘k, 
g ‘u b o rd a n   xoli  to lla rn in g   barg lari  shafTof  ed i.  Y o n g ‘o q z o rla r, 
jiy d a z o rla r p an asid ag i  soy  sh o v q in i  e sh itilm a s,  b u   y erla rd a   faq at 
m a sh in a   m o to rin in g  gurillashi  h o k im  edi.
YoMni  e c h k ila r  podasi  t o ‘sib  c h iq d i.  E c h k i,  h a r   q a la y ,  ju d a  
ziyrak  hayvon  boMadi.  Q o ‘y   podasi  boM ganda  c h o ‘p o n n i  q iy n ab  
y u b o ra rd i.  T o   m a sh in a   kallasiga  d o ‘q   etib   u rilm a g u n c h a   tikka 
k elaveradi.  E chki  boMsa,  m a sh in a   q o rasi  k o ‘rinishi  b ila n   o ‘zini 
c h e tg a  o lad i.  S h o fy o r b ir-ik k i signal  berishi b ila n  e c h k ila r podasi 
yoMning  c h a p   to m o n ig a   o ‘td i.  M irvali  ularg a  a lla q a n d a y   m e h r 
b ilan   q arard i.
—  Bu jo n iv o rlarn i k o ‘paytirguncha o n a  su tim  o g ‘zim ga kelgan.
A ncha jo y gachajim  ketishdi. 0 ‘n m inutlar cham asi vaqt oMganda
T o lib jo n n in g  b o ‘yniga  issiq  nafas tek k a n d e k  boMdi.
2 5

---

M irvali  uning yelkasiga boshini tashlab,  pish-pish qilib uxlardi. 
T olibjon,  m ayli, o ro m  olsin,  degan  niyatda qim irlam ay o ‘tiraverdi.
R atsiya  c h o ‘z ib - c h o ‘zib  o v o z  b erd i.  S h o fy o r  tru b k a n i  o lib , 
y a n a   b osib  q o ‘ydi.  K im d ir  m a n q a la n ib ,  tin m a y ,  alio ,  alio ,  d eb  
qich q irard i.
IV
N u rm a t to g ‘a sh iy p o n d a   m u d rab  o ‘tirard i.  H a rg a l  p astlik d an  
m a s h in a   to v u s h i  e s h itilis h i  b ila n   k o ‘z in i  o c h ib ,  d i r e k t o r  
k elm a y a p tim ik a n ,  d e b   alan g lard i.
K u n d u z i  so v x o z  m a rk a z id a n   m e h m o n   k e la d i,  u - b u la r n i 
tay y o rlab   tu rin g ,  d e b   m asalliq larn i  tash lab   k etish g an   edi.
Bu  s h iy p o n n i  a d irn in g   te p a sig a   o ‘tg a n   yili  M irv a lin in g   o ‘zi 
q u rd irg an ,  faqat aziz  m e h m o n larn ig in a olib kelardi.  N u rm a t to g ‘a 
sh iy p o n   o rq a sid a g i  y a rim   g e k ta rc h a   jo y g a   se litra siz ,  q o ‘y  qiyi 
solib  q o v u n -ta rv u z  e k ard i.  O y d a -y ild a  b ir k e lad ig an   m e h m o n n i 
k u tish d an  va shu polizga q a rash d an  b o sh q a N u rm a t to g ‘a n in g  ishi 
y o ‘q  ed i.  K u n n i  k e c h   q ilish   u c h u n   o t  d u m id a n   tu z o q   y asab , 
p oliz p u sh talarig a tash lab  q o ‘ygan.  K uniga t o ‘rtta -b e s h ta  b e d a n a  
ilin ib   tu ra rd i.  N u rm a t  to g ‘a ju d a   o z o d a ,  m iris h k o r  o d a m   b o ‘l- 
g an id an  sh iy p o n n i guldek tu tad i.  B undan tashqari,  u ju d a  pazanda 
ed i.  K elg an   m e h m o n la r  u  p ish irg a n   ta o m la rn i  m a q ta b -m a q ta b  
y e y ish ard i.
B ugun  M irvali  m e h m o n   o lib  k elad i,  ju d a   y aq in   q a d rd o n i 
em ish ,  y ax sh iro q   tayyorgarlik  k o ‘ring,  d e b   ta y in la sh g a n id a n   u 
tishining kavagida asrab yurgan b ed an alarn i  ziralab tovoqqa bosdi. 
Polizdan saralab-saralab q o v u n -tarv u z uzib, soyaga tashlab q o ‘ydi. 
A m m o   h a d e g a n d a   M irv alid an   d a ra k   boN m asdi.  O xiri  u  sh iy p o n  
u stu n ig a  su y an ib   p in ak k a  ketdi.  M a sh in a n in g   ku ch li  sig n alid an  
c h o ‘c h ib  k o ‘zini  o ch d i.
S em on yo‘lkaning nariyog'ida havo rang «Volga»  kelib to ‘xtadi. 
U n d a n   b o ‘yn ig a  b ir  e m a s,  ik k ita  fo to a p p a ra t  o sg a n ,  y aq in id ag i 
o d a m g a   h a m   b ir  k o 'z in i  q isib   q a ra y d ig a n   o d a ti  u c h u n   m erg an  
deb laqab olgan  Rasulbek  U m arov tushdi.  N u rm a t to g ‘a bu odam ni 
u n ch a xushlam asdi. Yolg‘o n n i ko‘p gapirardi.  Birovni aldab ketishga 
u sta ,  o ‘z  m a n fa a ti  u c h u n   o ta sin i  h a m   a y a m a y d ig a n   R asu lb ek n i 
M irv ali  n e c h u n k im   o ‘ziga  y a q in   q ilib   y u rib d i,  d e b   h a y ro n  
b o ‘lardi.
2 6

---

R asulbek  sh iy p o n   old ig a  kelib,  ensasi  q o tib   tu rg a n   N u rm a t 
to g ‘aga b ir k o ‘zin i  qisib  u zo q  tikildi.
—  X o ‘ja y in   kelm ad im i?
N u rm a t  to g ‘a  in d a m a y   ich k arig a  kirib  k etd i.  U n in g   b u   xil 
m u o m a la sid a n  jah li  c h iq q a n   R asulbek o rq a sid a n  ichkariga kirdi.
—  Bu  q an aq asi  b o ‘ldi,  b o b oyka...
N u rm a t to g ‘a n in g  k o ‘zlarid an  o ‘t c h a q n a b  ketay dedi.
—  O g‘zingga qarab gapir.  0 ‘sha sen bilgan o ‘rischani  m en  ham  
b ila m a n ,  «B oboyka» d eg an in g  n im a  deganing?
—  H a,  en d i siz o ‘rischaga m en d an  usta b o ‘lishingiz h a m  kerak- 
da. T u rm a la rd a  yurib usta b o ‘lib ketgansiz.  M enga qarang.  E rtaga 
nozik m eh m o n  keladi.  B esh-o‘nta bedana tutib, patini yulib q o ‘ying. 
M en bagajnikda q o ‘ch q o r olib kelganman.  Indushka ham  bor. So‘yib, 
k alla-p o ch asin i ajratib, ta n d ir kabob qilasiz. A rch a shoxlarini  ham  
o lib   k e lg a n m a n .  Z ira   h a m   b o r.  In d u s h k a d a n   ja rk o p   qilasiz. 
B ed an ad an  tabaka.
R asulbek q ilin ad ig an   ish la m i ta y in la g u n c h a  sh o fy o r d u m b asi 
tirs illa b   tu r g a n   q o ra   q o ‘c h q o r n i  s h iy p o n   u s tu n ig a   b o g ‘lab , 
q o ‘ltig‘idagi g ‘u li-g ‘uli to v u q n i qayerga q o ‘yay,  d eb  farm o n   kutib 
turardi.
—  D ire k to r  m e n in g   b u y ru g ‘im siz  h e c h   kim   m e h m o n   k u t- 
m ay d i,  d e b   ta y in la g a n ,  —  d e d i  N u rm a t  to g ‘a.
—  U   kishi b ilan  o ‘zim  g a p la sh a m a n .  Y o ‘q  d em ay d ilar.
S h u   p a y t  m a sh in a   q isq a -q isq a   signal  b erib ,  tep alik k a  ch iq ib  
k e ld i-d a ,  x u d d i  sh iy p o n  pillap o y asi o ld id a  t o ‘xtadi.  K iy im -b o sh i 
ch a n g  b o ‘lib  ketg an   M irvali  b ilan   T o lib jo n   tu sh ish d i.
—  ly a,  sen  b u   y e rd a   n im a   qilib  y u rib san ?  —  d e d i  M irvali 
R asulbekka qarab.  — Q o ‘ch q o r zo ‘r-ku.
R asulbek u n i q o ‘ltiqlab,  ch etro q q a chiqishga undadi.
—  G ap irav er, b u  y erd a b eg o n a y o ‘q.  M e h m o n in g  b o rm i?
— A bdug‘a n i aka m e h m o n  olib b o ra m a n , yuqoriga jo y  qildirib 
q o ‘y,  d e b   ta y in lag an lar.  —  P ic h irla b   tu s h u n tird i  R asulbek.  — 
M e h m o n  T o s h k e n td a n ,  n o zik  o d a m .  H a m m a m iz g a  h a m  foydasi 
te g a d ig a n   k a tta la r d a n .  S e lx o z te x n ik a   re s p u b lik a   b a z a s in in g  
b o sh q aru v ch isi  H o jim u ro d   X o lm ato v .  Siz  u n i  yaxshi  taniysiz.  U 
h a m  sizni taniydi.  K olxozda paytlarida ju d a  k o ‘p  p o rtretlarin i qilib 
b e rg a n m a n .  « H u rm a t  taxtasi»  g a  ilg‘o rla rn in g   suv ratlarin i  ishlab 
berganm an. A bdug‘ani aka iltim os qilib qoldilar, y o ‘q  deyolm adim . 
S elitr  d ey sizm i,  tra k to r   deysizm i,  tex n ik a  z a p ch asti  deysizm i,
27

---

o ld in i bizga b e ra d ila r.  O zib -y o zib  b ir tu sh ib  q o lg an   ishlari e k a n , 
y o ‘q d e y o lm ad im .
D arhaqiqat, oblast selxoztexnika birlashm asi boshlig‘i A bduglani 
Ism o ilo v  sovxoz  n im a n i  s o ‘rasa y o ‘q  d e m a y  b e ra rd i.
— Bo‘pti, m eh m o n n i yaxshilab kutinglar.  N u rm at tqg‘a qarashib 
yuboradilar.
N u rm a t tog‘a gapga aralashdi:
—  B olam ,  m e n i  sh u   ishga  a ra la sh tirm a .  M en   sen in g   h u rm a - 
tin g  u c h u n  b u  y erlard a y u rib m an .  M e h m o n   k utishga h o lim   h a m , 
x o h is h im   h a m   y o ‘q.  S e n in g   y o ‘rig ‘in g   b o sh q a .  0 ‘1,  d e sa n g  
o ‘la m a n ...
T o g ‘an in g   b u   xil  gaplariga  M irvali  h a y ro n   b o ‘lm ad i.  F e ’li 
shunaqa deb q o ‘ya qoldi.
M irvali  H o jim u ro d  X o lm ato v n i yaxshi b ilard i. A m m o  u b ilan 
sira bo rd i-k eld i qilm agan.  0 ‘z  ishiga n ih o y atd a pishiq bu o d am  h a r 
qanday k atta ishlam i qilganda h a m  orqasida iz qoldirm asdi.  U  k o ‘p 
re v iz iy a la m i  k o ‘rg an .  K o ‘p  q iy in -q isto v la r  ic h id a n   o m o n -e s o n  
ch iq ib  k etg an d i.
H o jim u ro d   h e c h   q a c h o n   h u jja t  a ra la sh a d ig a n   p u lg a   k o ‘z 
o la y tirm asd i.  A gar  b ir jo y g a  b itta   y u z  s o ‘m lik,  y o n ig a  b itta   b ir 
tiy in lik   q o ‘yib,  qaysi  b irin i  o lasiz,  d esa,  H o jim u ro d   a lb a tta   b ir 
tiy in n i  o la m a n ,  d eydi.  U   so ‘m d a n   tiy in n i  afzal  k o ‘rard i.  T iyin 
m illio n n in g  o ta  u ru g ‘i,  d e b  bilardi.
U   o ‘n   ikki  yil ju d a   k a tta   k o k o z g a   raislik  qildi.  U n in g   kobtozi 
yiliga davlatga sakkiz m in g  to n n a  paxta sotardi. A m m o   H ojim urod 
o ‘n  m in g   to n n a g a   yetkazardi.  A slini  o lg an d a,  b o r  paxtasi  yetti 
m ing  to n n a   h a m   ch iq m asd i.  Y etm ag an in i  p axta  zav o d id an   sotib 
o lard i.  Avji  te rim   qizigan  p allalard a  zavod  kuniga  o ‘n   yetti  m ing 
to n n a g a   yetkazib  paxta  qabul  qilardi.  A m m o   ta ro zib o n lar,  labo- 
ra n tla r,  p ax tan g   iflos  e k a n ,  d e b   u c h   foizini,  n a m   ek an ,  d eb   to ‘rt 
foizini ch eg irard i, xullas, b ir to n n a  paxta yetti yuz kiloga o ‘tardi.
S h u n d a y  qilib, zav o d d a a n c h a -m u n c h a  o rtiq c h a   paxta yig‘ilib 
qolardi.
H o jim u ro d   z a v o d g a   p a x ta n in g   h a r  
k ilo si  u c h u n   t o ‘q q iz  
tiy in d a n   t o ‘la b ,  k o lx o z g a   o ‘n  tiy in d a n   o ‘tk a z a rd i.  S h u n d a  
H o jim u ro d g a   b ir  tiy in d a n   t o ‘p la n ib ,  o ‘ttiz   m in g   so ‘m   q o lard i. 
K olxoz  to p sh irm a g a n   u c h   m in g   to n n a   p ax ta n in g   h a r  kilosiga 
z a v o d d a n  e llik  o lti tiy in d a n   p u l o la rd i.  S h u n d a  b e k o rd a n -b e k o r- 
g a  k o lx o z  kassasiga  b ir  m illio n   y e tti  y u z  o ltm ish   m in g   so ‘m
2 8

---

pul  tu sh a rd i.  S h u n d a n   to 'q q iz   yuz  m in g   so ‘m i  zavoddagilarga 
qolardi.
Bu  h a m   m a y li,  d a v la tg a   o r tiq c h a   p a x ta   s o tg a n i  u c h u n  
H o jim u ro d n in g   kolxozi  q o ‘sh im c h a   pul  o lard i.  P la n n i  oshirib 
b ajarg an i  u c h u n   rais,  b o sh b u x ,  bo sh   a g ro n o m   olti  oylik  m ao sh  
bilan  m u k o fo tlan ard i.
H o jim u ro d  shu pu llam i tiyindan topardi.  Bu  ishlarga n a hujjat, 
n a biron  qog‘oz aralashardi.  O g 'iz d a  topilgan boylik edi bular.
H o jim u ro d n in g   hujjatsiz pul  to p ad ig an  y an a b ir usuli b o r edi. 
U  h a r yili gektarchilarga yigirm a gek tar yerga  piyoz ektirardi.  U lar 
b ila n   kolxoz  o rasid a  rasm iy  ravishda  h a r  g e k ta r  y e rd an   t o ‘qqiz 
to n n a d a n  piyoz to p sh irish g a sh a rtn o m a  tuzilard i.  U la r v a q tin c h a  
kolxozga  a ’zo  qilib  o lin ard i.  A slida,  bu  m irish k o r  g e k ta rc h ila r 
h a r   g e k ta r   y e rd a n   y ig irm a   b e sh   to n n a d a n   p iy o z   o la rd ila r. 
H o jim u ro d   u la rd a n   h a r   g e k ta r  y e r  u c h u n   b esh   m in g   so ‘m d an  
pul  o la rd i.  Y igirm a  g e k ta r  y er  u c h u n   yuz  m in g   so ‘m   kissasiga 
kirard i.  B u n d a n   ta sh q a ri,  k o lx o zd an   o lad ig an   m ao sh lari  h a m  
H o jim u ro d g a   q o lard i.  U la r  v ed o m o stg a  q o ‘l  q o ‘yib,  in d am ay  
ketaverardilar.  H e c h  q a n d ay  reviziya b u   ishni to p o lm asd i.
T iy in d a n   m illio n   yasaydigan  b u   o d a m   h o z ir  k o ‘tarilib ,  k atta 
la v o z im n i  e g a lla b   t u r i p t i .  R e s p u b lik a   k o lx o z -s o v x o z la rig a  
beriladigan  kimyoviy doridan tortib traktorgacha, seyalkadan tortib 
ekskavatorgacha, b u ld o zerd an  tortib  m ash in a b allo n ig ach a,  m oyli 
b o ‘y o qdan tortib suv q o ‘shib ichsa b o ‘ladigan toza spirtgacha uning 
q o 'lid a.
B itta kolxozdan sh u n c h a  pul topadigan o d am  bu jo y d a q a n d o q  
ish la r  q ilay o tg an ik in ?
L ek in   b u g u n g i  z iy o fa t  H o jim u ro d   u c h u n   b ir  u m r  esd a n  
c h iq m a y d ig a n   sab o q   boMishini  M irvali  biladi.  A m m o   N u rm a t 
tog‘a m eh m o n n in g  kimligini hali bilm aydi.  Bilsa, an a  u n d a qiyom at 
b o ‘ladi.
M irvali kutilm agan hangom alarga o ‘ch edi.  Bugun b u  to g ‘larda 
n im a d ir  boMadi,  k im d ir  q u v ad i,  k im d ir  q o c h ad i.
R asu lb ek   M irvali  b ilan   xayrlashib, j o ‘n ab   ketdi.
—  Bu  n im a   q ilg an in g iz,  to g ‘a?  Y axshi  b o ‘lm a d i-k u ,  —  d ed i 
g in a x o n lik  b ilan   M irvali.
—  S hu b o la n i jin im  suym aydi.  K o T arsan ,  b ir k u n   senga p an d  
b e rib   q o ‘yadi.  O d a m   sotish  o d a tim   y o ‘q   edi.  B ir  aytib  q o ‘yay. 
K ech alari  kelib  kiyik  ovlaydi  b u   yaram as.
2 9

---

—  Y o ‘g ‘-e!  —  d e b   y u b o rd i  M irvali.  —  K iyik  ovlaydi?  V oy, 
yaram as-ey!
—  S h u n d o q ,  bolam .  Q o ‘li  egri.  H a ro m   o d am .
M irvali ja h l  bilan  u  y o q d a n -b u   yoqqa y u ra b o sh lad i.  T olibjon 
b ir ch ek k a d a   u n in g  tajangligini  k u zatib  tu rard i.
—  Bu  kiyiklarni  q a y o q la rd a n   o lib   k elg a n m a n ,  b ilasiz-m i? 
0 ‘ttiz   kiyik b o lasid an   ikki  yuz q irq   kiyik q ild im .  E n d i  erk in lik k a 
ch iq d i  b u   jo n iv o rla r.  T o ‘rt  yil  sim   t o ‘r   o rasid a  b o q ilg an .  Voy, 
yaram as-ey!  V oy,  ab lah -ey !  0 ‘z  k o ‘zingiz  b ilan   k o ‘rg an m isiz  yo 
ta x m in iy   gap m i  bu?
T o g 1 a c h a q im c h ilik  q ilg an id an   xijolat  to rtib ,  past  ovoz bilan , 
rost,  dedi.
T olibjon bilan  M irvali ayvondagi so ‘riga o ‘tirishdi. T o g ‘a ustiga 
d o k a yopilgan d astu rx o n  b etin i o chdi.
T olibjon pastga qaradi.
—  Q i t t a k - q i t t a k   q ila m iz m i,  o g ‘a y n i?   T o g ‘a ,  o p k e lin g  
anavundan.
T o lib jo n   ichm asligini  aytib  q ay tard i.
—  U m u m a n   ic h m a y s a n m i  y o   h o z ir  k o ‘n g lin g   x o h la m a y  
tu rip tim i?   —  d e d i  M irvali.
—  K echroq.  S h u n d o q  to za h av o d an   m azza qilib  nafas olay,  — 
d ed i T olibjon.
—  Bu  g a p in g   d u ru st.  0 1,  o v q atg a  q ara.  N u rm a t  to g ‘a m   rosa 
p a z a n d a .  A m m o   fe ’lli  o d a m .  Jin ig a   y o q m ag an   kishi  b ilan  c h o y  
e k a n -k u ,  sovuq  suv  h a m   ichm aydi.
—  Boyagi m uom alasidan bilgandim. O dam  degan m ana shunaqa 
p rin sip ialn iy  b o 'lis h i  kerak. A navi  R asulbek m en g a  o ‘tirish m a d i.
— Aferist u. Y o m o n am  shay to n  o d am .  Lyuboyni aldaydi.  B a’zi 
b ir defitsit zapchastlam i topishga yordam   berib turadi, deb yonim ga 
o lg a n d im .  A m m o - le k in ,  s u v ra t  o lis h g a   y o m o n a m   u s ta -d a ! 
Poytaxtdan kelgan fotochilar ham  unga tan berishadi.  D om  kulturada 
vistavka  o c h g a n .  S h u n i  o ‘rniga  seni  m o ‘ljallag an m an .  B ir  ishlab 
berasan.
—  E -e ,  y o ‘g ‘e!  —  d eb   y u b o rd i  T o lib jo n .  —  B iron  yil  ishga 
y a ram ay m an .
—  Y araysan.  Y araysan,  o sh n a m .  0 ‘zim   y o rd a m   b e ra m a n . 
Bum ingni yerga ishqab ishlatam an.  C h et ellarda yurib, k o ‘zi pishgan 
odam san.  H o ‘, anavi kungaydan,  — u q o ‘li bilan to g 1 oralab ketgan
30

---

y o ‘l  b o sh in i  k o ‘rsatd i,  — a n a   shu jo y d a n   T irsak so y n i  b o ‘g ‘asan. 
Suvni  m an av i tekislikka haydaym iz.
T o lib jo n   b ir  d a m   o ‘y lan ib   q oldi.
—  B o ‘lm a s-o v .  A xir,  b u   su v la r  to g ‘  etag id ag i  q a n c h a la b  
o ‘rm o n u  o ‘rm o n c h a la rn i sug‘o rad i.  Q u ritib  q o ‘y asan-ku.
—  S en aqlli o d am san .  O blast  m iqyosidagina em as,  respublika, 
m a m la k a t  m iq y o sid an   c h iq ib ,  x alq aro   m iqyosda  ish  k o ‘radigan 
qoMi  u zu n ,  fikri keng o d am san .  Q a n d o q  qilsak,  q a n d o q  boMishini 
o ‘yla.  Six h a m  kuym aydigan,  kabob h a m   kuym aydigan y o ‘lni top. 
E k in la r  h a m ,  jo n iv o rla r  h a m   suv  ich sin ,  o ‘rm o n la r  h a m   q u ri- 
m asin.  X o ‘sh ,  qalay?
—  0 ‘lim d an  b o sh q a  h a r d ard g a davo to p ilad i.  0 ‘ylash kerak.
— A n a,  ana!  — d e d i  M irvali.  —  E n d i  k allangni  m o to ri qizidi. 
Ish la t,  yaxshilab  ishlat.  0 ‘yla.  M en g a  suv  kerak.  Suv  b o ‘Isa,  b ir 
yilga q o lm ay  yuz,  m in g  g ek tar yer o ch v o ra m a n .  M illion  kerakm i, 
o ‘n  m illio n   k e rak m i,  p u lim  b o r.  H iso b n i  k a tta  ol.
T o lib jo n   k o ‘zla rin i  y u m ib ,  o ‘y  o ‘ylab  ketdi.  0 ‘rn id a n   tu rib , 
k u ngay to m o n   qaradi.
—  A xir,  b u   to g ‘la r  arch asi  b ila n ,  doM anayu  y o n g ‘o q zo rlari 
b ila n   g o ‘zal.  H av o sin in g   h a m   tin iq lig i  s h u n d a n .  T o g ‘d a   kun 
k o ‘rad ig an   p a rra n d a y u   d a rra n d a la r q a y d an  suv  ich ad i.  BuyogMni 
h a m  o ‘ylash kerak,  o g ‘ayni.  K ungay tarafda q o r tez eriydi.  T oshlar 
orasiga suv singm ay, giyohlar h a m  e rta  b a h o rd ay o q  qurib,  qovjirab 
qoladi.
M irvali N u rm a t to g ‘a bilan ovqatlanib o ‘tirgan shofyorga qaradi.
—  M u n c h a   im illaysan?!  C h a q q o n -c h a q q o n   ye.  M arkazga 
tusham iz.  Ertaga senga oddix beram an.  D am ingni olasan.  Buguncha 
c h id a b   ber,  bola.
S h o fy o r b o la  lu n jid ag in i  y u tm a y o q  so c h iq n i q o ‘liga oldi.  S o- 
vib  q o lg an   ch o y n i  b itta  sim irish d ay o q   b o ‘sh a tib ,  m a sh in a   oldiga 
bordi.
—  BoM masam,  m e n   k etd im ,  —  dedi  M irvali T olibjonga qarab. 
—  S en  d a m in g n i  o lib ,  y axshilab o ‘yla.  H e,  b o la,  m e n   k elg u n ch a 
kallang b o ‘sh tu rm a sin .  X o ‘pm i?
T olibjon k ula-kula, x o ‘p, x o ‘p,  d e d im -k u , dedi q o ‘lini  k o ‘ksiga 
q o ‘yib.
M irvali m ashinaga o ‘tir ib jo ‘nab  ketdi. T olibjon to  u kelguncha 
b iф a sg in a  o ro m  o lm o q ch i  b o ‘ldi.
31

---

—  Id ish -to v o q la rn i  yig‘ish tirib ,  yuvib  sa ra n jo m   q ilg u n im c h a  
z erik m ay   o ‘tira siz -d a ,  m e h m o n ,  —  d e d i  N u rm a t  to g ‘a   u n d a n  
u z r s o ‘rag an d ek .
T o lib jo n   yoshligida  h a m   s h u n a q a ,  v aq tin i  uy d a,  k ito b   o ‘qib 
o ‘tkazardi.  M irvaliga o ‘xshab to g '-to sh la rn i kezm asdi. T o g ‘lam ing 
bu xil p u c h m o q la ri  unga b e g o n a edi.  U  c h o ‘qqilarga c h iq m a g a n , 
o ‘n g irlard a  k ezm ag an .  B ir yuvosh  uy  bolasi  edi.  S h u n in g   u c h u n  
h a m   h o z ir  u  yoshligini  eslag an d a,  bu  to g i a r ,  c h o ‘q q ila m i  k o ‘z 
o ldiga  k eltiro lm asd i.  O d am o v i boMib o ‘sgan T o lib jo n  to g ‘la rn in g  
q an aq alig iy u   h av o sin in g   q ay m o q d e k   m ayinligini  e n d i  b ily ap ti. 
lin in g  b u jo y la rd a  m uhabbati  ham  qolm agan.  Birinchi sevgi  lazzati 
b u  jo y la rd a n  o lisda,  h e c h   q an d ay   ro m a n tik  tu y g ‘ularsiz k o ‘ngilga 
kirgandi.  B oshqa yigitlar singari gulu g u lzo rlar,  bulbul x o n ish lari, 
b ay tu  g ‘azallar ishqiga alan g a tash lam ag an .  U  o n g  bilan,  aql  bilan 
sevgandi.  Bu  xil  sevgiga  m u b ta lo   b o ‘lgan  k ish in in g   k o ‘p   a rm o n - 
lari  d ilid a  q o lib   k etad i.  U m rd a   b ir  m a rta g in a   b erilad ig an   ishq 
a talm ish   tu y g ‘u m i,  h issiy o tm i,  h alig ach a t a ’rifi  k a sh f q ilin m a g a n  
ro h a t xuddi  b ir ta d b ird e k   o ‘ta d i-k e ta d i.  B uyuk  ro h a td a n  b e n asib  
b o ‘lgani  b ir k u n  kelib y u ra k -b a g ‘rini  o ‘rtaydi.  GMjjak n o lalarid ek  
k o ‘z  y oshlariga  q o rish iq   tu y g ‘u -h isla rn i  boy  b erib   q o ‘y g an id an  
faryod  uradi.
T o lib jo n   x o tin in i sevardi.  F a q a t yaxshi  oila b o sh lig ‘i,  p o k iza, 
aq lli,  h alol  b o ‘lgani  u c h u n ,  s a ra n jo m -sa rish ta   uy bekasi  boMgani 
u c h u n   va,  n ih o y a t,  ajoyib b ir o ‘g ‘il  tu g ‘ib berg an i  u c h u n  sevardi.
Y illar o ‘tdi.  A rzanda 
0
‘g ‘il h am , ajoyib  uy bekasi  ham  o lam d an  
o ‘tib ketishdi. T o lib jo n   yakka b o ‘lib qoldi.
U  S a n o b a r  b ilan  yigirm a  yil  yashadi.  S h u n d a n   o ‘n  sakkiz 
yilini chet ellarda o ‘tkazdi.  Q ayerda b o ‘lsa xotini u n in g  y o n id a edi. 
K irini  yuvib,  ov q atin i  p ish irib ,  k u n laru   yillarni  u n g a  te rm ilib  
o ‘tk azd i.  T o lib jo n   u n g a  b iro n   m a rta   boMsin  q a ttiq   g a p irm a d i. 
B oshqalarga o ‘xshab senlam adi.  Sizlab yashadi.
U n i  m in istrlik   ishi  b ilan   S S S R ga  c h a q irish g a n d a  bolasi  b ilan  
S a n o b a r  o ‘zga  y u rtd a   q o la r,  to   k c lg u n ich a  elch ix o n ag a  q a tn a b , 
q a c h o n   kelishini  su rish tirard i.  T o lib jo n   q a y tish d a   yangi  c h iq q a n  
p la stin k alarn i  olib  kelardi.  S a n o b a r  o n a -y u rt  o v o zin i  m a n a   sh u  
gram plastinkalardangina eshitardi.
B ir  kuni  T o lib jo n   h o rib -c h a rc h a b   ish d an   q a y tg an d a  S a n o ­
b ar plastinka q o ‘yib eshitayotgan edi.  U  q o ‘shiq sehriga sh u n ch alar 
b erilib  ketg an   ed ik i,  T o lib jo n   k irg an in i  h a m   sezm ad i.  K aftini
3 2

---

iyagiga  tira g a n c h a   ikki  k o ‘zi jiq q a   yosh,  b ir  n u q ta g a   tik ilg an ch a 
q im ire tm a sd i. T olibjon  unga xalaqit bcrm aslik u c h u n  oyoq  uchida 
y urib,  ichkari  xonaga  kirib  ketdi.  N ih o y a t,  q o ‘shiq tin d i.  T olibjon 
y o ‘talib ,  u n in g  oldiga  keldi.  S an o b a r hali h a m  q o ‘shiq sehrida edi.
U dasturxonga ovqat q o ‘yganda ham , ch o y  uzatayotganda ham  
m a ’yus edi.  S h u n d a  T o lib jo n   u n in g  y u rtin i sog‘in a y o tg a n in i,  h a r 
galgidan  ko‘ra qattiq sog‘inayotganini sezdi. T olibjon ilgarilari  ham  
T o sh k en tg a b ir b o rib  kelasizm i,  deb so ‘rardi.  S an o b a r o n a -y u rtin i 
q a n c h a lik  sog‘in g an   boN m asin,  uni  yolg‘iz ta sh la b  k etish g a k o ‘zi 
qiy m as,  usiz  q iy n alib ,  m ung^ayib  q o lish in i  o ‘ylab   rad  jav o b in i 
b e rard i.  S a n o b a r fidoyi  x o tin   edi.  U y im ,  e rim ,  b o la m ,  d ey d ig an  
x o tin   edi...
T o g 1  sh a m o li  o ‘t- o ‘la n la m i  silkib  o ‘y n a y o tg a n ,  k u n i  bilan 
qizigan to sh la m i yalab sovitayotgan  zavol m ah ali T o lib jo n  olisda, 
endi hech q ach o n  borib ko‘rib boMmaydigan yurtlarda kulga aylanib 
q o lib   ketgan  x o tin in i  eslay ap ti.  U  q a n d o q  x o tin   edi-ya!
0 ‘g ‘li b o ‘yiga yetgan sari  kelin  k o ‘rish o rzu sid a shirin  xayollar 
surardi.  M ag azin m a-m ag azin   kezib,  keliniga sarpolik xarid  qilardi. 
H a tto   k elin n in g   n ik o h   kuni  kiyadigan  lozim iga  z a r jiy a k la r  ham  
olib q o ‘ygandi.
...Isk a n d a riy a d a  sohil  b o ‘ylab  sayr qilib y u rish g an d a y etaklab 
kelayotgan o ‘g ‘lining k o ‘zi  ilinib,  xarxasha qila boshladi.  T olibjon 
b o lan i  k o ‘tarib o ld i, Bola d ad asin in g  yelkasiga boshini  q o 'y g an ch a 
p ish -p ish   uxlay  b o sh lad i.
—  0 ‘g ‘lingiz sizd an  b ir m inut  h am   ajralm asam ,  deydi.  Ishdan 
k elg u n in g izch a  m ing  m a rta   d a d a m   q a c h o n   k elad i,  d eb   so T ay d i, 
—  ded i  x o tin i.
T o lib jo n   h a m   o ‘g ‘lini  jo n -jo n id a n   yaxshi  k o T a rd i.  Ish d an  
kelishi  bilan  u n i  o ‘y n a ta r,  to   u x lag u n ch a  tu rli  e rta k la r  a y ta r, 
buzilgan o ‘yinchoqlarini tuzatib berardi.  S hunday kezlarda Tolibjon 
y o n id a  xo tin i  borligini  h a m   u n u ta r,  b iro n   o g ‘iz  g ap   ay tm ag an  
o q sh o m lari  h a m  boMardi.
0 ‘sh a n d a y   k u n la rn in g  b irid a  S a n o b a r o ‘pk a la n ib  dedi:
—  M enga  q a ra n g ,  d ad asi.  Bu  uyda  sh u   b o lan g izd an   b o sh q a 
o d a m   b o rm i?
T o lib jo n   g ap n in g   m a ’no sin i  d arro v   tu sh u n d i.
—  Shu b itta g in a  b o lan g izd an   m en i qizg‘any ap sizm i?
—  Y o ‘q ,  b ir  o c h iq ch asig a  gaplashaylik.  M eni  ham   yaxshi 
k o ‘rganm isiz?
3 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
3 3

---

T o lib jo n   b ep arv o  ja v o b  qildi:
— Yaxshf ko ‘rgandirm anki, sizga uylan g an m an -d a.  Shu paytda 
ishqu  m u h a b b a t  q ay o q d an   esingizga  kelib qoldi?
—  A xir,  m e n   ayol  kish im an .
—  B uni  b ila m a n ,  —  ded i  T o lib jo n .
A n a  s h u n d a n   keyin  hafsalasi  p ir  b o ‘lg an   S a n o b a r  ich k ari 
uyga  kirib  k e td i,  b irp a sd a n   keyin  p iq -p iq  yigMagani  esh itild i.
T olibjon  ichkariga  kirib,  u n i y u p atm o q ch i,  boshiga q o ‘l uzatib, 
so c h la rin i silam o q ch i  b o ‘ldi.  Q o ‘lin i q a y ta rib  o ld i.  U m rid a   h ech  
q a c h o n   x o tin  e rk a la tm a g an  edi.
—  S a n o b a r,  q o ‘ying,  q o ‘yin g ,  m en i  b ila siz -k u ,  x u d o   urgan 
to ‘g ‘ri odam m an.  U naqa baytu g ‘azallar aytishni bilm aym an. Albatta, 
siz  m en g a  d u n y o d a   en g   y a q in ,  eng  q a d rd o n   o d am siz.  U m rim n i 
o ‘la - o ‘lg u n im c h a   sizga  b o g ‘la g a n m a n .  S izd an   b ir  kun  ajrasam  
tu ro lm a y m a n .
0 ‘sha  k u n la r en d i  T o lib jo n n in g  d ilid a  a rm o n  b o ‘lib  q oldi.
«B ag‘rim g a   b o sib   e rk a la tm a y m a n m i,  s o c h la rin i  sila m a y - 
m anm i?!  A xir,  u n i jo n i  m en i  ic h im d a ,  m en i  jo n im   u n i  ich id a 
ed i-k u .  N a h o tk i,  shu  m u h a b b a t boNmasa?!»
T o lib jo n   u n i  n ih o y a td a   q a ttiq  sevganiga  en d i  iq ro r b o ‘lyapti. 
« 0 ‘zi  tir ik lig id a   s h u   g a p la r n i  a y ts a m   b o T m a s m id i?   E n d i 
a y ta m a n m i?   Y o ‘q o lg a n d a n   k eyin,  b ir  u m r  q ay tib   kelm aydigan 
b o ‘lib  k etg a n d a n   keyin  a y ta y a p m a n m i,  b u  gaplarni?!»
N u rm a t  to g 'a n in g  y o ‘tali o ‘ylarini  ta rq a tib  y u b o rd i.
—  U x la y o tg a n m id in g iz ,  m e h m o n ?   Q o ‘y in g ,  zav o l  p a y ti 
u x lam an g .  T u sh g a  y o m o n   n a rsa la r  kiradi.  M irvali  k ely ap ti,  — 
dedi  N u rm a t to g ‘a o ‘rn id a n  turib.
M a sh in an in g  ikki chirogN   ikki  n u rli k o p to k d e k  sak rab -sak rab  
kelardi.
*  
*  
*
—  N u rm a t to g ‘a g ‘alati o d am   ek an ,  — ded i T o lib jo n   m ash in a 
d o ‘ng osha yalanglikka chiqqanda.
G ‘u b o rsiz  to g 6  havosi  h a d d a n   tash q ari  tin iq   ed i.  Y u ld u zlar 
ju d a  y aq in d a ch aqnayotgandek,  m ashinaning old oynasiga tushgan 
oy  yorugN dan yo‘lni du ru st  ilg6ab boN m asdi.  O lis-olislarda toshga 
u rilay o tg an   sh arsh ara  tovushi  h a m   x u d d i  ikki  q a d a m   n arid an  
eshitilayotgandek edi.
3 4

---

R ul boshqarib borayotgan  M irvalining xayoli b ir d am  b o ‘lindi. 
K eyin  T o lib jo n n in g   so ‘ro g ‘iga  j o ‘yalik  b ir  ja v o b   qilish  u c h u n  
fikrini jam lash g a  urindi.
— N u rm a t  to g ‘ani g ‘alati o d a m ,  deding.  T o ‘g ‘ri, g ‘alati o dam . 
U  birovga  ish o n m ay d i.  H a m m a d a n   sh u b h a la n a d i.  E rtaga  n im a 
b o ‘lad i,  u n i  sira  q iz iq tirm a y d i.K o ‘rgan  k u n ig a  kul  to rtib  yuripti. 
M en  u n i bitta  narsasiga ta n  b eram an .  H alol o d am . A m m o  k o ‘ngli 
to sh   b o ‘lib  k etgan.  F e ’li  ay n ib   tu rg a n d a   h e c h   k im n i  ay am ay d i. 
D u n y o d a suyangan b ird a n -b ir od am i  —  m en. Jazavasi tutib turgan 
paytda m en , q o ‘ying, b o ‘ldi, to g ‘a, desam , taqqa to ‘xtaydi.  Boshini 
egib,  ich k arig a  kirib  k e ta d i-y u ,  k e c h g a c h a  c h iq m a y  o ‘tirav erad i. 
E ,  sen   b ilm ay san ,  T o lib ,  b u   o d a m n in g   ichi  t o ‘la  d ard .  C h id ab  
y u rip ti.  A w a lla ri  u  b ir  k u n m a s -b ir  k u n   o ‘zin i  n o b u d   qilib 
q o ‘yadi, deb xavotir olardim .  K eyinchalik siri-asrorini olganim dan 
keyin b u  xil o d a m la r o ‘z jo n ig a  qasd qilm asligini bildim .  Bu to g ‘a 
asli palandaralik bo ‘ladi.  Kredit texnikum ida o ‘qib yuiganim da bizga 
pul o b o ro tid an  b an k d a praktika olib borardi.  Ilmi  u q a d ar b o ‘lmasa 
h a m   tajribasi  z o T   ed i.  H iso b -k ito b   m asalasid a  hozirgi  ele k tro n  
hiso b lash   m ash in asi  c h iq q u n c h a   o b lastn in g   hisob  m ash in asi  shu 
edi...
S h ag ‘al  t o ‘kilgan  yoMda  ikki  kiyik  bolasi  im irsilab  b o rard i. 
M ash in a farasi  k o ‘zini olib,  ikkovi b ir-b irig a q apishib q im irlam ay  
q o lish d i.  M irvali  to rm o z n i  b o sd i,  m a sh in a   sh a g ‘alla rn i  surib 
sek in lash d i.  S hu  pay t  xarsang  to sh   o ra sid a n   sakrab  c h iq q a n   o n a  
kiyik  tashvishlanib,  bolalarin in g  old in i to ‘sdi.  U  qarshi  kelayotgan 
m ash in an i  p isan d  q ilm ay  h u ju m g a ta y y o r tu rard i.
S h u n d a   T o lib jo n   bu  jo n iv o rn in g   b o lalari  oldidagi  b u y u k   bir 
fid o y ilig id an   h a y ra td a   q o ld i.  B eixtiyor  M irvali  b o sh q aray o tg an  
m ashina ruliga yopishdi.  M ashina chayqalib ketdi, surilib yo‘l chetida 
t o ‘xtadi.  C h iro q   n u ri  h a m   ch ay q alib ,  e n d i  o ‘ngirlarga  c h o ‘kib 
qolgan tu m an lam i yoritardi.  Mirvali  pastga qulab ketishdan q o ‘rqib, 
m ini ch ap g a burdi.  Fara y o ‘lni yoritganda kiyiklarg'oyib b o ‘lgandi.
—  Z o y a ,  —  ded i  ichki  b ir  h ay ajo n   b ilan   M irvali.
T o lib jo n   u n in g  bu g a p id a n   h ech   n arsa tu sh u n m a d i.
—  Z o y a,  bu  kiyikning  o ti.  Bir  yarim   oy  boN di,  q o ‘to n d a n  
c h iq a rib   y u b o rg an im izg a.  X ayriyat,  b o lalap ti.  Ikki  yil  sim   t o ‘r 
q o ‘to n d a   b o q q a n m iz .  E n d i  k etm ay d i.  Bu  to g ‘la rn in g   giyohini 
c h im d ig a n   kiyik aslo  k etm ay d i,  o sh n a .  S en  h a m  b u  so y lar suvini 
ichib k atta b o ‘lganding,  kelding-ku.
35

---

B ugun  e rta la b   h a m  T o lib jo n   te le m in o ra  tag id a  sh u   kiyiklarni 
k o ‘rgandi.
—  K etib  q o lm a sm ik in   bu  kiyiklar?  —  d e d i  T o lib jo n .
— Y o‘q,  ketm as. Ju d a bolaligida olib kelganm iz.  O d am ga  ham  
u n c h a -m u n c h a  o ‘rgangan...  H a, g ap  N u rm a t  to g ‘a t o ‘g ‘risida e d i- 
ya,  h o z ir aytib  b e ra m a n .  J u d a   k o ‘p n i  k o ‘rgan  bob o y  bu.
M irvali  m a sh in a   tezligini  p asay tirib ,  asta   h ikoyasini  b o s h ­
ladi.
N u rm at tog‘a tinchgina bankda bulbulning qafasidek to r kassada 
pu l olib,  pul  b erib   k u n in i  o ‘tkazib y u rard i.  R ay o n d a em as,  b u tu n  
oblastda  nom  chiqazgan k o k o z n in g   H ojim urod degan  raisi  tinchini 
b u z a d i .  Is h g a   t a k l i f   q i l a d i .  H o l - j o n i g a   q o ‘y m a y ,  b a n k  
b o sh q a ru v ch isin in g   h a m   roziligini  o lib ,  kolxozga  kassirlikka  olib 
ketadi.  B oshida  u la r ju d a   inoq  ishlashadi.  R aisning ziyofatlari  usiz 
o ‘tm ay d ig an   b o ‘lib  q o lad i.  B iron  yil  o ‘tg a n d a n   keyin  N u rm a t 
to g ‘a  k o lx o zn in g   ichki  sirlariyu  raisn in g   ish  tu tish   y o ‘llarini  bilib 
oladi.  B a’zi  q o n u n siz  xaijlarga  k o ‘n ik m ay  yuradi.  K ey in ch alik  bu 
ish lar  o d d iy   b ir  n arsag a  ay lan ib   q o lad i.  K assir  xalqiga  ikkita 
rah b a rn in g   im zosi  b o ‘lsa,  bas.  H a r q a n c h a   p u l b o ‘lsa b erav erad i. 
R ais  bilan  bo sh   b u x g altern in g   im zosi  bilan  pul  olib  keladi.  S hu 
im zo lar bilan  tegishli  o d am larg a san ab  beradi.  Q iladigan  ishi shu. 
U la r rais b ilan   o ta -b o la d e k  b o ‘lib  k etish ad i.  R ais,  «zarur»  boMib 
qo lib ,  besh  m in g m i,  o ‘n  m in g m i  s o ‘rasa,  tilxatsiz  b erav erad ig an  
b o ‘lib qoladi.  Ertasi yo indini  rais buxgalteriya orqali olgan  pullam i 
hu jjatlashtirib q o ‘yadi.
K u n la rn in g   b irid a  rais  u n i  k ab in etig a  ch a q irib ,  o ‘ttiz   m ing 
s o ‘m   tay y o rlab   q o ‘yishini  tayinlaydi.
—  S h u n c h a   p u ln i  n im a   qilasiz?  —  d ey d i  ajab lan ib   N u rm a t 
tog‘a.
—  Kuyovga bitta hovli olib b erm o q ch i b o ‘lib yurgandim .  H ozir 
telefon qilishdi.  0 ‘ttiz   m ingga b itta  yaxshi  hovli savdosini  pishitib 
q o ‘y ish ip ti.  U ydagi  p u l  x o tin d a  
ed i.  T u rk isto n g a   S u lto n im n i 
ziyorat qilgani  ketgan.  Kelishi bilan joyiga q o ‘yib q o ‘yam iz.  Bankka 
borib yirigiga alm ash tirib  kelsangiz d u m st boMardi.  S h u n c h a  pulni 
d o ‘p p ay tirib   o lib  yurm ay.
N u rm a t  to g ‘a  y o ‘q  d ey ish in i  h a m ,  h a  d ey ish in i  h a m   bilm ay, 
c h a y n alib   tu rib  q o lad i.
—  Ish o n m a y a p siz ,  c h o g ‘i,  —  deydi  rais  a c h c h iq la n ib ,  —  yo 
tilxat  yozib  b eray m i?
3 6

---

N u rm at tog‘a  raisga necha m artalab o ‘n m ing, o ‘n  besh minglab 
p u l  b e rg a n ,  b iro n   m a rta   tilx at  so ‘ra m a g a n d i.  R ais  h a m   aytgan 
kuni  y o   p u ln i  q ay tarib   b e ra r,  yo  b o 'lm a s a ,  buxgalteriya  orq ali 
rasm iy lash tirib ,  o ra n i  o c h iq   qilib  q o ‘yardi.  S h u n d o q   o d am g a 
ishonchsizlik qilishga N u rm a t to g ‘an in g  k o ‘ngli b o ‘lm aydi.  Aytgan 
v aqtida o ‘ttiz m in g  so ‘m n i idoraga  keltirib beradi.
U uyiga qaytarkan, dili sira yorishm aydi. «Rais kelguncha reviziya 
bossa  n im a   b o ia d i?   B uxgalterni  x a b a rd o r  qilib  q o ‘y sinm ikin? 
Y o ‘g ‘-e ,  bilsa  dili  o g ‘riydi.  A xir,  u  u n a q a   o d a m   em as.  H alol...». 
0 ‘y la y -o ‘ylay,  n im a   b o ‘Isa  h a m   b o sh   bu x g alterg a  b ir o g ‘iz  aytib 
q o ‘y m o q c h i b o 'la d i.  A ksiga o lib ,  u  h a m   Q arsh ig a z a ru r ish  b ilan 
ketib qolgan ekan.  E rtaga alb atta a y ta m a n ,  deb o ‘zini ovutadi.
K echasi  b ilan   m in g   to ‘lg‘o n ib ,  tu sh la ri  buzilib  lo n g   o td irad i. 
Ertalab buxgalterning oldiga kirganda yonida o d am  b o r ekan, chiqib 
k etg u n ch a kutib tu rad i.  E zm aro q  o d am  ek an ,  pensiya olish u c h u n  
qan aq a hujjat kerak, avval qayoqqa b o ram an ,  kim ga u ch rash am an , 
d eb   rosa c h o ‘ziladi.  O xiri,  ishini b itk azib  ch iq ib   ketadi.  B uxgalter 
N u rm at to g ‘aga qaraydi.
— Juda xunuk ish b o ‘ldi-da, aksiga olib oblastga chaqirib qolishdi. 
R aisni  k u zatg an i c h iq o lm a d im .  Siz c h iq d in g iz m i,  to g ‘a?
N u rm a t to g ‘a  h a y ro n  b o ‘ladi.  C h a q irsa   ovoz y etad ig an  joyga 
ikki kunga ketgan odam ni ham  tan tan a bilan kuzatiladimi? Armiyaga 
ketayotgan boMmasa,  s’ezdga delegat b o ‘lib ketayotgan b o ‘lmasa!
—  In d in g a q aytib  keladigan  o d a m n i  k uzatib q o ‘yish  sh artm i? 
— d ey d i ajab lan ib   N u rm a t to g ‘a.
—  In d in g a   q ay ta d ig a n ? !  —  d e y d i  b u x g a lte r  u n i  m asx ara 
qilgandek.  — X udo xohlasa, yigirm a to ‘rt k u n d an  keyin qaytadilar. 
T o sh k e n td a   b ir k u n   boMsa, ja m i  yigirm a besh  k u n .  —  U   c h o ‘tga 
y igirm a  besh  d eb   to sh   tashlaydi.  —  Q a y tish d a  u   y o q -b u   yoqni 
ay lan salar,  y an a  b esh   kun.  —  U  y an a  b e sh ta   to sh   tash lay d i.  — 
X o tin  kishi b ilan  k urortga b o rg an  o d am  v aqtida qaytolm aydi.
N u rm a t to g ‘a o ‘rn id an  sap ch ib  tu rib  ketadi.
—  N im a?!  K urortga?!
U n in g  v ajo h a tid a n   b u x g alter q o ‘rq ib   ketadi.
—  Sizga  n im a   boMdi?  0 ‘tirin g ,  o ‘tiring!  ly a,  iya,  rangingiz 
g ‘a la ti b o ‘lib k e td i-k u .
U  shoshib stol tortm asidan allaqanday tabletka olib unga uzatadi.
— T ilin g izn in g  tagiga tash lab  oling...
37

---

U n in g   g aplari  N u rm a t  to g 'a n in g   q u lo g ‘iga  k irm ay d i,  b oshi 
g ‘uvillab,  k o ‘zlari  tin ib ,  h o lsizlan ib   kursiga  o ‘tirib   q oladi.
—  D o k to r c h aq iray m i?  —  deydi  b uxgalter,  tele fo n  trubkasiga 
q o ‘l  u zatarkan.
N u rm a t to g ‘a  p esh o n asig a sh ap illatib  u rib,  g a n d ira k la g a n ch a  
ch iq ib   ketadi.
N im a  gap b o ‘lganligidan xabari  y o ‘q b u x g alter h a y ro n  boMib, 
o rq a sid a n   c h iq a d i.  T o g ‘a   y o ‘l  c h e tid a g i  sk a m e y k a d a   b o sh in i 
chang allag an ch a bukchayib o ‘tirardi.
B uxgalter tepasiga  kelib,  asta shivirlaydi:
—  T o g ‘a,  tu rin g   o ‘rn in g iz d a n ,  o d a m la r   k u tib   q o ld i.  Pul 
o la d ig a n la m i j o ‘n atv o rin g .  Ish d a n   q o lish m a sin ,  h am m asi  dalaga 
ketadiganlar.
T o g ‘a b o sh in i  k o ‘ta rib ,  m a ’no siz k o ‘zlarin i qayga y ash irish n i 
bilm ay, y an a yerga qaraydi.
—  Pul  y o ‘q.  B ir  tiyin  h a m   y o ‘q.  H a m m a sin i  rais  su p u rib  
k etgan.  In d in g a qay tib  b e ra m a n ,  d eb  o ‘ttiz   m in g  olib  ketdi.
B uxgalterning  rangi  o q a rib ,  tizz a la rid an   d a rm o n   k etg an d ek , 
g avdasini  k o ‘ta ro lm a y   qoldi.  K eyin  o ‘ziga  kelib,  ish o n q iram ay  
deydi:
— Y o‘g ‘-e,  rais unaqa odam  em as, birovni aldam aydi.  Isitmangiz 
y o ‘qm i?  D o v d iram ay ap sizm i?  H u sh in g izn i yig‘ing.
T o g ‘a b o sh in i sa ra k -sa rak  qilib,  u h   to rtad i.
—  Senki  ish o n m a d in g ,  bu  gapga  en d i  k im n i  ish o n tira m a n ?  
M eni tiriklayin g o ‘rga tiqdilaring.
Buxgalter shoshib ichkariga kirib ketadi.  R aisning uyiga telefon 
qiladi.  Kelini  uyda ekan,  raisning qaysi kurortga ketganini so‘raydi. 
K elini  a n iq   b ir ja v o b   ay to lm ay d i.
—  F e 'l l a r i n i   b ila s iz - k u ,  b ir   j o y d a   u z o q   tu r o lm a y d ila r . 
M en im ch a, putyovkasiz ketishgan. A yam ni asablari buzilib, b o ‘lar- 
b o ‘lm asga yig'laydigan b o ‘lib qolgandilar.  Bir ay lan tirib  k elam an , 
deb olib ketdilar.  Qaysi to m o n g a  ketganlarini b ilm aym an.  T elefon 
q ilsalar,  a y ta rm a n   sizga.
E ndi buxgalter ham  tashvishga tushib qoladi.  Q ayergadir telefon 
q ilad i,  kim   b ila n d ir g ap lash ad i.  X ullas,  ertasiga  k o n tro l-rev iziy a 
b o s h q a rm a s id a n   o d a m   k elib ,  k assan i  m u h rla y d iy u ,  reviziya 
boshlaydi.  K echqum n yonboshiga «Militsiya» deb yozilgan m ashina 
N urm at tog‘ani olib ketadi.  Besh kungacha tog‘ani ana shu mashinada 
o lib   k e lib ,  b u x g a lte riy a g a   o p k irib   k e tis h a r,  k e c h q u m n   y a n a
38

---

m a sh in a d a   o lib   k etish ard i.  O ltin c h i  kuni  uni  id o rag a  o p k elm ay  
q o ‘yishadi.  T ergov b o sh la n g a n m ish ,  d e g an  gap  c h iq ad i.  Y igirm a 
k u n d a n   keyin  t o ‘lishib,  rangi  tin iq ib ,  ra issa fa rd a n   qaytadi.  R ayon 
prokuraturasida u n i to g 'ag a y u zm a-y u z qilishadi.
— 0 ‘tg an  o yning yigirm a y ettin ch i kuni kolxoz kassiri  N u rm at 
X o lm a to v d a n   o ‘ttiz   m in g   s o ‘m   pul  olg an m isiz?  —  d eb   s o ‘raydi 
tergovchi.
R ais  « h ay ro n   b o ‘lib»,  b ir  tergovchiga,  b ir  N u rm a t  to g ‘aga 
qaraydi.
—  Q a n a q a   o ‘ttiz   m in g ?  S h u n c h a   p u ln i  n im a   q ila m a n ?   N ega 
olam an?
N u rm a t to g ‘a  u b ilan y u zm a-y u z qilishganiga sevingandi.  Rais 
pul olganini aytadi, bu  ishning x ato  b o ‘lganini  ularga tu sh u n tirad i, 
d eg a n   u m id   y u rag in in g   b ir  c h e k k a sid a   yilt  e tg a n d i.  R aisning 
jav o b id an  h a n g -m a n g  b o 'lib  qoladi.  S apchib o ‘rn id a n  tu rib  ketadi.
—  A xir,  kuyovim ga u c h a stk a  o lib  b e ra m a n ,  p u lim   x o tin im d a  
edi...  in d in g a qaytarib b eram an ...
T erg o v ch i  u n in g  g ap in i b o ‘ladi:
—  0 ‘tiring!  R uxsatim siz  g ap irish n i  m a n   q ila m a n .  X o ‘sh ,  — 
deydi  u  raisga,  —  d e m a k ,  pul  o lg an in g izn i  in k o r  qilasiz?
—  O lg a n   b o ‘lsa m ,  tilx a tim n i  k o ‘rsatsin !  S h u n c h a   p u ln i 
tilx atsiz,  hujjatsiz,  gu v o h siz  b erib   boM adim i?  A xir,  u   yosh  bola 
em as-ku.
—  T ilxat  o lg an m isiz?  —  deydi  terg o v ch i  to g ‘aga.
— Y o‘q.
— N ega?
—  Bu o d am g a ishonardim .
—  T u s h u n a r li.  —  T e rg o v c h i  b o s h in i  s a r a k - s a r a k   q ilib , 
n im a la rn id ir  yo za  b o sh lay d i.  K eyin:  —  Im z o   ch e k in g ,  —  deb 
to g 'a g a  b ir varaq q o g ‘o z uzatadi.
T o g ‘a g aran g  edi.  K o‘zlari  tin ib ,  q o ‘li q altirab ,  tergov q o g ‘ozi 
tagiga  im zo chekadi.
— T am o m !  R eviziya b o sh q a   k a m o m a d   to p o lm a g a n .  B oshqa 
h u jja tla r  t o ‘g ‘ri  ra sm iy la sh tirilg a n .  R eviziya  m a te ria lla ri  b ilan 
sizn i  ta n is h tirg a n m a n .  B o sh q a  sav o lim   y o ‘q.  Ish n i  e n d i  sudga 
o sh ira m a n .  A g ar te rg o v n in g  b o rish id a n   n o ro z i  b o ‘lsangiz,  m an a 
q o g ‘o z ,  bo sh   terg o v c h ig a   a rz   q ilish in g iz   m u m k in .  R ais,  sizga 
ru x sa t,  su d d a   h a m   b ir-ik k i  m a rta   b e z o v ta   q ilish ad i.  C h a q iru v  
q o g ‘o z i o lish in g iz  b ilan   a lb a tta   k elish in g iz  kerak.
39

---

R ais,  a lb a tta ,  a lb a tta ,  d e b   ch iq ib   ketadi.
Yigirma k u ndan keyin sud b o ‘Iadi. T og‘ani  kam om adchi sifatida 
o ‘n  ikki  yilga  h u k m   qilish ad i.  M o l-m u lk i  m u so d ara  q ilin ad ig an  
b o ia d i.
S hu  b ila n   u m rin i  tin c h g in a ,  b ir  m a ro m d a   o ‘tk a z a y o tg a n  
o d a m n in g  h a y o tid a   keskin  b u rilish  b o ia d i.
Bu o ra d a  uyidagi  narsalari  m u so d ara qilinadi.  H ovlisi sotiladi. 
X o tin i  b itta  tu g u n c h a   b ilan   u y d an   ch iq ib   k e tad i.  S h u   k e tg an ch a 
q a y o q q a  k etg an in i  su rish tirad ig an   o d a m   b o lm a y d i.  0 ‘n  ikki  yil 
o l i b   ketib,  N u rm a t  to g ‘a  o z ib - to ‘zib,  b u k c h a y ib   q ay tib   keladi. 
U ni  ilgari  k o ‘rg an lar e n d i tan iy o lm ay d i.  Q arig an , soqollari  o q arib  
k etgan...
—  G ap la sh sa n g ,  gaplari  h a m   a n c h a g in a   u z u q -y u lu q ,  —  dedi 
M irvali.  —  B a’zan g ap id an  ad ash ib  ketib,  so ‘ragan  narsang qolib, 
boshqa narsani aytadi.  Savob b o la r - k u ,  h am  to g ‘  havosida s o g lig l 
tik la n a r,  d eb   shu  y o q q a  o lib   k eld im .  S h iy p o n n i  su p u rib -sid irib  
yuradi.  O rqa tarafga p ich a q o v u n  ek kan,  selitrasiz. T u z o q  q o ‘yadi, 
b e d a n a   ilinib tu ra d i.  B a’z i- b a ’z id a  o ‘zi  b ilan   o ‘zi  s o ‘zlash ad ig an  
o d a ti  b o r.  Q u lo q   s o ls a n g ,  b ir o n   m a ’n o   c h iq m a y d i.  N im a  
d ey ay o tg an in i  o ‘zi  bilsa  kerak.  B ir  kuni  to g ‘d a n  ju d a   c h a rc h a b  
k e ld im u ,  m a n a   sh u   sh iy p o n   ayvonidagi  rask lad u sh k ag a  y o tib  
m ag n ito fo n   q o ‘ydim .  « C h o rg o h »   ni  m iriq ib   esh ita  b o sh lad im . 
N u rm a t  to g ‘a  sh iy p o n   zin asig a  o l i r i b ,   q im irla m a y ,  ash u la n i 
oxirigacha eshitdi. C h o ‘qqilam i o ‘ragan bulutlaiga, pastlikda echkilar 
podasi k o la ig a n  to ‘zonga tikilgancha yum -yum  yosh to ‘kardi. Ashula 
tin g an d an  keyin o ‘m id a n  tu rd i-d a , yosh t o l a  k o ‘zlari bilan  m enga 
qarab:
—  B olam ,  m en   b o rim d a   b u   ash u la n i  q o ‘y m an g ,  —  dedi.
U   s h u n d a y   d e d i-y u ,  sh iy p o n   o rq asig a  o ‘tib  ketdi.  O rq asid an  
m en   h a m   sh iy p o n   p an asig a  o l d i m .   T o g ‘a  xarsang  to sh   u stid a 
m u sh td ek  b o l i b  o l i r a r ,   q im irla m a s edi. T o g ‘a n in g  d a rd i  bedavo. 
Ic h in i  kuydirgan  c h o ‘g ‘  o ‘tsiz  tu ta b ,  b u tu n   vujudini  jiz g ‘an a k  
qilayotgandek edi...
T olibjon bu gaplarni jim g in a eshitarkan, ertalabdan beri  k o ‘ziga 
telba b o lib  k o ‘ringan to g ‘a en d i adolatsizlik, shafqatsizlik qurboni, 
iflos,  jirk a n c h   q o l l a r   g ljim la b   ta sh la g a n   a y a n c h li  b ir  kim sa 
sifatida  n am oyon b o ld i.
T o lib jo n   h a y o tn in g   ayovsiz  zarb alarig a  d u c h   k elgan,  o m a d - 
siz hayoti kalovlatib qo'ygan, bezovta asm ing shiddatkor, sershovqin
4 0

---

b o ‘ro n larid an  q o c h ib , tin c h g in a  b ir kunji  kovak izlagan  o d am  edi. 
E n d i to g ‘a n in g  k ech m ish in i eshitib,  d u n y o d a u n d a n   h a m  chorasiz 
o d a m la r old id a o ‘z chorasizligi  h ech  g ap  b o ‘lm ay  q o lg a n in i bildi.
R atsiyada,  o ‘rto q   Rixsiyev,  d eg an   o v o z  t o ‘xtovsiz  esh itila 
boshladi.  M irvali tru b k an i q u lo g ‘iga q o ‘yib qichqirdi:
—  E sh itam an , esh itam an .  G apiraver.  N im a gap?
—  E sh ity ap sizm i,  o ‘rto q   Rixsiyev.  E rtag a  p io n e r  lageridan 
b irin c h i s m e n a  q ay tad i.  Z av g ar av to b u s b e rm a y a p ti.  R asulbeksiz 
b e ro lm a y m a n ,  d e y d i.  R asu lb ek   m e h m o n   k u tg an i  S h a h risa b z  
aeroportiga chiqib ketgan. N im a  qilay?
— G a ra jn i  m en g a u la b  ber.  0 ‘zim  g ap lash am an ...
R a tsiy a   a n c h a   p a y tg a c h a   q itirla b ,  g u v illa b   tu r d i.  K ey in  
x o tin c h a lish   o v o z  keldi:
—  G a ra j  ju ju rn ig i  e sh itad i...
V
N u rm at tog‘a kolxozda kassirlik paytida ko‘p ziyofatlam i ko‘rgan, 
n o z-n e’m atlaiga to ‘la dasturxon bezab, qan cha-qancha m ehm onlam i 
k u tgan.  A m m o   R asu lb ek d aq a  d astu rx o n   b ezay d ig an   m e z b o n n i 
k o ‘rm ag an  edi.
K ak lik lar  h o z ir c h o ‘qqiga  c h iq ib   k e tg a n ,  n a   tu z o q q a   ilin ad i, 
n a  o ‘q  b ilan  u rib  b o ‘ladi.  X o n ad o n lard ag i  o ‘rgangan  kaklik lard an  
b esh -o ltitasin i sotib olib d o ‘lm a qildi. T o g ‘  rayhoniyu jam b illarin i 
q iy m ag a  q o rib ,  k ak lik n in g  q o rn ig a  jo y la b ,  i p   b ila n   tik ib  ch iq d i. 
Ikki  kun  ichida tu zo q q a  ilingan bedanalarni  N u rm a t to g ‘aga patini 
y u ld irib ,  z iralab   q o z o n g a   b o stirib   q o ‘ydi.  E rin m a y   p o ‘std u m b a  
q irtish la d i.  Y arim   p a q ir o lc h a n in g  d a n a g in i  ajra tib ,  x o lo d iln ik k a 
q o ‘ydi.  E rtalab so ‘yilgan q o ‘c h q o m in g  kalla-pochasiyu  ichaklarini 
m a sh in a d a   uyga j o ‘n a td i.S h o fy o rd a n   x a sip   b ilan   kalla  g o ‘shti 
so a t beshga ta y y o r boMsin,  d eb  q a y ta -q a y ta  tay in lad i  Bek.
K u n  to g ‘  o rqasiga o ‘tish i b ila n  stolga d astu rx o n   y ozib,  m ev a- 
c h e v a la m i  q o ‘y a b o sh lad i.  H ali  u  sto ln i y asatib  u lg u rm a g a n  h a m  
ediki,  c h o ‘p o n  yigit «M oskvich»da t o ‘r  xalta to ‘la baliq olib keldi. 
B aliqlarni  u n in g   o ‘ziga  to z a la sh n i  to p sh irib ,  b e d a n a   b o stirg an  
q ozonni gazga q o ‘ydi.
—  Sal  d u ru stro q   k iy in ib  o lin g ,  sto   vosm o y larg a  o ‘xshab y u r- 
m an g ,  m e h m o n la r  o ld id a ,  —  dedi.
N u rm a t to g ‘a q ad d in i  rostlab o ‘rn id a n  turdi.
41

---

—  X otirjam  b o ‘l,  Bek.  M e h m o n la rin g n i oldiga b o rm ay m an .
—  T avba,  b u   o d a m g a  b itta  g ap   k am ,  ikkita g ap   k o ‘p.  J in n im i 
o ‘zi.  O d am o v i,  bu  y aram as ch o l.
Shiypon oldidagi yalanglikda ikkita «Volga» o ldinm a-ketin kelib 
t o ‘x tad i.  U n d a n   b irin c h i  b o ‘lib  yoshi  o ltm ish larg a  y aq in lash ib  
qolgan,  o p p o q  yuzli,  bag‘baqasi galstugining tu g u n i  ustidan  toshib 
c h iq q a n ,  salobatli  b ir  kishi  tu sh d i.
—  O bbo  se n -e y ,  —  d ed i  m e h m o n .  —  Z o ‘r  b o la sa n -d a .
—  S h o g ird in g iz m a n -d a ,  H oji  aka.  —  R asulbek  y alto q lan ib  
y o ‘l  b o sh lad i.
H o ji  ak a  b ila n   o b last  va  ray o n   selx o z te x n ik a   b irlash m asi 
b o sh liq la ri,  ray P O   m u d iri  h a m   kelgan.
U  m e h m o n la rn in g   q o ‘llariga  suv  quyib,  so c h iq   tu td i.  K eyin 
stol  ustidagi  d o k a n i o c h ib ,  o ‘tirish g a ta k lif qildi.
H oji ak a yasatilgan dastu rx o n g a q a rab  h ay ro n  boMib qoldi.
M e h m o n la r o ‘tirish g ach ,  R asulbek b u g ‘i c h iq ib  tu rg an   kaklik 
d o ‘lm ani o ‘rtaga q o ‘ydi.
—  B itta  iltim o s,  —  ded i  u  ay y o rch a  k o ‘z qisib.  —  H am m asin i 
yeb q o ‘ym ang!ar.  H ali b u n d a n   h a m   z o ‘rlari  bor.
0 ‘rtaga kabob keldi.  Po‘stdum ba keldi. Oxiri bedana tabaka tortildi.
U gra kesishda d u n y o n in g  b iro n   m am lak atid a  S hahrisabz bilan 
K itob pazandalariga ten g  keladigani boMmaydi.  U la r kesgan ugrani 
g ‘alta k   i p   yoniga  q o ‘ysangiz  qaysi  biri  ip ,  qaysi  biri  ugra — 
bilib  b o ‘lm aydi.
M ana shu  Rasulbek ana shu n aq a usta pazan d alard an  biri edi.
Sovxozga  c h e t  el  d eleg atlari  k elg an d a  ugra  ichib  tu rib ,  bu 
m a sh in a d a   q irq ilg a n m i,  d e b   so ‘rash g an d i.  Q o 'ld a   kesilganini 
a>tishganda birontasi  ishonm agan.
0 ‘shanda  M irvalining bu y m g ‘i bilan  R asulbek bir zuvala xam ir 
q o rib ,  m e h m o n la r  o ld id a   ugra  kesgan.  K eyin  u g rad an   bittasini 
olib  ig n an in g  tesh ig id an   o ‘tkazgan  edi.
H oji  aka  h a r gal  ta o m n i  o g ‘ziga  so lg an d a  R asulbek  s h a ’niga 
h a m d u   sa n o la r  o ‘qirdi.
— V ey,  bu  h u n a rn i  q ay d an   o ‘rg a n g a n sa n ,  palakat?! J u d a  z o ‘r 
ekansan-ku!
—  H ali  sh o sh m a n g ,  H oji  aka.  T o g 1  jilg ‘asid a n   tu tilg an   oy 
b aliqni yeganm isiz? Y em agansiz! A na en d i yeysiz.  C harviga о  T ab 
d im la n g a n  jig a r  yeganm isiz?  Y em agansiz!  H ali  h asip   b o r,  kalla 
g o ‘sh ti  bor.
4 2

---

H oji  aka yoyilib  kuldi.
—  B o‘k tirib 
0
‘ld irm o q ch im isan ?!  N a fasim   tiq ilib  qoldi.  E ndi 
jin d e k  d a m  ber.  U  y o q -b u   y o q q a yurib o v q atn i  h azm  qilaylik.
—  M a ’q u l,  m a ’qul.  H azm i  ta o m   u c h u n   h a m   ta d b ir belgilab 
q o ‘y g an m an .  0 ‘zlari  p o lizga b o rib ,  tu z o q q a  tu sh g an   b ed a n a la rn i 
te rib   o lad ilar.  B uning  gashti  b o sh q a c h a   boMadi.  N im a   deysiz, 
m a ’q ulm i?
H oji  ak a   yog‘Ii  qoM larini  so c h iq q a   a rtib ,  o ‘rn id a n   tu rd i.  U 
ich m as edi.  S h u n in g  u c h u n   h a m   h a m ro h la ri,  n o q u lay  boM masin, 
deb shishalarga q o ‘l u rm ay  o d o b  saqlab o ‘tirishgan edi, o ‘m ilaridan 
q o ‘zg‘alishm adi.  Hoji aka nari ketishi bilan shishalarga q o ‘l uzatishdi.
A tro f jim jit.  K echki  sh a b b o d a   g ‘ir-g ‘ir  esadi.  T o g ‘n in g   soya 
tarafi  t o ‘q   yashil  tusga  kirgan.  C h o ‘q q ila m in g   uch i  xuddi  qilich 
d a m id e k   c h a q n a b   tu rip ti.  S h u n d o q   p astlik d a,  x u d d i  oyogMng 
tagiga  u zala  tu sh g a n d e k   k a tta   q ish lo q   y astan ib   y o tib d i.  Q ishloq 
o ‘rta s id a n   kesib  o ‘tg a n   so y n in g   sh o v illash i  e sh itilm a s ,  faqat 
d a ra x tz o rlar,  x arsan g lar  o ra sid a n   b u ra lib -b u ra lib   o ‘tishi  ajib  b ir 
m a n z a ra   hosil  q ila r edi.
R asulbek  H oji  ak an i  sh iy p o n   o rq asig a,  N u rm a t  to g ‘a n in g  
chaylasiga boshlarkan:
—  H u   o ‘sh a  q o v u n   p o lizid a  tu z o q q a   ilingan  b e d a n a la r  sizga 
in tiz o r  b o ‘lib  y o tish ib d i,  —  dedi.
—  BoNdi,  b o 'ld i.  U  yog‘ini  o ‘zim   to p ib  o la m a n .  S en  ishingni 
qilaver.
R asulbek ito atk o ro n a q o ‘l qovushtirib,  orqasiga qaytdi.
Hoji aka so‘qm oqdan bitta-bitta bosib poliz to m o n  yura boshladi. 
Chaylada ikki tizzasini quchoqlab N urm at tog‘a uzoqlarga tikilgancha 
qim irlam ay o ‘tirardi.  Hoji aka chayla oldidan o ‘tarkan,  «om onm isiz, 
boboy»  d e b  q o ‘ydiyu,  paykal  to m o n   ketaverdi.
B oyadan  beri  q im irla m a y   o ‘tirg an   N u rm a t  to g ‘a  favqulodda 
b ir hayajon  bilan  seskandi.  T an ish  ovoz uni  sergaklantirdi.  Paykal 
to m o n   k etay o tg an   k ish in in g   o rq a sid a n   tik ilib   qoldi.
0 ‘sha, o ‘shaning o ‘zi.  Hojim urod bu. N u rm at tog‘a nim a qilishini 
bilm ay,  b eix tiy o r  o ‘rn id a n   tu rd i.  Bu  payt  H oji j o ‘yaklardagi  loy 
tu zo q larg a  ilingan  b e d a n a la rd a n  b ir-ik k ita sin i o lib  q o lyniga solib 
u lg u rg an ,  ajib  b ir  c h a q q o n lik   b ilan  j o ‘y a k d a n -jo ‘yakka  sakrab 
tuzoqqa engashardi.
N u rm a t to g ‘a u ndan  ko‘z uzm ay turib qoldi.  N ih o y at,  H ojining 
sh o d o n   ovozi  eshitildi:
4 3

---

—  Boboy,  b itta  xalta keltiring.  Q o ‘y n im  b ed an ag a to ‘lib ketdi. 
P itirlab  g ‘a sh im n i  keltiry ap ti.
N u rm a t  to g ‘a  h u sh y o r  to rtd i.  C h a y la   u stu n ig a  ilib  q o ‘yilgan 
q o ‘shog‘iz m iltiqni q o ‘liga oldi. T izzasida bukib o ‘qladi.  Keyin  Hoji 
engashib b ed an a olayotgan paykalga keldi.
— X alta keltirdingizm i? — ded i  H oji  unga q aram ay.
—  H a ,  —  d e d i  to g ‘a.
Hoji unga o ‘girilib qaradi-yu,  h an g -m an g  b o ‘lib qoldi.  C holning 
qoN idagi  m iltiq n in g   u c h i  u n g a  t o ‘g ‘rila n g a n ,  ikki  k o ‘zid a  o ‘t 
c h a q n a rd i.  H oji  e sa n k irab ,  h o z irg in a   tu z o q d a n   o lg an   b c d a n a n i 
q o ‘yib yubordi.  B edananing bittasi N u rm at tog‘aning oldidan pirillab 
u ch ib  o ‘tdi.
H o jim u ro d   q a lt-q a lt  titra r,  q o ‘ynidagi  b e d a n a la r  pitirlard i.
—  M en   seni  q id irm a d im ,  —  d e d i  b o siq ,  b o ‘g ‘iq  o v o z  b ilan 
N u rm a t  to g ‘a.  —  Ja z o in g n i  x u d o   b e rsin ,  d e g a n d im .  Y o ‘q,  sen 
xudoga  ham   c h a p  b erd in g . Ajal  to rtib ,  o ‘z  o yog‘ing b ilan old im g a 
kelding.  Im o n   k cltir...  Im o n   keltir.  H o z ir  o ‘lasan.  A l-q a so s-u l- 
m in al  h a q ,  d ey d ilar.
H o jim u ro d n in g  tili  kalim aga  kelm asdi.  N im a  d ey ish in i,  n im a 
qilishini bilm asdi. Q arshisida m iltiq o ‘qtalib turgan odam ga aytgulik 
b iro n  gap i y o ‘q ed i.  H e c h   q a n d a y  u zr,  h e c h  q a n d a y  iltijo u n i sh u  
to p d a  oM im dan o lib  q o lo lm asd i.  H o jim u ro d  s h u n c h a  yil  y ash ab , 
s h u n c h a   c h ig ‘iriq la rd a n   b u tu n   c h iq ib ,  b u n a q a   ta n g   ah v o lg a 
tushm agan edi.  Biron kun kelib unga ro ‘para b o 'la m a n , deb xayoliga 
h am   k eltirm ag an d i.
K olxoz  ogNzga  tu sh g a n   x o ‘ja lik la r,  H o jim u ro d   esa  p ic h o -g ‘i 
keskir raislar qatorida yurardi.  U  raykom  sekretari bilan prokurordan 
bo sh q a  ra h b a rla rn i  ra h b a r q a to rid a  k o ‘rm asd i.  B osh q alarn i  id o ra 
oldidagi  h u jrad a  n o n -c h o y  b ilan   k u tib  y u b o rard i.
H o jim u ro d  ju d a   ta d b irk o r,  h a r   ish  q o ‘lid an   k e lad ig an   kishi 
ed i.  B u x g alteriy ad am i,  o m b o rd a m i b iro n  c h a to q lik   b o ‘lib q o lsa, 
b irp a s d a   t o ‘g ‘rila rd i.  K e la d ig a n   re v iz o rla r  a k tn i  H o jim u ro d  
a y tg a n d e k   q ilib   y o z ish a rd i.  A y n iq sa,  g o ‘sh t  to p s h iris h   p a y tid a  
ishi  rosa  « y u rishardi».  U   k assad an  o ‘n - o ‘n  b esh   m in g  s o ‘m  o lib , 
fe rm a   m u d iri  b ila n   b o z o rg a   b o rib   m o l  x a rid   q ila rd i.  M o lla r 
m a s h in a g a   b o z o r d a n   o r t i l g a n c h a   t o ‘p p a - t o ‘g ‘ri  ta y y o rlo v  
k o n to rasig a j o ‘natilard i.  H u jjatlar esa besh o y  o ld in  so tib  o lin g an , 
boq ish g a  m u n c h a  y em ,  xashak  k e td i,  d e b  rasm iy lash tirilard i.  Bu 
o ra d a   m o ln i  k o ‘rm a g a n   m o lb o q a rg a   h a m   b esh   o y lik   m ao sh
4 4

---

y o z ila rd i.  N u rm a t  to g ‘a  k assir  boM gani  u c h u n   bu  ish la rn in g  
b a rc h a s id a n   x a b a rd o r  edi.
M a n a ,  q a n c h a   v a q t  o ‘tib ,  ikkovi  y a n a   y u z m a -y u z   kelib 
tu rish ib d i.
H o jim urod, chiqm agan jo n d a n   u m id, degandek, ch o ln i insofga 
k e ltirm o q c h i b o ‘ldi.
—  B o la -c h a q a m n i  uvoliga q olasiz,  —  ded i  u titra b -q a q sh a b .
—  M en i  b o la -c h a q a m n in g   uvoli  nega  seni  tu tm a d i?   Y o ‘q, 
seni  m azza  q ilib ,  ro h a t  qilib  o ‘ld ira m a n .  Q a n i,  y e c h in .  Y ech 
k o ‘y lak larin g n i.  B o‘l,  y ech in m asan g ,  h o z ir  te p k in i  b o sa m a n .
H o jim u ro d  shoshib k o ‘ylagini yecha boshladi.  Etaklari tagidan 
b ir gala b ed an a pari 1 lab u ch ib  c h iq d i-d a,  poliz etagiga borib tushdi.
—  Yech!  S h im n i  h a m  yech.  Y ech d ey ap m an !
H o jim u ro d  b ir so ‘z d em ay  sh im in i  ham  y echdi.  N u rm a t to g ‘a
q o ‘y n id an  gugurt olib unga  irg‘itdi.
—  Yoq!  Y oqib yubor!
—  Bu  n im a deganingiz? A xir,  y a la n g 'o c h   qayga b o ram an ?
T o g ‘a yana  m iltiq uchini  unga to ‘g ‘riIadi.
—  Q im irlam a!  E ndi senga k iy im -b o sh n in g  keragi y o ‘q.  0 ‘zlari 
k afan lab   k o ‘m ib  q o ‘yishadi.
H oji sh a rtta  o ‘zini  yerga otdi.  E m aklab u to m o n   kela boshladi.
—  M eni kechiring.  K echiring.  G u n o h la rim n i oqlaym an.  0 ‘sha 
o ‘ttiz   m in g  s o ‘m n i t o ‘lay m an .  Ellik  m in g   qilib toM aym an.
—  P ulni-ku, to ‘laysan.  Senga pul c h o ‘t em as.  Q u rb o n lar um rini 
n im a bilan t o ‘laysan? A zo b -u q u b atd a y o ‘qolgan navqiron  um rim ni 
n im a   b ilan   to N ay san ?  S a rs o n -s a rg a rd o n   b o ‘lib,  o ‘lib  ketg an  
x o tin im n in g   u m rin i  n im a   b ilan   t o ‘laysan?  Y o ‘q  b o ‘lib,  t o ‘zib, 
p a ta ra t  to p ib   ketgan  o ilam g a  q a n c h a   h aq   t o ‘laysan?  K iyim larni 
yoq.  BoMmasa,  tep k in i b o sam an .
H o jim u ro d   c h o ‘kkalab  o ‘tirib ,  k iy im larin i  b ir jo y g a  t o ‘pladi. 
QoMlari qaltirab gugurt chaqdi.  U n i kiyim lariga o b o rish d an  o ld in , 
rah m i  k e larm ik an ,  d eb  N u rm a t to g ‘aga zorli  q arad i.  T o g ‘a  m iltiq 
u c h i b ilan   k iyim larni  k o ‘rsatdi.  S h u n d a n   keyin  H o jim u ro d  yonib 
tu rg an  gugurt c h o ‘p ini kiyim lariga tu td i.  G u g u rt chaqilgan  kiyim - 
b o sh  a n c h a  v aq tg ach a tu ta b  tu rg a n   ed i,  sh ab b o d a  esishi b ilan  lop 
e tib   g u rillab   y o n ib   ketdi.  H oji  x u d d i  tash lag an   p o ‘stiga  tikilgan 
b esh ik teb ratard ek  y o nayotgan  kiyim lariga  m a ’yus q a rab  turardi.
S h iy p o n   to m o n d a n   m ast  y ig itla m in g   p o y m a -p o y   q o ‘sh iq - 
lari  esh itilad i.
4 5

---

S hu  to p d a   N u rm a t  to g 'a n in g   ic h id a   o ‘t  y o n ard i.  Bu  o ‘t  asta 
0
‘rm alab,  uning b u tu n  vujudini q am rab  oldi.  U  n im a qilayotganini, 
n im alar deyayotganini bilm asdi.  Q arshisida tu rg an  shu y alan g 'o ch  
o d a m d a n   d a h sh a tli  o ‘ch  olish  istagi  h u k m ro n lik   qilardi.
H o jim u ro d   esa  u  b ilan   u c h ra sh u v ,  q a c h o n d ir  ro ‘p a ra   kelib 
qolish to ‘g ‘risida sira o ‘ylam agandi.  U ni  m utlaqo unutib yuborgandi. 
T o ‘g ‘ri,  b a 'z i- b a ’zid a  N u rm a tn i  e m a s,  x o tin in i  eslab  q o ‘yardi. 
H a rg a l esiga kelganda etlarijim irlab, k o ‘zlari qo ro n g ‘ilashib ketardi.
B esh  yil  b o i d i ,   x o tin i  h a m   k o ‘rin m a y   q o ld i.  Ilg arilari  u 
sh a h a rd a  p ay d o  b o ‘lib q o la r,  so ch lari  t o ‘zg‘igan,  b ir q a rash d ay o q  
telbaligi  b ilin ib   tu ra d ig a n   bu  ayol  h a r  kuni  e rta la b   H o jim u ro d  
ishga  k e tad ig an   p a y td a   eshigi  o ld id a   k u tib   tu ra rd i.  U   k o ‘rinishi 
b ila n ,  q o ‘lini  qiblaga  c h o ‘zib ,  u z o q  d u o i  b ad   q ilard i.
—  X u d o y o   x u d o v a n d o ,  sh u   o d a m   x o n av ay ro n   b o ‘lsin!  Shu 
e sh ik d an   lo p illab   to b u tla r chiqsin!  E  x u d o ,  b o rlig in g   rost  b o ‘lsa, 
shu  o d a m n i  b ax tiq aro   qil!  U m ri  x o rlik d a,  zo rlik d a   o ‘tsin ,  om in!
H o jim u ro d   b u   te lb a d a n   te z ro q   q u tilish   u c h u n   sh o sh ib   o ‘zini 
m ash in ag a  u rar,  sh o fy o r  h a m   m o to ri  g u rillab   tu rg an   m a sh in an i 
o ‘qd ek   u c h irib   o lib  k etard i.  X o tin   m a sh in a   o rq a sid a n   to sh   o tib  
qolardi. Y ana o ‘sha etni jim irlatadigan qargMsh:
—  X u d o y o   x u d o v a n d o ,  shu  o d a m   x o n av ay ro n  b o ‘lsin!
S h u   to p d a   H o jim u ro d n in g   k o ‘ziga  so ch lari  t o ‘zg ‘igan  telb a 
x o tin n in g  alam  t o ‘la k o 'z la ri  k o ‘rin ib   ketdi.
X o tin  t o ‘rt-b e s h   k u n   uni  q a rg ‘a b -q a rg ‘ab y o lq  b o ‘lib ketardi. 
O ra d a n   ik k i-u c h   oy  o ‘tib ,  y a n a   p ay d o   b o ‘la rd i-d a ,  x u m o rd a n  
c h iq q u n c h a   q a rg ‘ab   k etib  q o la rd i.  Besh  yild an   o sh d i,  u  kclm ay 
q o ‘ydi.  H o jim u ro d   a sta -se k in   u n i  h a m   u n u tib   y u b o rd i.  A m m o  
b a ’z i-b a ’zid a esiga tu sh ib  q o la r,  k o ‘ngli  alla n e c h u k  b o ‘lib,  uyqusi 
q o c h a rd i.  S h u n d a y   k ezlard a  q o q   yarim   kechasi  к о ‘ф а п !  yelkaga 
to rtib ,  b o sib -b o sib   c h ek ard i.
O fto b  o ’ch ay o tg a n   m ahal  ikki o d a m   b ir-b irig a b a q am ti  kelib, 
c h u rq  etm a y  tu rard i.  B irining  ichi to ‘la a lam ,  dard .  Biri esa b u tu n  
b ir x o n a d o n n i v ayron qilgan,  en d i  qasos o n lari  kelg an d a taq d irg a 
c h a p   b erib   boM masligiga  aqli  y etib ,  b u   d u n y o d a n   u m id in i  uzib, 
’j l u   h a y ro n   tu ra rd i.
N u rm at tog‘a m iltiq uchi bilan, yur, deb ishora qildi.  H ojim urod 
q im irla m a d i.
- Y u r !
—  Q ayoqqa?
4 6

---

N urm at tog‘a javob o ‘miga miltiq uchini uning boshiga to ‘g ‘riladi. 
H o jim u ro d   seh rla n g a n d e k ,  ixtiyorsiz o rqasiga tisarildi.
—  Pastga q a ra b  yur!  — d eb  b u yurdi  N u rm a t to g ‘a.
N u rm a t to g ‘a e n d i bu  o d am   ustidan  m u tla q o  h o k im  edi.  E ndi
b u   o d a m   u n in g   qoM ida.  Y ot  d e s a   y o ta d i,  tu r   d e s a   tu ra d i. 
H o jim u ro d n in g   bu  n o c h o r  h o lati  u n g a  ro h a t  b ag ‘ishlardi.  H a r 
b ir  q a ltira s h   u n in g   k o ‘n g lid a g i  a la m la rn i  to m c h im a - to m c h i 
ch iqazib yuborayotganga o ‘xshardi.
U la r shu alp o zd a d a m  tez, d a m  sekin yurib pastlikka tushishdi. 
H o jim u ro d   yalang o y o q ,  to sh la rd a n  y u ro lm ay  q iy n alar, g o h  oyoq 
u c h id a ,  g o h   to v o n i  b ilan   yurib  h o ld a n   to y g an   edi.
—  M enga qarang, — dedi  Hojim urod. — Bo‘ldi-da endi.  M endan 
n im a  istaysiz?  M ayli,  pul  kerak boMsa,  p u l oling,  m o l-m u lk  kerak 
b o ‘lsa,  m ayli,  o ling.  E n d i  bas,  q o ‘yib  y u boring.
N u rm a t  to g ‘a  in d a m a d i.  Y u r,  d eb   ish o ra  qildi.  H o jim u ro d  
to sh lard an   sak rab -sak rab  y an a yurdi.  U la r a n a  shu  alp o z d a  yurib, 
tu b s iz ja rlik y o q a s ig a   kelishdi.  H o jim u ro d   en d i  h a y o td a n   u m idini 
uzgandi.  H o z ir b u  yaram as ja r  yoqasida p esh o n a m d a n   otad i, jarga 
q ulaym an, o ‘ligim b o brilarga yem  b o ia d i, d eb  o ‘yladi.  Shart burildi- 
yu  o ‘zini  N u rm a t  to g la n in g  o y o g l ostiga tashladi.
— Y olvoram an.  Sabiylarimga rah m  qiling. U m rim  b o ‘yi qulingiz 
bolay.
U ning bu yolvorishlari N u rm at to g ‘aga zarracha ta ’sir qilm asdi. 
U   o ‘n  b esh   yil  s a rg a rd o n lik d a   x o r - z o r   b o l i b ,   d iy d asi  q o tib  
ketgandi.  U n in g  ustiga,  xor-zorligiga,  x o tin in in g  telb a b o l i b  o ‘lib 
ketishiga sababchi shu edi.  N u rm a t u n d a n  shafqat  tilaganda yuzini 
o ‘girgan  edi.  D u n y o d ag i  p astk ash larn in g  eng pastkashi shu  to b d a 
y a la n g 'o c h ,  afto d a h o l b ir alp o zd a qarsh isid a tu rard i.
O fto b   o ‘ch d i.  T o g 6  o 6ngirlari  b ir  d a m   su k u n atg a  c h o 6m di. 
C h ig irtk a la r  h a m   ch irilla m a s,  g iy o h lar  h a m   sh itirla m a s,  k o ‘n - 
gilni  e z u v ch i,  k o ‘k ra k d a n   bosu v ch i  b ir  q o ro n g 6ilik  h o k im   edi. 
O d a m la r  aytg an   zavol  payti  sh u m ik in ?
— J o ‘n a e n d i,  —  d eb   b u yurdi  N u rm a t to g 6a.
H o jim u ro d   orqasiga shoshib burilgan edi,  N u rm a t  to g ‘a jerk ib  
berdi:
—  O rq ag a  en d i  y o ‘l  y o ‘q.  Jarlik k a  tu sh asan .  0 ‘sha  ta ra fd a n  
qayoqqa yo1 b o 6 Isa ketaverasan.
Jarlik vahim ali edi.  H o jim u ro d   ikkilanib tu rm ad i.  N im a b o ls a  
h am   u n in g  q o l i d a n  q u tu lish  u c h u n  ja r  to m o n g a  tu sh a  boshladi.
4 7

---

—  O rqaga  q ay tm ay san .  Shu  y e rd a  lo n g   o tg u n c h a   o ltira m a n . 
Q aytding,  o tam an .
H o jim u ro d   o M im d an   q o c h g a n d e k   o ‘z in i  o ‘n g irg a   u rd i. 
O y o q larin in g   q o n a b   ketishiga  q a ra m a y ,  c h a g ‘ir  to s h la m i  b o sib , 
xarsanglar orqasiga o ‘tib  ketdi.
H o zir N u rm a t to g ‘a tu rg an  y o ‘ld a n  b o sh q a orqaga qaytadigan 
yolg‘iz  o y o q   y o ‘l  y o ‘q   edi.
N u rm a t  to g ‘a  o ‘ja r ,  q ay sar,  ja h ld o r  o d a m   ed i.  U m u m a n , 
togM iklarning o ‘z  o 'ja r  q o n u n la ri  boMadi.  X arsan g  to s h la rd a n   uy 
tik lay d ilar.  H a r  b a h o r  sellar  u ylarini  b uzib,  v ayron  qilib  k e tad i. 
L ekin  ta b ia t  q a n c h a   o ‘ja r   b o ‘lm asin ,  u la r  qaysarlik  b ilan   y a n a  
kulba tiklaydilar.  Bu yerdagi erkinlik,  kenglik kobngillarga qanchalik 
ezgulik solm asin,  barib ir u la r o ‘ja rlik  o d atlarin i tashlayolm aydilar. 
B utun um rlari to sh la r,  sellar b ilan olishib o ‘tadi  (n ain k i  o d am lar,. 
h a tto  g iyohlar,  d a ra x tla r h a m  qaysarlik b ilan  tab iatg a o ‘ch ak ish ib   4 
yash ay d ilar.  S ellar  d a ra x tla rn i  ildizi  b ilan   q o ‘p o rib   o ‘ngirlarga 
u lo q tirad i.  L ekin  bu  q ay sar d a ra x tla r ildizlari  suvga teg ish i b ila n , 
sellarga  o ‘c h a k ish ib ,  y a n a   y a p ro q   y o zav erad ilar).  T o z a   hav o , 
to sh d a n -to sh g a   u rilib  pishib  tu sh a d ig a n   suv,  g bu b o r  q o ‘n m ag an  
giyohlar,  baland  c h o ‘qqilarga o ‘rm alab ketgan yolg‘iz o yoq y o ‘llar 
k o ‘n gilga  a lla q a n d a y   ezg u   tu y g ‘u la r  so lg a n .  U la r  d o ‘stlik n i 
m u q ad d as tu ta d ila r.  D o ‘st u c h u n ,  yaxshilik  u c h u n  jo n la rin i  ham  
ayam aydilar. A m m o...
A m m o   x iy o n a t  o ‘rtag a  tu s h s a ,  jo n - jo n in in g   a lla q a y e rid a  
y ash irin ib   yotgan  v ahshiy  k u ch   q alq ib  yuzaga  c h iq a d i.  U n i  h e c h  
q an d ay  t o ‘siq q ay tara o lm aydi.  Bu  — to g ‘lik lar udum i!
N u rm a t to g ‘a  ham  an a  sh u n d ay  vahshiy kuch  ixtiyorida edi.  U 
o ‘jarIik  qilib,  a lla m a h a lg a c h a   y o ‘l  poylab  o ‘tird i.  O y  k o ‘tarild i. 
C h ig irtk a la r  tin im siz   ch irilla rd i.  Q a y d a d ir  b o ‘ri  ulidi.  O sm o n i 
falak d an   qizil  chirogN   b ir o ‘c h ib -b ir y o n ib  sam o ly o t  u n siz  u c h ib  
o ‘tdi.  0 ‘zi y o ‘q b o 'lib   k etg an d an   keyin  ovozi gurillab to g ‘u  toshni 
larzaga soldi.
N u rm a t  to g 'a   o rq ag a  q a y ta rk a n ,  sh u   ishim   t o ‘g ‘ri  b o ‘ld im i, 
deb  o ‘ziga  o ‘zi  savol  b e rm a d i.  U  o ‘tg a n   u m ri,  b o la la ri,  x o tin i 
oldidagi  q a rz d a n   b ir  o z  b o 'ls a   h a m   u zilg an d ek ,  o 'z in i  yengil 
sezdi.  Kallasiga hech   narsa kelm adi.  H ech   narsani o ‘ylam adi  ham .
H o jim u r o d   o r q a s ig a   q a r a m a s d i.  Q a r a s a ,  N u r m a t   o tib  
tashlaydigandek edi.  H a r m in u t,  h a r sekund o ‘q  uzilishini  kutardi.
4 8

---

H ozir varanglab o ‘q  otiladiyu  H ojim urodning umriga yakun yasaydi. 
T o g ‘u to sh lard a jasad i  b o ‘rilarga, shoqollarga y em  b o ‘ladi.
U  tu g ‘ilib,  esini  ta n ig a n d a n   b u y o n   q a n d a y   y ash ad i,  n im a la r 
qildi?  O d am d ek  yashadim i?  B iron d ard m an d g a d a rm o n  b o ‘ldim i? 
Y iqilganni  k o ‘ta rib   q o ‘y d im i?  Y ig‘lagan  y e tim n in g   k o ‘z  y oshini 
a rtd im i?   B iron  m u h to jn in g   m u sh k u lin i  o so n   q ild im i?
Xayolidan o ‘tgan bu savollaiga javob topolm adi. 0 ‘zini yupatish 
u c h u n   xayrli  ishlarini  e sla m o q c h i  b o ‘ldi.
M ahalla m achitiga yangi to b u t yasatib berdi.  M ahalla ahli uning 
b u   ishini  askiyaga  oldi.  B iron  o d a m   q a z o   qilsa,  H o jim u ro d n in g  
to b u tin i  o lib  ch iq in g la r,  d eb   unga  esh ittirib   p ic h in g   q iladigan 
boN ishdi.
Y iqilib beli singan  opasi b ir  yil gip slan ib ,  kasalxonada  shiftga 
te rm ilib   y o td i.  H a r   gal  esh ik   o c h ilg a n d a ,  u k a m   k ely ap ti,  d eb  
u m id v o r b o 'ld i.  A na  sh u   n o g iro n   o p asi  o la m d a n   o 'tg a n d a   to b u t 
o ld ig a  tu sh ib ,  «voy  o p a m » la b .  k o 'z   y o sh in i  d a ry o   qilib  o q izd i. 
U c h   yil  b o 'ld i,  n e - n e   m e h rib o n c h ilik la r  q ilgan  o p asin in g   qabri 
g 'a rib  b o 'lib , qovjiragan o 'tla rg a   k o 'm ilib  yotibdi.
H ojim urod o ‘ylab-o‘ylab, biro n ta qilgan xayrli  ishini topolm adi. 
K o‘z  oldiga o d am larg a qilgan ja b ri.  nohaqligi  kelaverdi.
N o g a h o n   o ‘lim   k u tay o tg an   o d a m n in g   xayoliga  n im a la r  kel- 
m aydi.  H o z ir o 'q   u zilad i.  S h u  b ilan  tam om !
U y i,  b o la la ri,  o rttirg a n   davlati  k o ‘z  old ig a  keldi.  N a h o t-k i, 
sh u la rn in g   h a m m a sid a n   b ir d a q iq a d a   m a h ru m   bo'lsa?!
O rq a to m o n d a   n im a d ir shitirladi.  T osh d u m a la b  qarsilladi.  Bu 
tovush  unga xuddi  k im d ir m iltiq  o 'q la y o tg a n d e k  tu yuldi.  N u rm a t 
m iltiq n i  en d i  o 'q la d i,  d e b   o 'y la d i  H o jim u ro d .
N urm at!
K im   u?  H o jim u ro d   unga n im a y o m o n lik  qilgan?
U  o ‘zig a -o ‘zi  b e ix tiy o r shu  savolni  b e rd i-y u ,  sesk an d i.  Jav o b  
izlashga yuragi betlam adi. A gar javob izlasa, o ‘z id a n -o ‘zi nafratlanib 
ketadi.  U  o 'z in i  o 'z i yovuz d eb  atashga ju r ’at qilolm asdi.  N ach o ra. 
B ir  d a q iq a d a n   keyin  o la m d a n   o 'ta d i.  H e c h   b o 'lm a s a ,  o 'lim i 
o ld id an   qilgan g u n o h la ri  u c h u n   tavba qilishi  k erak -k u .
U  N u rm a t to g 'an in g  boshiga kulfatlar soldi.  O 'ttiz  m ing so 'm g a 
tushirdi.  Q am atd i.  U y-joyi  m usodara b o 'ld i.  Q o 'lid ag i  bolasi bilan 
xotini  uydan haydab chiqarildi. A lam da o 'rta n ib , xotini telba bo'lib 
qoldi.  N u rm a tn in g  o 'z i  u m rin i q a m o q la rd a  sarson-sargardonlikda
4 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
4 9

---

o ‘tkazdi.  Endi um ri tog‘u toshlarda devonavor o ‘tm oqda.  Shularning 
barig a  H o jim u ro d   sa b ab ch i.  P ulga  o ‘c h lig i,  h a ro m d a h   fiS zar 
qilm asligi,  m o l-d u n y o ,  pul  o ld id a   h a r q a n d a y  m u q addaS m arsani 
oy o q o sti  q ilish d a n   toym asligi  sabab b o ‘ldi.
Bu  x a to   em asd i.  P astk ash lik   h a m   e m asd i.  Bu  vahshiylik, 
jirk an ch lik  edi!
A trofni  q o ro n g ‘ulik  bosdi.  S hu to p d a   H o jim u ro d n in g  k o ‘ngli 
h a m ,  to g ‘u  to sh la r  h a m ,  to sh la r  o ra sid a n   q a y n ab   c h iq q a n   a jd a r 
m isol  ild izlar h a m   q o p -q o ra   edi.
H o jim u ro d   to y ib   y iq ild i.  O sm o n   y o ‘lin i  t o ‘sg an   to g ‘la r 
tepasidagi  o y n in g   d o k a  o rqasiga  c h iro q   y o q q a n d e k   ojiz  s h u ’lasi 
ta ralib   kelardi.  H o jim u ro d ,  N u rm a t  m en i  h o z ir o ta d i,  h o z ir o tib 
ta s h la y d i,  d e g a n   x a v o tird a   a n c h a g in a   y o ‘l  y u rib   q o ‘y g a n in i 
sezm agandi.  N u rm at tog‘aning qorasi ko‘rinm asdi.  D em ak,  N urm at 
uni ta 'q ib  qilm agan.  0 ‘sha jo y d a qolgan.
H ojim urod o ‘lim xavfi chekinganini sezdiyu birdan b o ‘shashib, 
o y o q -q o ‘lidan  d a rm o n   k etd i.  Y erga  tira lib ,  h a rc h a n d   o ‘rn id a n  
tu rm o q c h i b o ‘lad i,  kuchi  y etm aydi.  Shu  y iq ilganicha c h a lq a n c h a  
yotib,  o sm o n g a  q arad i.  K o ‘zlari  xira  to rtg a n id a n   y u ld u z la r  b ir- 
biriga chaplashib ketgandek b o ‘lardi.  A tro f vahim ali edi.  Q aydadir 
soy guvillaydi. T epadan dum alagan tosh guvillab,  pastliklarga shag‘al 
surib  tu sh ad i.  Y aq in g in ad a  yovvoyi  m u sh u k n in g   e tn i jim irla sh - 
tirad ig an  ju d a   x u n u k   m iyovlashi  esh itild i.  H ali  u  to m o n d a ,  hali 
bu to m o n d a  uning k o ‘k im tir k o ‘zlari  yonib,  o ‘chadi.  O dam   oyog‘i 
te g m a g a n ,  faqat  m a x lu q lar  m a k o n id a   p ay d o   boNgan  H o jim u ro d  
ulam i bezovta qilganga o ‘xshardi. Ayniqsa, gala-gala m ushuklam ing 
bag‘illab miyovlashi,  papiros c h o ‘g ‘idek o ‘chib-yonayotgan k o ‘zlari 
H ojim urodning etini m uzlatib yuborardi.  N im a b o ‘lsa ham  bu xudo 
qarg‘agan joydan  ketishi  kerak. A m m o qayoqqa? A trof tog‘, qoyalar. 
N a jo t y o ‘li  qaysi to m o n d a ?
U  tu b siz o ‘ngir o g ‘zida q altira b ,  q ay  tarafga  b o rish in i  bilm ay, 
hayron turardi.  Bu  xil tu rish d an  foyda y o ‘qligini bilib, boshi o q q an  
tarafga qarab ketm o q ch i b o ‘ldi.  Q ovjirab qolgan b u ta  shoxini kuch 
bilan sindirib,  unga tayan g an ch a yuqoriga k o ‘tarila boshladi.
U z o q d a n   s h u ’la  k o ‘rin d i.  G u lx a n d a n   q o lg an   c h o ‘g ‘lar b o ‘lsa 
kerak,  d eb  o ‘yladi.  E n d i  u  y o ‘lni  o ‘sh a tarafga  q a rab  oldi.  S h u ’la 
u zo q   em a s  edi.  K im d ir  y aq in d a g in a   gulxan  y o q ib ,  o ‘c h irm a y  
tashlab ketganga o ‘xshaydi.  K atta xarsang tagida bir bo ‘yra eni joyda 
c h o ‘g ‘lari  hali  ham   m iltirab  tu rard i.  H o jim u ro d  engashib c h o ‘q q a
5 0

---

tikildi.  U c h o 'q q a  o ‘xsham asdi.  QoMidagi  tayoq bilan c h o ‘g ‘ni titib 
k o ‘rdi.  A jab, ta y o q  tegishi  b ilan o q  c h o ‘g ‘larn in g  h am m asi so ‘ndi.
H o jim u ro d   gulxan  d eb   o ‘ylagan  jo y   y iltiroq  q u rtn in g   uyasi
edi.
U  m u tla q o  h o ld a n   toydi.  Y urishga  m a d o ri q o lm ay ,  yassi  tova 
toshga uzala tushib yotib oldi.  Peshonam ga bitgani shu ekan, qandoq 
qilay,  d eb   ta q d irg a   ta n   b e rd iy u ,  b o sh in i  tirsagiga  q o ‘yib  k o ‘zini 
yum di.  K uni bilan oftob qizdirgan tosh  ham   issiqqina edi.  N im ad ir 
ch iqillayotganini eshitdi.  N im a  bu?  Soatm i?
H o jim u ro d   hali  k iy im -b o sh in i  y e c h g a n d a   so atin i  o lm ag an , 
o ‘z tashvishi  b ilan  b o ‘lib b ilagida so ati b o rlig in i  sezm ag an   ekan.
O y hali  u n c h a  b a la n d   k o ‘tarilm ag an .  S o a tn in g  fosforli  m illari 
n e c h a   b o ‘lg an in i  k o ‘rsatib   tu rip ti.  0 ‘n  ik k id an   o sh ip ti.
H o jim u ro d   issiqqina toshga o ‘tirib,  beixtiyor m udray boshladi. 
Yum shoq to ‘shaklaiga botib uxlaydigan odam ga yaydoq toshda yotish 
o so n  em asd i.  U  h ali u  y o n b o sh ig a,  hali b u  y o n b o sh ig a a g ‘d a rila r 
edi.
J o n i  u zilgan  o d a m d e k ,  to sh   b a g ‘rid an   h a ro ra t  ketdi.  T ongga 
y aq in   b a d a n n i  u z ib  o la d ig a n   m u zg a ay lan d i.  H o jim u ro d   q a ltirab  
o ‘rnidan turdi.  H avo salqin,  m uzdek edi.  H ojim urod titrab-qaqshab 
yuqoriga c h iq a  boshladi.  G iy o h larg a tu sh g an  sh u d rin g  to m ch ilari 
h a m   m uzd ek .
U n in g   b o sh i  a y lan ib ,  k o ‘ngli  b e h u z u r  b o ‘la  b o sh lad i.  K o ‘zi 
tin ib ,  tepasidagi  to g ‘la rg ir-g ir aylandi.  U  m u v o zan atin i y o ‘q o tib , 
y onboshiga gu rs etib  yiqildi.
A na s h u n d a n   keyin  n im a la r boM ganini  bilm aydi.  Y onboshiga 
issiq  o ‘tg a n d a   k o ‘zini  o c h d i.  K im d ir  u n i  p o ‘stinga  o ‘rab  gulxan 
yoniga yotqizib q o ‘ygan edi.
H o jim u ro d   q ay erd alig in i,  n im a la r  b o ‘lay o tg an in i  b ilm asdi. 
B oshini  k o ‘ta rib ,  atro fg a  q arad i.  O fto b   c h a ra q la b ,  te ra k   b o ‘yi 
k o ‘tarilib qolgan.  S on-sanoqsiz o p p o q  echkilar tin m a y  m a ’rashadi. 
O ltm ish   y o sh lard ag i  sersoqol  b ir  c h o l  ta y o g ‘iga  k o ‘ksini  tirab 
unga qarab turardi.
—  T irik m isan ?  —  ded i  u  h assad an   k o ‘ksini  uzib.  —  K im san 
o'zing?
H o jim u ro d  yelkasiga p o ‘s tin n i to rtib ,  u n g a h ayron  qaradi.
—  Bu taraflarda sh ir yalang‘o c h  n im a q ilib ju rib san ,  shirog‘im ?
H ojim urod q u m q sh ab  qolgan lablarini arang juftlab jav o b  berdi:
—  Q a ro q c h ila r  ta la b   ketd i,  o ta.

---

—  Biz  tara fla rd a   q a raq sh i j o ‘q  e d i-k u .  Bu  to v la rd a   igna  h a m  
jo 'q o lm a y d i.
E chkilar orasida h ay t-h ay t deb уищ ап yigitcha ch o ln in g  oldiga 
keldi.
—  U lovlarni tovga  haydaym i?
—  S h o sh m a ,  b o lam .  M an o v   m ey m o n g a   to m o q   ber.
Y ig itch a  zaran g   to v o q d a   e t  o lib   keldi.  G u lx a n d a   vaq irlab
q ay n ay o tg an   q u m g ‘o n g a  c h o y  tash lab ,  b e lb o g ‘id an  suvi  q o c h g a n  
n o n   olib,  H o jim u ro d n in g  oldiga q o ‘ydi.
H o jim u ro d   n ih o y a td a   o c h iq q a n  edi.  H e c h   q ay o q q a q aram ay , 
pish illab   lunjiga  o v q at  tiq ard i.  B ir p asd a  zaran g  to v o q d ag i g o ‘sh t 
tugadi. Yangi dam langan choyni bosib-bosib ichdiyu, a ’zoyi badani 
terga botdi.
—  E n d i  n e  q ilm o q sh isa n ?   —  d e d i  c h o ‘p o n   ch o l.
H o jim u ro d  bilagidagi  so atn i  y ech ib ,  d a stu rx o n   ustiga q o lydi.
—  O ta ,  iltim o s,  y an a  b ir  yaxshilik  qiling.  M a n a   sh u   s o a tn i, 
y aq in   o ra d a   m agazin  b o ‘lsa,  to p sh irib ,  y arim   b ah o sig a  olsa  ham  
m ayli,  m en g a  k iy im -b o sh   xarid  qilib  keling.  U yim ga  y alan g lo c h  
borm ay.
C h o l c h o ‘p o n  yigitga qaradi.
—  U lim ,  j o ‘q  d e m a .  B ir  p u srm o n   bolasi  ek an .  P a t-p a tin g n i 
m in ib ,  pastga  tu sh ib   ch iq .  S hay  h a m   tu g ag an .  T u z   o l,  q a n d   ol. 
G u g u rt  olish  h a m   e sin g d an   ch iq m a sin .
Yigit  o ‘to v  o rq asid an   m o to tsik l y etaklab c h iq d i-d a ,  d astu rx o n  
u stid a y altirab  tu rg a n   so atn i  o lib  h avas b ilan   tikildi.
—  Z o ‘r  so at  ek an .  U v o l-k u ,  sotish.
—  S o a t  o d a m d a n   q im b a t  e m a s ,  —  d e d i  c h o l. 
—  B or, 
m e y m o n n i  a y tg an in i  qil.
Y igitcha m ototsiklini patirlatib, yonbag‘ir b o ‘ylab ketgan yolg‘iz 
oyoq y o ‘lda b ir zu m d a  g ‘o y ib  b o ‘ldi.  M o to rn in g  gurillashi  a n c h a  
vaqtgacha eshitilib turdi.
M o to tsik l  o rq a sid a n   yug u rg an   it  tilin i  o siltirib   qay tib   keldi.
VI
Bu  jo y la r n in g   to n g la r i  q a n d o q   b o ‘lis h in i  T o lib jo n   s h u  
p a y tg a c h a   b ilm a g a n d i.  C h o ‘q q in in g   naryogN   —  K ito b   to m o n -  
la rd a   a lla q a c h o n   k u n   y o y ilg an ,  d a la - to s h d a   o fto b   d e h q o n n in g  
yag‘rinini qizdirgan m ahal, bu jo y lard a — O m o n q o 'to n  o ‘ngirlarida
52

---

hali  k o ‘r o y d in g a   o ‘x sh ash   n im q o ro n g ‘u lik  h u k m  su ra rd i.  F aq at 
o sm o n   o p p o q .  T u n d a n   u zilib   q o lg a n   q o ro n g ‘u lik  a sta -se k in  
e riy o tg a n g a   o ‘xsh ay d i.  A jab,  b u   p a y tla rd a   d a ra x tla rn in g   soyasi 
boM m aydi.  A g ar fo to a p p a ra td a   b iro n   n im a n in g  su ra tin i  o lsan g , 
h e c h   n arsa c h iq m a sa   kerak.  A xir,  su ra t soya b ilan   n u r b ir-b irig a  
y o ‘l b e rm a g a n d a  p ay d o  boMadi.
T o lib jo n   a n a   s h u n d a y   p a y tla rd a   b a la n d   b ir  to s h   te p a sig a  
c h iq ib ,  o lisla rg a   tik ila d i.  P a s t- b a la n d la r ,  b a g ‘rin i  y erg a  b e rib  
yotgan filga o ‘xshash bahaybat to sh la r shaklini y o ‘qotgan.  llo n d ek  
t o ‘lg ‘o n g a n   soy  h a m   e n d i  y o ‘q q a   o ‘x sh ay d i.  F a q a t  g u v illag an  
o v o zi  e s h itila d i.
U  rasso m   0 ‘rol  T a n siq b o y e v  a sa rla ri  n u sx asin i ju rn a lla rd a n  
qirqib olib saqlardi. C h et ellarda yurganda shu ona yurt manzaralariga 
u z o q -u z o q  tikilib,  xayollarga to la rd i.  U  shu  to p d a  q a ra b  o 'tirg a n  
m an zaralar su ratlard a k o ‘rganlariga o ‘xsham asdi.  B unda  n u r bilan 
soya o ‘yini y o ‘q  edi.  U n in g  bu  k o ‘ray o tg an lari buy u k  kashfiyotga 
o ‘x sh a rd i.  S h u n c h a   yo sh g a  k irib ,  hali  b u   t o ‘g ‘rid a   sira  o ‘ylab 
k o ‘rm a g a n   e k a n .  E n d i  u  n u r   b ila n   so y a n in g   b u y u k   q u d ra tig a  
im o n   k eltird i.
C h o ‘q q ila r  u stid a  b u rg u t  sokin  su zard i.  T o g ‘  o rq asid a  bosh 
k o ‘targ an   q u y o sh   u n in g   q a n o tla rid a   ch a q n a y d i.  G o ‘yo  o sm o n i 
falakda burgut yonayotganga o ‘xshaydi.
M ana shu buigut oftobni c h o ‘qqiga tortib chiqarayotgandek edi. 
H a d e m a y  b u rg u t  o rq a sid a n   q u y o sh   c h o ‘qqiga c h iq d i.  C h iq d i-y u  
o lam   nurga to ‘lib ketdi. A zam at c h in o rla r pastliklarga u z u n -u z u n  
so y alar  tash lad i.  S h u d rin g   bosgan  to v a   to sh la r  y altiradi.  T o g ‘ 
y o n b a g ‘irla ri  x u d d i  a z a m a t  tim s o h   te ris ig a   o ‘x s h a b   k e td i. 
S h a rs h a ra la rd a n   suv  e m a s,  n u r   t o ‘k ila y o tg a n d e k ...  A tro fd a n  
qushlam ing chug‘u r-c h u g ‘uriyu olislarda c h o ‘ponlam ing hayt-huyti 
eshitila boshladi.
Tolibjon h a r tong ana shu m anzaralam i tom osha qilgani chiqadi. 
T in iq ,  c h a n g -g ‘u b o rd a n   xoli,  sh a ffo f h a v o ,  h e c h  q a n d a y  t a ’rifga 
sig‘m ay d ig an   k o ‘rin ish la rd a n   T o lib jo n   h u z u r qilardi.
U ning tarang tortilgan asablariga sokinlik halovat, orom  berardi. 
Tolibjon ana shu jim jitlikni qidirib kelgandi. U n i topdi. O na yurtidan, 
tu g ‘ilib o ‘sgan so ‘q m o q la rid a n  topdi.
S o ‘q m o q  b o sh id a  jiy a n in in g  qorasi  k o ‘rindi.
—  T o g ‘aaaa!  K atta  e n a m   c h a q iry a p tila r.  C h o y in g izn i  ic h a r- 
mishsiz!
53

---

T o lib jo n   o ‘rn id a n   tu rib ,  y u q o rig a  c h iq a   b o sh lad i.  U  e n d i 
so ‘q m o q d a n  ch iq q a n id a  jiy an i dikanglab ch o p ib   ketdi.
—  T o g ‘a,  m e n i  tu tin g ,  tu tib   b o ‘psiz!
Tolibjon orqasidan yugurdi. Y etolm adi.  Bola a n c h a  joyga borib 
t o ‘xtadi.
— Y eto lm ad in g iz,  yetolm adingiz!
— Jiy an , ju d a  c h o p a g ‘o n   ekansan.
T olibjon tosh devor oralig ‘idagi qiyshaygan eshikdan  ichkariga 
kirdi.
B olalar  k attak o n   xom   o lm a   girdiga  c h o ‘p  tiqib  charx p alak  
yasashgan  e k a n ,  a riq ch ad a  pildirab aylanyapti.  Etagini  lippa  urib 
olgan Z ay n ab   loy o ‘ch o q  chetiga o yoq tirab sut  pishiryapti.  Kuyov 
ayvon ustuniga osib q o ‘yilgan kaftdakkina oynaga qarab soqol olyapti.
Z aynab o ‘ch o q d an  c h o ‘g ‘lam i tortib,  zarang c h o ‘m ichda sopol 
tovoqqa sut quyib Tolibjonga uzatdi.
—  A ka,  q a y n o q q in a ,  ichib  oling.
A yvonda yaqindagina ta n d ird a n  uzilgan  ikkita kulchani  ro ‘m o - 
liga o ‘rab o ‘tirg an   k am p irn in g  ovozi eshitildi:
—  H o y ,  b o la..  Ic h ib   ol.  E rtalab k i  sogNlgan  su tn in g   h ik m ati 
ko‘p. Sen yuigan yurtlarda sut talqonini suvga qorib beradi deyishadi. 
B u n a q a d a   s u tn in g   sutligi  q o lad im i!  D a rro v   ic h ib   o l,  b o la m . 
H alqum ingni kuydirib-kuydirib ich. Aslo to m o q  og‘rig‘i b o lm ay san . 
S h u n d o q   q il,  bolam .
T o lib jo n   tik  tu rg a n c h a   sut  h o ‘play boshladi.  U  k o ‘p  yillardan 
beri bunaqa shirin sut ichm agandi.  K am pir aytgancha bor.  U yurgan 
yurtlarda poroshok qilingan sut sotilardi. T a ’m i h am  boshqacha edi.
H ali b o la la m in g  h am m asi  uyg‘o n m a g a n .  K e c h q u ru n ,  to g ‘am  
b ilan  y o ta m a n ,  d eb   xarxasha  q ilgani  c h o y sh ab g a  b u rk a n ib   uxlab 
yotibdi.  U kecha allam ahalgacha Tolibjonning b o ‘ynidan quchoqlab: 
e rta k   ay tin g ,  ta g ‘in   ay tin g ,  d eb   q o ‘y m ag an d i.  E rtak   yarm iga 
k elm ay o q   p ish -p ish   uxlab  q o lg an d i.  Z a y n a b   kelib,  o ‘z  o ‘rniga 
oborib yotqizganini ham  bilmagandi.  U ning yonginasida ishtonchang 
bittasi  o ‘tirip ti.  U   hali  b e t- q o ‘lini  yuvm ay o q   k a tta k o n   k u n g a b o - 
q a rn i  tim d a la b   p ista  ch a q y a p ti.  Y ostiq,  k o ‘r p a - to ‘sh ak   usti  pista 
p o ‘choqlariga t o ‘lib ketgan.  U   h a r zam o n  Tolibjonga qarab iljayadi. 
T o lib jo n   sh u   to p d a  b o rib ,  b o lan i  o ‘p ib -o ‘pib  olgisi  keldi.
Z ay n ab  bo la tepasiga  kelib,  u y a t-u y a t,  dedi.
—  H a m m a y o q n i  p o ‘c h o q   q ilib   y u b o rib siz -k u ,  q a n i,  tu ra  
q o lin g ,  o ‘rn in g izn i  yig‘ib  olay,  x o ‘jayin!
5 4

---

Z a y n a b   sh u n d a y   d e b   b o lan i  k o ‘ta rd i,  k o ‘ta rd i-y u   ishtonsiz 
orqasiga b e o z o r sh ap illatib  urdi.
—  B oplabsiz-ku,  x o ‘jay in . T o g langiz k o ‘rsa uyat qilm aydim i? 
E n d i  kul sepib o fto b d a q u ritib  olam izm i?
B ola  q ilg an   ishi  g u n o h lig in i  b ilm ay   jilm ay d i.  B ir  ch iro y li 
jilm aydi.  B eg‘ub o r,  sh irin  jilm ayish edi  bu.  Bu  n o rasid a,  beg u n o h  
g o ‘dak jilm ayishi edi.  Z ay n ab  uning q o m id a n  k o ‘tarib, ariq b o ‘yiga 
o lib   k e tark an ,  y u zlarid an   c h o ‘lp - c h o ‘lp o ‘pardi.  U  b o la n in g  bay- 
b aylashiga q a ra m a y ,  b a q irtirib  a riq d a  jild ira b  o q ay o tg an   m u zd ek  
suvda orqasini yuvdi.  Bola bu «jabr-zulm»dan qutqarishni so‘ragandek 
to g ‘asiga u m id v o r qaradi.
H am m ayog‘i shalabbo bolani ko‘tarib ayvon to m o n g a o ‘tarkan, 
Z ay n ab  akasiga g ap  qo td i:
—  Bu  kishi  sh u n a q a la r.  H a r  k u n i  ahvol  shu.
A yvonda o 4 irg a n   k am p irn in g  ovozi  eshitildi:
— Hoy, Zaynab, senga necha m arta aytish kerak.  Bolani qovug‘iga 
q o ‘c h q o r m oyi su rtish   kerak.  N eg a ay tg an im n i  qilm ay san ?
Z ay n ab   hali  uyg‘o n m a g a n   y an a b ir bo lasin i  k o 4 a rib  ayvonga 
oborib yotqizdi.  Keyin so‘ridagi o ‘rinlarni bir chetga taxlab,  supurib 
o ld i.  Jo y  qildi.  T o lib jo n   o n asin i  к о 4 a rib  s o ‘riga  o p k elib  o 4 q iz d i. 
K am pir ro ‘moliga o ‘rog‘liq issiq nonni q o ‘lidan q o ‘ymasdi. Tolibjon 
uni  k o 4 arg an d a b u tu n  vujudidan  issiq, jizza solingan  sedanali  non 
h idi  a n q ib   ketdi.
N o n u sh ta paytida janjal chiqdi.  Bolalar to g 'a m  bilan oT iram an, 
d eb  xarxasha boshlashdi.
—  H o y ,  to g ‘ala rin g   b itta.  S e n lar  k o ‘psan lar.  Q aysi  b itta n g  
b ilan  o ‘tirad i.
—  M en  b ila n ,  m en   bilan.
Ikkitasi  ikki  y o n ig a,  b ittasi  tizzasiga  oT irdi.  Jo y   tegm agani 
q o v o q -tu m s h u g ‘i  osilib tesk ari  q a rab  oldi.
—  M en   sizn i  to g ‘a  q ilm a y m a n .  S izn i  y o m o n   k o ‘ra m a n . 
D adam ni tog‘a qilam an.
T o lib jo n   h u z u r  qilib  kuldi.
—  Senga sam o k at opkelib b erg a n m a n -k u .
—  K erak e m a s,  k erak  em as.
T o lib jo n  oxiri  u n i o ‘ng tizzasiga o lib  oT irishga  m ajb u r b o ‘ldi.
K a m p ir ularg a  ta n b e h   berard i:
—  H o y ,  n eg a b u n a q a  qilasanlar?! T o g ‘ang ch o y in i  ichib olsin.
55

---

K am p ir  rt/m o ln i  y e c h ib , jiz z a lik   n o n n i  tim irsk ila n ib   o ‘g kli- 
ning oldiga q o ‘ydi.
—  Issiqqina yeb ol. Atayin sedana septirganm an. Sedana yemaga- 
ningga  h a m   k o ‘p   yillar b o ‘lgandir.  A ksiga  o lib  se d a n a   o ‘lg u r b ir 
o tim   n oscha qolgan ekan.
H am m ayoqni sedana hidi tutib ketdi. Y ana janjal chiqdi.  Bolalar 
to g 'a m n in g   n o n la rid a n   y ey m iz,  d eb   ch u v illa sh d i.  Z a y n a b   b ir 
c h im d im -b ir c h im d im d a n   u sh a tib ,  u larn in g   q o ‘liga  b erdi.
—  E ndi  qolganini  to g ‘an g  yesinlar.  X o 'p m i,  o p p o q  b o lalarim .
Y o ‘q ,  b o la la r   ta la s h ib - to r tis h ib   n o n n i  u v o q   q ilis h v o rd i.
Tolibjon z o ‘rgka b ir burdagina yeb qoldi.  K am pir yana gapga tushdi:
—  K u n d a  yegan  o c h ,  y ild a  yegan  t o ‘q ,  d e b   sh u n i  a y ta d i-d a . 
H oy.  kuyov  t o ‘ra,  X a rtu m n in g   b o z o rid a n   b ir q a d o q q in a   se d an a 
o p k elib  bering.
—  X o ‘p ,  x o ‘p,  — d e d i  kuyov b o ‘shagan  p iyolani d a stu rx o n g a 
q o 'y a r   ekan.
K uyov  n ih o y a td a   k am g ap   yigit  edi.  T o n g   o tg a n d a n   to   n o ­
n u sh ta   tu g a g u n c h a   u n d a n   c h iq q a n   g ap   sh u ,  k a m p irn in g   se d an a 
o lib  keling,  deganiga ja v o b ,  x o ‘p ,  x o ‘p , d eg an i  b o ‘!di.
U  q a c h o n la rd ir  T o s h k e n td a   z o o v e te rin a riy a   te x n ik u m id a  
o ‘qigan, kolxozga vetvrach bo'lib kelgandi.  Bu orada kolxoz sovxozga 
aylandi,  u o ‘sh a -o ‘sh a vetvrach.
Ilgarilari  U sm onali d o ‘x tim ing q o 'li-q o 'lig a tegm asdi.  H ali m ol 
ferm asid a,  hali  yaylovga  c h iq ib   ketgan  q o 'y la r  su ru v id a,  hali 
to g 'd a  o ‘rm alab yurgan e c h k ilar orasida.  B o ra-b o ra sovxozga bitta 
vetv rach   k am lik  qilib  q o ld i.  O 'ttiz   m in g   q o ‘y,  o ‘n  ikki  m ing 
q o ra m o l,  m in g -m in g la b  e c h k in i b itta  vetv rach   ep lay o lm asd i.  Bir 
to q q a chiqib ketganicha  U sm onali oylab qolib ketardi.  S och-soqoli 
o ‘sib,  q o ray ib ,  o z ib -to ‘zib   q ay tib   k elard iy u   ikki  k u n   o ‘tm a y , 
y an a  U sm o n ali  d o ‘x tir  k erak   b o ‘lib,  c h a q irib   k etish ard i.  E n d i 
bunaqa vetvrachlardan to ‘rtta. Z o nalaiga b o ‘lib olishgan.  U sm onali 
faqat  ech k ilarg a  q araydi.  H a fta n in g  besh  k u n in i  to g 'd a   o 'tk a z ib , 
ikki kungina uyda bo'ladi.
U  uydalik  p a y tid a   h o v lin in g   k e m tik larin i  tu z a ta d i,  loy q o rib  
devorlarning  nuragan jo y larin i suvaydi.  G uvala quyib oftobga terib 
q o 'y a d i.  U  q u ygan  g u v a lalard a,  a lb a tta ,  b o la la m in g   o y o q   izlari 
b o 'la d i.  B oshqa  y o 'l  q u rib   k etg an d ek ,  b o la la r  atay lab   guvalani 
bosib o'tishadi.  U sm onali ulaiga indam asdi.  Bosilgan guvala tepasiga 
kelib  q a ra b   tu ra rd i-d a ,  b ir  iljayib  o 'tib   k etard i.  A rq o n n i  yejkaga
5 6

---

ta sh la b ,  o ‘ro q n i  o lib   p astlik k a  tu sh ib   k e ta r,  tu sh g a   y a q in   b u rn i 
yerga  te k k u d e k   b o ‘lib  o ‘t  o rq a la b   c h iq a rd i.  U la m i  h o v lin in g  o f- 
to b ro ‘ joyiga yoyib,  y an a pastlikka tu sh ib  ketardi.
U sm o n ali  d o ‘x tir  ikki  k u n   u y d a  b o ‘lsa,  sh u   ikki  k u n   h ech  
kim   u n in g  o v o zin i e sh itm asd i.  B a’z a n   to q a ti to q  boM gan Z ay n ab  
a la m in i t o ‘kib solardi:
—  H oy, m enga qarang.  U yda y o ‘q  paytingizda-ku,  m ayli.  N ega 
b o r  p ay tin g izd a  h a m   y o ‘q q a   o ‘xsh ab   y u rasiz?  A xir,  sh u   kolxoz 
oMgurda ishlaganingizga yigirm a yil b o ‘lay deyapti.  Q o ‘l ostingizda 
ish la y d ig an lard an   b ittasi  g ero y   b o ‘ldi.  C h o ‘p o n la m in g   k o ‘kragi 
o rdenga to 1 lib ketdi. N ega sizga bittagina m edal ham  bermaydi?!
U sm o n ali d o ‘x tir bu gapga ja v o b  to p o lm ay :
—  M ed aln i  n im a  q ila m a n ?  — d eydi.
—  N im a  q ila m a n  em ish! Siz ish d an  b o sh q a  n arsan i bilm aysiz. 
H o z ir  d av ru   d a v ro n   k im n ik i,  g a p   b ilg a n n ik i.  M ajlisd a  g a p i- 
rad ig an larn ik i.  Siz  m iq  etm ay siz.  H e c h   m ajlis-p ajlisd a  g a p ir- 
ganm isiz?
U sm o n ali d o ‘x tir y an a b o sh in i sa ra k -sa ra k  q ilad i.
—  G a p irib  n im a q ilam an ?
—  U yda q a n d o q  bo'lsangiz,  ishingizda h a m  shundoqsiz.  O dam  
tilin i  u n u tib   q o ‘ygansiz.  M o lla r tilin i  bilasiz.
—  H oy,  hoy!  —  d e y d i  k am p ir.  —  O g ‘z im   b o r  d e b   h a r g ap n i 
aytaverm aydi o d am  degan.  Erkak od am n i vazifasi to p ib -tu tib  kelish. 
T o p g a n in i  uyga  tash isa ,  ro ‘zg‘o rin g d a   k am ch ilig in g   boM masa, 
b o lalarin g n i  usti  b u t,  q o rn i  t o ‘q   b o ‘lsa,  y a n a   n im a   k erak   sen g a, 
bolam?!
K a m p ir g a p ira y o tg a n d a   U sm o n a lin in g   yuzi  y o rishib  k etad i. 
X u d d i  u n in g   ichidagi  g a p n i  a y ta y o tg a n d e k ,  b o sh in i  q im irla tib  
turadi.
B o la la m in g   h a m   d a d asi  b ilan   u n c h a lik   ishi  y o ‘q.  B olalar 
e rk a la tm a y d ig a n ,  o ‘y n a tm a y d ig a n   k ish i la rga  su y k a lish m a y d i. 
K elganda, d a d a m  keldi,  d eb  sevinishm aydi h a m ,  k etg an d a,  ketdi, 
d eb  kuyishm aydi  h am .  U sm o n ali  to g ‘d a n  y o n g ‘o q m i, d o ‘lan am i, 
rav o ch m i  o rq a la b   k e lg an d a,  u n g a  to m o n   g u r y u g u rish ad i,  xolos. 
T ogN arda  u la r  istag an   k o n fe tla r,  te s h ik   k u lc h a la r,  sa m o k a tu  
v elo sip ed lar  b o ‘lm asdi. B o lalar  u n i  uyga  o v q at  tash iy d ig a n ,  uy 
ishini  q ilad ig an   kishi  d e b   bilish ard i.
S h u n in g  u c h u n   h a m  T olibjonga b o la la r sh u n d o q q in a  yopishib 
q o lish g an   edi.
57

---

U sm onali d o ‘xtir bugun to q q a ketadi.  S hu ketgancha besh kun 
kelm aydi. Z ay n ab  tong saharda, akasi chiqib ketayotganda tandirga 
o ‘t  qalayotgan edi.  B esh -o ‘n ta  ku lch an i savatga solib, sham ollasin 
deb ayvon shiftidagi  ilgakka osib q o ‘ydi.  E rin in g  k iy im -b o sh larin i 
d azm o llab  qiyiqqa tugdi.  O rasiga sovun, so ch iq  solib q o ‘ydi.
E shik o ld id a y o n b o sh ig a  «V E T V R A C h»  d eb  yozilgan  «R A F» 
a v to b u sc h a si  1о‘х1аЬ,  ikki  m a rta   sig n al  b e rd i.  B o la la r  g u rra  
o ‘rin larid an  tu rib   k o ‘ch ag a yugurishdi.  T o lib jo n   kuyovini  kuzatib 
ch iq q an d a avtobus ichi g ‘ij-g‘ij bola edi.  H a tto  q o ‘shni bolalar ham  
ch iq ib   o lish g an .  U sm o n ali  d o ‘x tir  ketish  o ld id a n   g u n o h k o ro n a  
iljayib,  dedi:
—  Siz bilan duru stg in a gaplasholm adim .  Xafa boMmang, o ‘zim  
sh u n a q a m a n .  T o q q a   ch iq in g ,  z a p   ch iro y li jo y la rn i  k o ‘rsatam an . 
U lu g lb ek  e k k an   c h in o rn i,  y u ld u zlarn i  k u zatish   u c h u n   q u rd irg an  
to sh   su p a n i  k o ‘rsa ta m a n .  S h u n d o q q in a   O m o n q o ‘to n   yonidagi 
s o ‘q m o q d a n  boram iz.
Ich id a b o la la r ch u v illash ay o tg an   m a sh in a  zarb  b ilan  q o ‘zg ‘a - 
lib,  ikki  c h e tid a   q o y a d a n   q u lag an   to s h la r  s a f  to rtg a n   y o 'ld a n  
g u rillab   ketdi.  M a sh in a   m uyulishga  k elg an d a zarb  b ilan   t o ‘xtadi. 
Bolalar bir-birlarini  itarib pastga tushishdi.  U lar ko ‘chani shovqinga 
to 'ld irib ,  q u v la sh g an ch a  kim   o ‘z a r o ‘yn ab   kelishardi.
A kalarini  izlab ostonaga yem aklab  kelgan  kenja o ‘g ‘il og‘zidagi 
b itta g in a   tish in i  k o ‘rsatib  T o lib jo n g a  ta lp in d i.  T o lib jo n   xuddi 
kapalakning qanotidan ushlayotgandek avaylab uni ko‘tardi.  Bag‘riga 
iliqqina tek k an  bo la tan i  u n i seskantirdi.  V ujudi  titrab  ketdi.
Bu  iliq  vujud  d u n y o n in g   ro h atlari  ich id a  h e c h   n arsaga  ten g  
k o T ib   b o 'lm a y d ig a n   buy u k   b ir  ro h a t  edi.
B o la la r  te rla b ,  h a n sira b   q a y tib   k elish d i.  Y oshi  k a tta ro g ‘i 
T o lib jo n n in g   oldiga  kelib,  d avay,  «zuv,  zuvakam »  o ‘yn ay m iz, 
d eb  q oldi.
—  Bu  q a n a q a  o 'y in ?   —  ded i  h a y ro n   b o 'lib  T o lib jo n .
—  H u  anavi  to sh g a c h a   nafas  o lm a y   «zuv»  d e g a n c h a   c h o p ib  
borish.  B orguncha  kim  nafas olsa yutqizadi.
—  B o‘p ti,  —  d e d i  T o lib jo n .
0 ‘rta n c h a  jiy an i  u n in g  y engidan  to rtd i.
—  0 ‘y n a m a n g ,  t o g ‘a .  B u n i  n a fa s i  j u d a   u z u n .  E llik ta  
san ag u n in g izch a ham  suv tagida turoladi.
Bola shart q o ‘ydi:
—  K im  yutq azsa,  y ig irm ata y o n g ‘o q  beradi.
58

---

—  M en d a yong‘oq yo‘q.  Y utqizsam   n im a qilam an?
—  B elingizdagi  qayishingizni berasiz.  B o ‘ptim i?
—  B o‘p ti,  — d ed i T o lib jo n  b o la la rc h a  o ‘yinga qiziqib.
Bola  nafasini  ichiga  u zo q  y utib,  to sh  to m o n g a   «zuv»lagancha 
yugurib ketdi.  U  toshga yetib,  shu  «zuv»lagancha yana qaytib keldi 
h a m k i,  nafas  o lm asdi.
B olaning  rangi  o q a rib ,  k o ‘kragi  ichiga to rtib   k etgandi.
—  B o‘ld i,  boMdi, jiy a n .  E n d i  nav b at  m enga.
Tolibjon ham  nafasini  ichiga tortib, tosh to m o n g a qarab yugurib 
ketd i.  U n in g   «zuv»  lag an in i  b o la la r  esh itib   tu rish ard i.  T o lib jo n  
to s h g a   y e tm a y o q   n a fa s  o lib   y u b o rd i.  B o la la r  c h u v illa s h ib , 
y u tq azd in g iz,  y u tq azd in g iz,  q ay ish n i  y ec h in g ,  d ey ish ard i.
T olibjon b elidan kam arini yechib, bolaga uzatdi.  Bola k am am i 
b alan d   k o ‘ta rg an ch a c h o p ib  ketdi.  B oshqalari  k o ‘ch an i  changitib, 
uning orqasidan yugurishdi.  K enja jiyani  h am  em aklagancha ularga 
to m o n   kafti  b ilan   tu p ro q li  y ern i  ta p - ta p   u rib   b o rard i.
VII
T o lib jo n n in g   q ilad ig an   ishi  y o ‘q.  E rtalab   tu rib   to n g   o tish in i 
to m o s h a   q ilad i.  Q ay tib   kelib  o n asi  b ila n   o ‘tg a n -k e tg a n la rd a n  
gaplashadi.  Kuni bilan jiyanlarini eigashtirib, soy b o ‘ylarida aylanadi. 
B olalarga  turli  o ‘y in c h o q la r yasab  b erad i.  U la rn in g   te lb a-tesk ari 
g a p la rid a n   zav q lan ib ,  o ‘z  bolaligini  eslaydi.
Ishga  o ‘rg an g an   o d a m n in g   b e k o r  qolishi  b ir  fojia  e k a n in i 
T o lib jo n   e n d i  bildi.  S h u n d a y   d iq q a t  b o 'lg a n   k u n la rn in g   birid a 
T o lib jo n   k ech asi  x o n ta x ta g a   b a g ‘rin i  b e rib ,  K P S S   M ark aziy  
K om itetining partkom issiyasiga xat yozdi.  Partiya a ’zosi b o ‘la turib 
b iro n ta   foydali  ish  qilishiga  im k o n   b e rish m a y o tg a n in i  b irm a -b ir 
yozdi.  K itob  s h a h a r p o c h ta sid a n   zak a z n o y   qilib j o ‘natd i.  U n in g  
bu xil  kayfiyatini  k am p ir sezib tu rard i. T o lib jo n n i yoniga ch aq irib , 
b ir  g ap   aytdi:
— Zerikib qolyapsan, bolam .  Erm akka b o 'lsa ham  biron ishning 
b o sh in i  tu tsan g  b o ‘lardi.  B u n aq a zerikib o ‘tirsa n g ,  b ir kun  em as, 
b ir kun  yan a d ay d ib   k etib q o lasan .  S h u n d a n   q o T q a m a n .  M en in g  
h a m   b esh   k u n lig im   b o rm i-y o ‘q m i,  m en i  tu p ro q q a   q o ‘yib,  keyin 
q ayoqqa ketsang o ‘zing bilasan.
—  H ech  q ayoqqa  k etm ay m an ,  ena.  O ta -o n a m  o ‘tg an  yerlarda 
y a sh a m o q c h im a n ,  —  d e d i  T olibjon.
5 9

---

—'B alli, b o la m .  S h u n c h a  d a rb a d a r kezg an in g  boMadi.
T o lib jo n   q a c h o n d a n   beri  a y to lm a y   y u rg an   g ap n i  en d i  o c h iq : 
aytishga a h d  qildi.
— T o sh k en td a b ir ro ‘zg‘orga yetadigan yukim  bor.  O lib kelsam , 
degandim . Bu joyga o ‘zlaringiz sig‘m ay qolibsiz.  M en qayga sig‘am an. 
S hu  a tro fd a n   c h o g ‘ro q   b o ‘lsa  h a m   b ir  b o sh p a n a   o lsa m ,  sizga 
y aq in ro q jo y d a yashasam  deym an.  M irvali m arkazdan jo y  b eram an, 
d eydi.  M enga  h a sh a m a tli  u y n in g  keragi  y o ‘q.  E n d i j o ‘n g in a  u m r 
k ech irm o q ch im an .  D ab d ab alam i k o ‘rib boMdim.  Siz qatori, q o ‘ni- 
q o ‘sh n ilarin g iz q a to ri  y a sh a m o q c h im a n .
U n in g  gap i k am p irg a m a ’q u l keldi.
—  S hu,  b o lam ,  M irvaliga ju d a y a m  elakishaverm a. Q o ‘li o chiq, 
d ali-g ‘uli b o ‘lgani b ilan yurtga  m a ’q u l kelm aydigan qiliqlari  k o ‘p. 
U nga  q o ‘sh ilib   sen  h a m   b a d n o m   b o ‘lib  q o lm a .  M ish -m ish la rg a  
q a ra g a n d a ,  u n in g   q o ‘li  q o n li,  k o ‘p   o d a m n in g   b o sh in i  yegan. 
G u ld e k  q iz la m i baxtsiz qilgan.  R iso latn in g  kelinini y o ‘ld a n  urgan 
h a m  shu.  R av sh an b ek n in g  g ‘oyib b o ‘lish id a h a m   u n in g  q o ‘li b o r, 
d eg an   g a p la r  y u rip ti. E h tiy o t  b o ‘l!  U n d a n   k o ‘ra  o ‘zin g n i  o ‘yla. 
B iron  m o ‘m in -q o b ili  u c h ra sa ,  b o sh in g n i  ikki  q ilib   o lsak m ik in ?
—  Y o ‘q ,  e n a ,  —  d e d i T o lib jo n .  —  U m rim n i  b u y o g ‘ini  yakka 
o 4 k a z m o q c h im a n . X o tin im  b ilan o ‘g ‘lim n in g  xotirasi  m eni yolg‘iz 
q o ‘ym aydi.  H a m m a  vaqt biiga.
—  0 ‘z in g  b ilasan .  Q a rish in g  b o r.  Issiq -so v u g ‘ing b o r,  y o tish - 
turishing b o r. Y oningda b ittag in a h a m d am in g  b o ‘lsa d eg an d im -d a, 
yan a o ‘zin g  bilasan. Q arib  b oshi y ostiqqa y etg an d a x o tin  kishi  h ar 
yerga sig‘ib ketaveradi.  M an a, m e n  sig‘y ap m an -k u .  Erkak qariganda 
h ech   b ir  k u n ji-k o v a k k a   sig‘m ay d i...  S h u   y a q in   o ‘rta d a n   hovli 
o lam an , deysan. Q a n d o q  b o ‘larkin? A xir, bu uy, b u  hovli otangdan 
qolgan.  S eningjoying.  K uyovga aytay, anavi etakka to m  solsin.  Sen 
o ‘z uyingga o ‘zing ega b o ‘l.
T o lib jo n  o n a sin in g  s o ‘zin i q a y ta rd i.
—  E n a ,  b u   g ap in g iz  m e n g a   m a ’qu l  k elm ad i.  Bu  uy Z a y n a b - 
niki.  S h u n c h a  bo la b ilan yan a to m  solish unga o g ‘irlik qiladi. A gar 
siz  rozi  boM sangiz,  hovli  etag ig a  ikki  xo n ali  u y ,  b ir ayvoni  b ilan 
qurib o ‘sha yerda yashay.  Sizni h am  o ‘sha uyga olib o ‘tam an .  Biiga 
yashaym iz.
K a m p ir  jim ib   q o ld i.  Y elkalari  s ilk in a rd i-y u ,  k o ‘zid a  yosh 
k o ‘rin m asd i. A jab,  k o ‘rm ay d ig an   k o ‘zga yosh  h a m   kelm as ekan.
K a m p ir  e s h itila r-e sh itilm a s  p ich irlad i:
6 0

---

—  U m rin g d a n  barak a to p , bolam .  0 ‘g ‘il,  o ‘g ‘il  ekan.  S h u n in g  
u c h u n   o ‘g ‘il  tugMlgan  uyda  t o ‘y  b o ‘lib  k etad i.  Beri  kel,  p e sh o - 
n a n g d an   b ir o ‘pib   q o ‘yay.  Ezilib  ad o y i  ta m o m   boMgan  en an g g a 
b o sh q a td a n  jo n   a to  qilding.
Tolibjon engashib, k am pirning k o ‘kragiga bosh q o ‘ydi.  K am pir 
u n in g  b o sh in i  siladi.  Y elkalarini  siladi.
T o lib jo n  ju d a   o lislard a q o lib   ketgan g o ‘d ak lik  yillariga qaytib 
borg an d ek  edi.  0 ‘z onasi b ag ‘rida erkalanayotgandek edi.
K a m p ir  u n i  b a g ‘rid an   q o ‘yib,  tim irsk ilan ib   c h o y n a k   qid ira 
boshladi. T olibjon unga choy quyib uzatdi.  K am pir bir-ikki  h o ‘plab 
piyolani yoniga q o ‘ydi.
—  E n d i  b u n d a y   q il,  b o lam .  K iyiksovdi  m o m o m g a   b o rm a - 
g a n im g a   h a m   k o ‘p  y illar  b o ‘lib  ketdi.  H a r   yili  yetti  ta n g a d a n  
a ta b ,  tash lab  q o ‘yg an m an .  S hu a ta g a n la rim n i  o b o rib ,  K iyiksovdi 
m o m o m n i ziyorat qilib kel.  Bilam an, sen yangicha odam san.  Bunaqa 
ishlardan h azar qilasan.  M en  u ch u n  b o r, bolam .  B esh-to‘rt kundan 
beri  d ad an g  tushim ga  kiryapti.  K iyiksovdi  m o m o m   h a m  tushim ga 
kiryapti. 0 ‘zim  borolm aym an. Oborsang ham  yo‘liga chidam aym an. 
H e c h   boM m asa,  m e n   b o ‘lib  b o r.
T o lib jo n ,  x o ‘p ,  dedi.
U  K iyiksovdi  m o m o   t o ‘g‘risid a  b o la lig id a   k o ‘p  afso n a la r 
esh itg an .  U z o q -y a q in d a n  z iy o ra tc h ila r kelib, jo n liq  s o ‘yib,  tavob 
q ilish larin i  h a m   esh itg an .  A m m o  o ‘zi b o rib   k o ‘rm ag an   edi.
K enja o ‘g ‘lin in g  b o ‘yniga so ch iq  bo y lab ,  qay ch i b ilan so ch in i 
olayotgan  Z ay n ab  gapga aralashdi:
—  E n a ,  bilib  g ap iry ap sizm i?  A k am   u  yerga  b o rsa la r  g ap - 
so‘zga qoladilar.  Raykom  u yerga odam  q o ‘ygan.  Kim  kelsa ro‘yxatga 
o lib o ‘tirad i.  B o rm an g ,  aka.
— Yaxshi o d a m n i xotirlasa  nim asi h u k u m atg a  m alol  kelarkan? 
K iy ik so v d i  m o m o m   a v liy o   boM m asa,  c h o r y o r la r d a n   b itta s i 
boM masa...
T o lib jo n  o n a sin i  yu p atd i:
—  B o ram an ,  e n a ,  b o ra m a n ...
0 ‘g ‘lin in g  sochiqqa tushgan sochlarini tugib,  ichkariga opkirib 
k e tay o tg an   Z a y n a b  akasiga,  b o rm a n g ,  d eb  y an a t a ’kidladi.
Z aynabning tashvishlanishiga asos b o r edi. Yaqinda ferm a m udiri 
Kiyiksovdiga bo rib ,  echki so ‘yib q o n  chiqazgani  u ch u n   partiyadan 
o ‘ch irilib ,  ish d an   o lin g an   edi.  R aykom   b ir  n e c h a   m a rta   g ‘azab 
qilib  kelib,  K iyiksovdi  m a q b arasin i  b u z ib   ta sh la m o q c h i  boMdi.
61

---

K eksalar  u n i  o ta n g   yaxshi,  o n a n g   yaxshi,  d eb   z o ‘rg‘a  q a y ta - 
rishgandi.
T o lib jo n   k ech asi  K iyiksovdi  afso n asin i  o ‘ylab  y otdi.
Ikki  k o ‘ch m a n c h i  q ab ila  o 'rta sig a   n iz o   tu sh ib ,  o m o n siz  ja n g  
b o ‘ladi.
O d a m larn in g   n o a h illik la rid a n  dili o g ‘rigan tab ib  k a m p ir bosh 
olib tog‘u toshlarga chiqib ketadi.  M ana shu Z am b u ru g 1 qoya tagida 
xarsang  to sh la rd a n   v atan   tik ib ,  o d a m la rd a n   o lisd a  ta n h o   yashay 
b oshlaydi.
Bu  kim sasiz  k a m p ir  yalanglikka  e rta   b a h o r o ‘ziga  y etarlich a 
qilib bug‘doy separkan. Y ana arpa separkan.  H osilni o ‘rib olgandan 
keyin q o ‘l te g irm o n d a to rtib  u n  qilib o larkan.  S h u n d o q q in a  eshigi 
ta g id a n   o q a d ig a n  jilg ‘ad a   g ‘ij-g ‘ij  b aliq   suzib  y u ra rk a n .  U  giyoh 
terib ,  k u n d u zlari xilm a-xil d o rila r tay y o rlark an .  B a’z a n  k ech alari 
h a m  oy t o ‘lgan p ay td a b arg larn in g  to v lan ish ig a q a ra b ,  en g  noy o b  
giyohlam i toparkan. Tog‘dagi parrandalam  darrandalar unga o ‘iganib 
qolishgan ekan.  Ilo n -c h a y o n la r u n i c h a q m a s e k a n .  B o ‘rilar u n in g  
y o n id an  bem alol o ‘tib ketaverarkan. A yiqlar h a m   unga d a f  qilm as 
ekan.
T o g ‘  y o n b a g ‘irlarini  q alin q o r bosgan  p a y tlard a k a m p ir eshigi 
oldidagi o xurga tu rli  o v q a tla r t o ‘kib q o ‘yark an .  X o ‘raksiz qolgan 
kiyiklar sh u   y e rd an   ta m a d d i  qilib  k e ta rk a n .  Eshigi  o c h iq   q o lg an  
p a y tlard a k ak lik lar u yning  ichiga b e m alo l  kirib d o n  c h o ‘qiyverar 
ekanlar.
Bir to m o n  y ong‘o q zo r,  b ir to m o n d a  pistazo r...  K am p ir go ‘sht 
yem as  ek an .  N o n ,  y o n g ‘o q ,  jiy d ay u   tu rsh a k la r,  o lm a -  q o q ila r 
un in g  yem agi  ekan.
U   o v ch ilarn i  y o m o n   k o ‘ra r  ek an .  K a m p irn in g   q a rg ‘ishidan 
q o ‘rqib o v ch h ar bu to m o n larg a kelishm as ekan.  U  qarg‘agan o d am  
yo  m ayib,  yo b iro n  tu z a lm a s d a rd g a c h a lin a d i,  d e b  o ‘ylash ark an . 
U ning kulbasiga u z o q -u zo q  yurtlardan tabiblar kelib,  u tayyorlagan 
d o rila rn i  o lib  k etish ark an .  K a m p ir u la rd a n   pul  o lm as ek an .  U la r 
kam pirga tuz, kiyim -kechak opkelib doriga alm ashtirib ketisharkan.
M a n a   shu  k a m p ir  to n g   sa h a rd a   to g ‘da  g iy o h   te rib   yursa, 
o 'n g ird a n   q a n d a y d ir  g ‘alati  o v o z  esh itilib d i.  B u talarn i  qayirib 
o ‘ngirga en g ash ib   q arasa,  b ir  kiyik  q o p q o n g a   tu sh ib   tip irc h i- 
layotgan  em ish .  Jo n iv o rn in g   q o p q o n g a   ilinganiga  a n c h a   boMgan 
shekilli, u  h o ld an  toygan,  q o p q o n  qisgan oyog‘id an  q o n  oqarm ish. 
K am p ir giyoh t o ‘la savatini o ‘n g ir c h e tid a  qoldiritffrastga tu sh ad i.
6 2

---

K u ch   b ilan  q o p q o n n i  ayirib  k iyikning  o y o g ‘ini  c h iq a z ib   oladi. 
K iyikning turishga m ajoli yo‘q edi.  K am p ir uning u  yo q -b u  yog‘iga 
qaraydiyu b ird an  g ‘alati b o ‘lib ketadi.  K iyikning d o ‘ppaygan qorni 
l i p - l i p   u c h a rm ish .  O ,  jo n iv o r,  o y -k u n in g   y aq in g a o ‘xshaydi, 
deb o ‘ylabdi k am p ir.  U   kiyikning q o rn in i  b eo zo r silabdi.  N im a d ir 
tip ir c h ila y o tg a n d e k   b o ‘iib d i.  D o k a   r o ‘m o l  ta g id a n   t a n g ‘ig an  
p e s h o n a b o g ‘in i  y e c h ib ,  k iy ik n in g   y a r a d o r   o y o g ‘in i  t a n g ‘ib 
b o g ‘labdi.  C h o ‘q q id a  y altiray o tg an   o fto b   n u ri  sirp an ib   o ‘ngirga 
tu sh ib d i.  B adaniga  issiq o ‘tg a n   kiyik silkinib o ‘rn id a n   tu rib d i-d a , 
b ir  d a m   q im irla m a y ,  q o p -q o ra   k o ‘zlarin i  k am p irg a  tik ib ,  keyin 
asta-sekin yurib o ‘ngirdan ch iq ib  ketibdi.  K am p ir u n in g  k o ‘zlarida 
a llaq an d ay  m in n a td o rlik  a lo m a tin i sezgandek boMibdi.
K a m p ir  b e s h -o ‘n   k u n g a c h a   u n in g   k o ‘z larin i  u n u to lm a y d i. 
M a ’yus q o p -q o ra   k o ‘z la r n im a la rn id ir ifoda q ilm o q ch i boMgandi. 
Bu jo n iv o rn in g  tili  b o ‘lsaki,  ayta qolsa.  S hu  k o ‘zlar,  shu  b eg u n o h  
m a ’yus  k o ‘zla rd a   xalo sk o r  inson  bolasiga  a y tad ig an   allaq an d ay  
g a p   b o r  edi.
O ra d a n   y an a  o ‘n   kun  o ‘tib ,  k a m p ir o ‘sh a  kiyikni  so ‘q m o q d a  
o ‘t  c h im d ib   y u rg an id a  k o lradi.  E ndi  u  yolg‘iz  em asd i.  O rq asid a 
n im jo n g in a ,  y u rg an d a  titra b   tu ra d ig a n   ing ich k a  o y o q lari  z o ‘rg ‘a 
g avdasini  k o ‘ta ra y o tg a n   kiyikchasi  b o r edi.
—  H a , jo n iv o r,  k o ‘z y o rib san -k u !  —  d ey d i  p ic h irla b   k am pir.
H a m m a   kiyik  b ir  kiyik.  U la rn i  b ir-b irid a n   farq  qilish  qiyin.
K a m p ir  u n in g   o ‘sh a  kiyik  e k a n in i  oyogMga  b o y lan g an   lattad an  
biladi.  U ning yarador oyog'ida hali  ham  peshonabog1 tangMlgancha 
turardi.
K a m p ir o y o q   o stid a   o ‘sgan  o ‘td a n   qisim ig a  siq q a n c h a   yulib, 
kiyik to m o n  yura boshlaydi.
—  M a,  jo n iv o r,  ma!  —  K iyik  u n d a n   q o c h m a y d i.  U  tu tg an  
o ‘tga b o 'y n in i c h o ‘zib kelaveradi.
K a m p ir u n i  b o ‘y n id a n   silaydi.  T iz  c h o ‘kib  o y o g ‘idagi  lattani 
y ech a boshlaydi.  K iyik in d am ay  tu rib  beradi.
E rtasig a  k a m p ir  Z a m b u ru g 1  c h o 'q q i  y o ‘lid a  b ir  o tliq n in g  
q o rasin i  k o ‘radi.  A jab,  b u   to m o n la rg a   o v c h ila r yoMamas  e d i,  bu 
kim  b o ‘ldi e k a n ,  d eb  o ‘ylaydi k am pir.  H u rk ig an  kiyiklar pastlikka 
q a ra b   q o c h a d i.  N o ta n is h   kim sa  o tiga  q a m c h i  b o sib ,  kiyiklar 
o rq a sid a n   quvadi.  B ir  o sh   p ish g u n c h a   vaq t  o rasid a  o ‘sh a  otliq 
so‘q m o q d an , egar qoshiga kiyik bolasini o ’ngarib, kam piiga qaram ay 
o ‘tib  ketadi.
6 3

---

K a m p ir  h a n g - m a n g   b o i i b   q o la d i.  U  o lz in i  b u   y e rd a g i 
jo n d o rla m in g  so q ch isi, d e b  bilardi.  M en  b o rm a n ,  bu  to m o n la rg a  
ovchi y o la m a y d i, deb o ‘ylardi.  O vchiga ergashib o n a  kiyik yugurib 
bo rard i.  Y elini tirsillab,  toMishib k e tg an id an  d u ru st c h o p o lm a sd i. 
O rq a  o y o q la rin i  kerib  o ‘tirib   q o la d i,  s o ‘ng  k u c h a n ib   o ‘rn id a n  
tu rad iy u   yan a yuguradi.  E n d i o tliq   ketib boMgan,  so ‘q m o q  a d o g ‘i 
c h a n g -to ‘zo n d a n   k o ‘rin m as edi.
0 ‘sh a kuni to  q o ro n g ‘u tu sh g u n ch a kiyik y o 'lg a  qarab  u m idvor 
yotadi. Sahar payti yana keladi. Yana o ‘sha tom onga qarab yotaveradi. 
K a m p ir  u n in g   ah v o lig a  c h id a y o lm a y d i.  Y o n ig a  b o ra d i.  K iyik 
k o ‘z la rid a   y u m -y u m   yo sh   b ila n   u n g a  m a ’yu s  b o q a d i.  K a m p ir 
u n in g  b o 'y n in i, y elk alarin i  silaydi.  A sta sh o x id a n  to rtib ,  tu rish g a 
u n d a y d i.  K iyik  ito a tk o ro n a  o ‘rn id a n  tu rib ,  k a m p irg a  e rg a sh a d i. 
K iy ik n in g   y elin la ri  sh ish ib   k e tg a n d i.  K a m p ir  u n i  e sh ik   o ld id a  
q o ld irib ,  ic h k a rid a n   p a q ir o lib  c h iq a d i- d a ,  c h o 'k k a  tu s h g a n c h a  
po v -p o v  sog‘a  boshlaydi.  H a r gal  k am p irn in g  b a rm o q lari yeliniga 
te k k a n d a k iy ik n in g   b a d a n la ri  d irilla b ,  terisi  l i p - l i p   u c h a rd i. 
B o‘g ‘z id a n  q u y ilib  c h iq a y o tg a n   x o ‘rsin iq   k a m p irn in g  elk alarig a 
issiq  teg ard i.
—  H a, jo n iv o r, o p p o q  su tin g  o ‘z b olangga b u y u rm ad i-y a!
Yelini b o ‘shagan kiyik yengil tortib,  asta so ‘q m o q q a q a rab  keta 
boshlaydi.  K am p ir paq ir to ‘la sutni to g ‘oraga quyib,  kulba orqasiga 
q o'yadi.
A yniqsa,  yoz  oylari  k a m p irn in g   y u m u sh lari  k o 'p   b o 'la rd i. 
O 't  o 'r ib   o fto b g a  y o y ar,  q u rig a n la rin i  g 'a ra m la b   to m g a   b o sard i. 
Ertagi  a rp a n i  o 'r ib ,  d o n in i  sh o p irard i.
T o g 'n i  q a lin   q o r  bosib,  jo n iv o rla r  y em ish i  q o r   tag id a  q o lib  
ketgan  p allalard a  k a m p ir to m d a n   x ashak olib tu sh ib ,  uyi atro fig a 
yoyib  ta sh la r,  to 'r t- b e s h   b o 'y ra   e n i  q o rn i  k u rab   y ern i  o c h a rd i. 
U nga  d o n   sepib  ta sh la rd i.  O ch   q o lg an   to g '  h ay v o n lari  a n a   shu 
x ash ak larn i  yegani  k elishardi.  K akliklar,  yovvoyi  k a p ta rla r  bir- 
b irlarin i  h u rk itib   d o n   c h o 'q ish a rd i.
Bu jo n iv o rla r k am p ird a n  hurkishm asdi.  U n in g  o ld id a bem alol 
yuraverishardi.
K am p ir b o 'tq a  to 'la  to g 'o ra n i so 'q m o q q a  opchiqib,  ichiga o g 'ir 
tosh  tash lab   q o 'y a rd i.  A gar  s h u n d a y   q ilm asa,  h a y v o n la r  o v q at 
talashib,  tog 'o ran i ag'darib yuborishardi. O vqat isini tuygan yovvoyi 
m u sh u k la r,  s h o q o lla r  va  b o sh q a   h a y v o n la r  b ir  z u m d a   yopirilib 
k elishardiyu b o 'tq a n i  yeb,  y a n a  g 'o y ib  b o 'lis h a rd i.
6 4

---

B olasidan  ay rilg an   kiyik  h a r  to n g   k a m p irn in g   eshigi  o ld id a 
p ay d o  b o ‘lardi.  K am p ir u n in g  yelini  b o ‘sh ag u n ch a tizillatib sog‘ib 
olardi.  Ba’zan kuniga ikki m artadan keladigan paytlari ham  b o ‘lardi. 
K a m p ir  u n i  silab,  jo n iv o r,  kelaver,  y elin in g   t o ‘ld im i,  o ld im g a 
k elaver,  d e b   sog‘ib,  u n i  ycn g illatard i.
Bu  xil  k elish lar kiyikka  o d a t b o ‘lib q o lad i.  T o  s u td a n  q o lg u n - 
c h a   k elib -k e tib  y u rad i.  K eyin  k u n  o ra la b ,  h a fta  o ra la b   keladigan 
boNadi.
B ir  k u n i  to n g   m ah ali  k a m p ir  ta sh q a n g a   ch iq sa ,  ikki  kiyik 
k u rt-k u rt xashak chaynayapti.  U lard an  birini  k am p ir darrov tanidi. 
U n in g   o ld   o ‘ng  o y o g ‘ida  terisi  sh ilin ib   ju n   o ‘sm ay   q o lg an   jo y i 
b o r  ed i.  T a n ish   kiyik  y o n id a   shoxlari  b u ra lib   k etg an   b a q u w a t 
kiyik q o c h ish n i  m o ‘ljallab sergak tu ra rd i.
— Jo n iv o rg in a -y a , ju ft to p ib sa n -k u ,  — deydi u  ovoz chiqazib.
K iyik  u n d a n   c h o ‘ch im a y d i.  Ju fti  tisarilib ,  sal  n ari  k etad i.
B u tu n   q ish lo q   k a m p irn in g   kiyik  sog‘ish in i  bilib  o lg an   edi. 
B a ’za n   u  kiyik  so g ‘a d ig a n   m a h a ld a   d a ra x tla r,  to s h la r  o ra sid an  
q a ra b  tu rish a rd i.  Bu  atro fd a g ila r yovvoyi  kiyikni  so q q a n   o d a m n i 
k o ‘rishm agan edi. A yniqsa, kiyikning o ‘zi tog d a n  tushib, kam pirga 
o ‘zini  sog‘dirib,  yan a c h o lqqilarga ch iq ib  ketishi  h a m m a n i  hayron 
q o ldirardi.
A n a   s h u n d a n   k e y in   k a m p irn in g   n o m i  K iyiksovdi  o n a g a , 
K iyiksovdi m o m o g a  ay lan g an  edi.
K iyiksovdi  m o m o  salk am  y u z y o sh d a  o la m d a n   o ‘ta d i.  B utun 
q ish lo q   m o ta m   tu tib ,  u n i  o ‘zin in g   to sh   kulbasi  yoniga  k o ‘m ib, 
sag‘ana ko‘taradi.
U n i  k o ‘m a y o tg a n la rid a   o lo m o n   te p a sid a   q u s h la r faryod  urib 
c h irq illa b  a y lan ad ilar.  K iy ik lar o lo m o n g a  y a q in   kelib,  y u m -y u m  
k o ‘z yosh  t o ‘kadilar.  A yiqlar to s h la r ustiga  c h iq ib .  o ‘k irib -o ‘kirib 
yigMaydilar.
Q u sh la r togM ardan  anvoyi  gul  urugM arini  o p k e lib  q a b r ustiga 
sep ad ilar.  E rta  b a h o r  kelishi  b ilan   q a b r  u stid a  k im x o b d ek   b o ‘lib 
g u lla r  o c h ila d i.
Kiyiksovdi  m o m o n in g  qabri  qadam joga aylanadi.  Bu to g ‘larga 
k e lg a n la r  u n in g   q a b rin i  ta v o b   q ilm a y   k e tm a y d ila r.  Bu  q a b r 
y a q in id a   o v c h ila r  h a m   o ‘q   ch iq a z m a y d ila r.  T a b ia tn in g   sokin  va 
lekin  b e n ih o y a   g o ‘zal  m ask an ig a  tu rli  to m o n la rd a n   s o ‘q m o q la r 
o c h ila d i...
5 —   S .  A h m a d .   J i m j i t l i k
6 5

---

Bu  a fs o n a m i,  h a q iq a tm i,  T o lib jo n   b ilm a sd i. 
Y o sh lig id a 
eshitganlari afso n ad an   ko T a  h aqiqatga yaqin  edi.  U olis yu rtlard a 
y urgan  k ezlarida  K iyiksovdi  m o m o   v oqeasini  eslab  tu rard i.  H a r 
gal  esla g a n d a   q o y a  to s h la r  q u rsh o v id ag i  q a d rd o n   qishlogM ni 
k o ‘rgandek b o ‘lard i.  Q u sh la m in g  c h u g ‘u rin i,  b u lo q lar jilg ‘asining 
shildiraganini eshitgandek boMardi.  Kiyiksovdi  m o m o  afsonasi  uning 
ta rjim a i  h o li b ilan   q o rish ib   k etg an d ek   edi.
*  
*  
*
K atta  0 ‘zbekiston  trakti  to g ‘  b u ra m a   yoMlaridan  oshib,  K itob 
shahrini oralab o ‘tadi.  Kitobga yet m ay ch ap  to m o n d a katta yo‘l bor.
Bu  jo y d a   av to b u s  k u tg an   yoM ovchilar  k o ‘p  boMadi.  U la r 
Varga nze,  P alan d ara,  H azrat  B ashir to m o n la rn in g   к ishi lari.  0 ‘ng 
to m o n g a   ketg an   c h o g ‘ro q   yoM  Q o p lo n b o p   qishlogMga  eltad i.  U 
yogMga yoM y o ‘q.  F aq at yolgMz oyoq  so ‘q m o q la r,  xolos.
M a sh in a   H a z ra t  B ashir burilishiga  k elg an d a T o lib jo n   kab in a 
to m in i  ta p illa tib   u rdi.  S h ito b   b ilan  k elay o tg an   m a sh in a   t o ‘xtadi. 
T o lib jo n   pastga sak rab  tu sh d iy u  c h o ‘nta g id a n   pul  izlay b o sh lad i. 
T o  u  pul  c h iq a z g u n c h a  sh o fy o r m o to rg a  g az berib, j o ‘n ab  qoldi.
Q o p lo n b o p ,  sh u   y e rlik la rn in g   t a ’rifi  b ila n   a y tg a n d a ,  y e r 
yuzining eng soMim joyi.  S am arqandda saraton harorati qirq darajaga 
c h iq q a n d a ,  Q o p lo n b o p d a   m o ‘’ta d il  —  oM tiz  b e sh   d a ra ja d a  
q im irla m a y  tu ra d i.
Q o p lo n b o p   a h o lis i  ijtim o iy   fo y d a li  is h la r   b ila n   d e y a rli 
shugM illanishm asdi.  S h u n in g  u c h u n   h a m   rayon  kattalari  na  klub, 
n a  m a d a n iy -m a ish iy   b in o   q u rg an .  T ep asig a  «О М Е Х Т А »  d eb  
yozilgan b ittag in a m ag azin  b o r,  xolos.  U n d a  sa n o at  m ol lari  h am , 
o z iq -o v q a t  h a m   so tilad i.  H a tto ,  v elosiped  b ilan  k ito b   h a m   shu 
d o 'k o n d a.  Narxi tushirilgan m ollar qatorida m ini yubka bilan xilm a- 
xil  oM cham dagi  ch et  el  siy n ab an d lari  h a m   b o r  edi.
Y oz  oylari  sayil  b o sh la n g a n d a   Z a ra fsh o n   v o h a sin in g   turli 
jo y la rid a n   kelgan  o d a m la rn i  u c h ra tish   m u m k in .  0 ‘sh a  k ezlarda 
b o z o r qizirdi.  Y o y m ach ilar qulfm i,  sich q o n   tu tad ig an  q o p q o n m i, 
izo lcn tam i,  saq ich m i,  c h e k ic h m i,  ipga  oMkazilgan  o ‘rik magMzi- 
m i,  ziram i  —  yoyib ta sh la sh a rd i.  U la r yo zib  q o ‘ygan  k ley o n k ad a 
toM iyo,  a c h c h iq to s h ,  q a la m p irm u n c h o q ,  s u rm a ,  u k p a rg a c h a  
boMardi.  Bir to m o n d a to ‘n bozori, b ir to m o n d a  p ichoq, ju n  paypoq 
bozori, b ir to m o n d a d o ‘ppi,  rang bozori...  R ang bozori ju d a  gavjum
66

---

b o ‘lardi.  T o g ‘d a n   tu sh g an   c h o 'p o n la r   h a r  q a n c h a   ran g   boMsa, 
Ь1фа8Ьа talab ketardilar.
U la r echkilardan tarab olingan tivitlarni, tizzagacha chiqadigan 
p a y p o q la m i  t o ‘qiydigan  ju n   iplarni  b o ‘yash  u c h u n   rang  xarid 
qilardilar.
B eshik,  b e la n c h a k ,  qiz  su m ak ,  o ‘g‘il  su m ak ,  i p   o ‘raydigan 
u rc h u q ,  z a ra n g  c h o ‘m ic h ,  o ‘roq b o zo ri  q o z o n d e k  q ay n ard i.
E h -h e ,  Q o p lo n b o p   b o z o rid a   n im a la r  boM maydi.  Q arsillatib  
sa q ic h   c h a y n a g a n   q iz la r,  sa m o ly o t  tasv iri  tu sh irilg a n   c h o d ir 
tesh ig id an   kallasini c h iq a z ib  q o ‘yib su ratg a o lad ig an  fo to c h ila r... 
Biriga kavkazcha besh m et  kiydirib,  b irin in g  yelkasiga yog‘o c h d a n  
yasalgan b e sh o ta m i osib q o ‘yib suratga oladi.  Y osh kelin-kuyovlar 
b ir-b irla rig a   b o sh larin i  tegizib  tu rib ,  tilla  tishi  b o rla r kulib  tu rib , 
q o ‘l  so ati  b o rla r  kafti ni  iyagiga  tira b   tu rib   su ratg a  tu sh a d ila r. 
N o v v o y larn in g  q o ‘li qoMiga teg m ay d i.  K a b o b p azlar o ld id a  y o sh - 
yalang  g ‘ujg‘o n  uradi.  O m o n a t ch o y x o n alard a o sh x o ‘rlarga qozon 
y etish m ay d i.  Q asso b lar  kuniga  n e c h ta la b   q o ‘y  s o ‘yib,  y etk azi- 
sh o lm ay d i.  Y angi  so 'y ilg an   q o ‘yning g o 's h ti sovim ay tu rib  talash 
b o ‘lib ketadi.
T o lib jo n   Q o p lo n b o p g a   k irm ay ,  s o ‘q m o q q a   c h iq d i.  O lisda 
q ish lo q n in g  shovqini  eshitilib tu ra rd i.  Bir n e c h a  jo y d a  barobariga 
q o ‘yilgan  m a g n ito fo n la rd a n   h a r  xil  q o ‘sh iq   ta raly ap ti.  D o rb o z 
kindikka  kelgan b o ‘Isa kerak, d o ‘m b iran in g  b ir m a ro m d a  dirillashi 
e sh itila d i.  Bu  s h o v q in la rn i  k a rn a y n in g   v a t-v a ti  b o sib   k etad i. 
T o lib jo n n in g   y o n g in a sid a n   yangi  s o ‘yilgan  q o ‘y n in g   o ‘pkasini 
su d rab  b ir it  o ‘tib   ketdi.  S o c h -so q o li  o ‘sib  ketg an  y alan g o y o q  b ir 
yigitni  to ‘rt-b esh   kishi,  «ushla,  ushla o ‘g ‘rini»! deb quvlab kelardi. 
0 ‘g ‘ri  T o lib jo n g a  ro 'p a ra  kel ish d a n  q o ‘rqib,  so ‘q m o q d a n   o ‘ngga 
burildiyu soyga o ‘zini otdi. Orqasidan quvib kelganlar pastga tushishga 
j u r ’at q ilo lm ay  q irg ‘o q d a  t o ‘xtab  q o lish d i.  M ilitsio n e r h u sh tag in i 
c h u rilla tg a n c h a   q o lav erd i.  0 ‘g ‘ri  so y n in g   h a r  y e r - h a r   yerida 
d o ‘m bayib turgan h o ‘l toshlarga oyoq tirab,  narigi qirg‘oqqa chiqib, 
qoMidagi tu g u n n i b alan d  k o ‘ta rd i-y u ,  c h a p  q o ‘li b ilan kindigining 
p astin i  k o ‘rsatib  m asx ara  qildi.  K eyin  to sh la r o rqasiga  o ‘tib  y o ‘q 
b o ‘lib  ketdi.  Q uvib  kelganlar u n i s o ‘k ib -so ‘kib orqaga qaytdilar.
Y o n m a -y o n   o ‘sgan,  h a r  b a h o r  p illa c h ila r  k allaklab  ketad i- 
gan  keksa tu t tagida b e sh -o ‘n  o d a m  o ‘ralashib turishardi.  T olibjon 
bunga uncha aham iyat berm adi. Yaqin kelganda ularning nim adandir 
d a rg ‘azab  b o ‘lib tu rg a n la rin i bildi.  Y o ‘l  c h e tid a   b o ‘g ‘ziga p ich o q
6 7

---

to rtilg a n   b ir  b u q a c h a   jo n   taslim   q ila y o tg a n   b o ‘lsa  k erak,  o rq a  
oyog‘ini h a r zam o n   bir ojiz silkitib q o ‘yardi.  O d am lar jim . T olibjon 
h ay ro n  b o ‘lib b ir b u q ach ag a,  b ir o d am larg a q arad i.  H e c h  k im d an  
sad o  ch iq m a d i. T o lib jo n  tu tg a su y an ib  afto d a h o l  o ‘tirg an  x o tin n i 
k o 'rm a g a n   ek an .  U n g a   k o ‘zi tu s h d i-y u   k o ‘ngli a lla n e c h u k  b o ‘lib 
ketdi.  O zg ‘in ,  rangi  sarg ‘ayib,  yuziga b e m a h a l tu sh g a n  a jin la r bu 
x o tin n in g  dukatlik ek anini bildirib turardi. T olibjon tin m a y  papiros 
tu ta tib  tu rg a n  y ig itd an  so ‘radi:
—  N im a b o ‘ldi?
—  N im a  boMganini  k o ‘rm ay ap sizm i,  — d e d i yigit.  — G ‘o ‘z a - 
ni p ayhon qiladi,  deb d irek to r b o ‘g ‘ziga p ich o q  tortvorsa b o ‘ladimi! 
N evarasi  arm iy ad an   kelishiga so 'y m o q c h i b o ‘lib boqib у и щ ап  edi. 
N o in so flik n i qarang-a!
X otin  indam as, jo n  taslim  qilayotgan b u q ach ag a m a ’yus q arab  
o ‘tirard i.  K eksaroq  b ir o d a m  g ap   qo td i:
—  N im a   qilib  an g ray ib   tu rib sa n la r,  q o n i  ivib  q o lm a y   tu rib  
saranjom   qilish  kerak.  Q oni  ichida q o lsa, g o ‘sh tin i yeb boMadimi?
B u q ach a  b o ‘g ‘izla n g a n d a n   keyin  k o ‘p  u rin g a n   b o ‘lsa  k erak, 
ju n la ri  tu p ro q q a   q o rish g a n ,  y o ‘l  c h e tla ri,  g iy o h la r  usti,  h a tto  
tu tn in g  b u ju r ta n a sig a   h a m  q o n   sa c h ra g a n  edi.
O d a m la r  biri  u n in g   o y o g ‘id a n ,  biri  sh o x id a n   s u d ra b ,  tu t 
tagiga olib  kelishdi.  S h o p  m o ‘ylovli yigit belbogNga osilgan q in d an  
p ic h o q   c h iq a rib ,  y o ‘l  c h e tid a n   e n g ash ib   to sh   ta n la y   b o sh lad i. 
O xiri  и  istagan  to sh n i  to p ib ,  b ir  tu flad iy u   p ic h o g ‘ini  qayrash g a 
tushdi.
O d a m la rn i  x o ‘p   ran jitg an   b u   «noinsoflik»  M irv alin in g   ishi
edi.
K atta yo‘lda ketayotgan Mirvali uzoqdan g‘o ‘za paykali yoqasida 
уищ ап m o ln i  k o ‘radiyu  m ashinasini shag‘al to ‘kilgan y o ‘lga burib, 
tut oldiga keladi.  Bir xotin tutga suyangancha uxlab qolgan.  Buqachasi 
y o ‘l  c h e tid a  o ‘t  c h im d ib   yuripti.
M irvali  uxlab  q o lg an   x o tin n i  b ir te p d i.  X o tin   k o ‘zin i  o c h ish i 
bilan tepasida g ‘azabga to ‘lgan  M irvalini  k o ‘rib,  d ag ‘-d a g ‘ titraydi. 
T ep k i  y eg an   jo y in in g   o g ‘rishiga  q a ra m a y ,  a la m   b ilan   o ‘m id a n  
turib,  d irek to щ a tik qaraydi.
—  N im a  g u n o h   q ild im ,  yaram as?
K ayfi  b o r  M irv ali g ‘o ‘z a   p aykali  c h e tid a  o ‘t c h im d ib   y u rg an  
b u q a c h a n i  k o ‘rsa ta d i.  X o tin   m u d ra b   q o lg a n id a   a rq o n   q o ‘lid a n  
ch iq ib   ketganini  b ila d i-y u , tili  kalim aga kelm ay, g ‘uld irab  q oladi.
68

---

D irek to r etigining q o ‘njidan p ich o q  ch iqarayotganida xotin q o ‘liga 
yo p ish ad i.
—  J o n   u k a m ,  u n d a y   qilm ang!  B o la -c h a q a n g izn in g   ro h a tin i 
k o ‘ring!  B u n d ay  qilm ang!  N e v a ra g in a m n in g  afg ‘o n d a n   kelishiga 
a ta b  o lg an m an .
— 0 ‘n kun a w a l shu buqachang  g ‘o ‘za ichiga kiiganda arm iya- 
dagi  n ev aran g n i a n d ish a  qilib k ech irg an d im .
— 0 ‘shandan beri g ‘o ‘zaga kirmadi. A rqonini ushlab yo‘l chetida 
o 'tla ty a p m a n .  M u d ra b  q o lg an  e k a n m a n ,  a rq o n  oMgur q o ‘lim d an  
chiqib ketibdi.  Bari b irg ‘o ‘zaga kirmadi.  K iritm aym an ham .  Q andoq 
qilay,  d a rm o n im   y o ‘q ,  o ‘tirsa m   m u d ra b   k ety ap m an .
—  M en senga o ‘sha kuni n im a degandim ?  Bu yerda m ol boqm a, 
d em a g a n m id im ?   —  d ed i  M irvali  o ‘d a g ‘aylab.
—  B oshqa q a y o q d a   m ol  b o q a m a n ?   Y o ‘l  ch e tla rid a g i  o ‘tlarga 
dori sochib tashlagansiz.  0 ‘sh a o ‘tla m i yeb n e c h ta  m ol o ‘lib ketdi.
—  Bu m udrashing boMsa, m oling albatta g ‘o ‘zaga kiradi. Yaxshisi 
u n in g  b a h rid a n  o ‘tish  kerak.  —  D ire k to r y u m sh am ad i.  X o tin n in g  
chirqillab tuiganiga e ’tib o r berm ay, tu t bargiga intilgan buqachaning 
shoxidan qayirib turib, b o ‘g ‘ziga p ich o q  to rtib  yubordi.  B o‘g ‘zidan 
povillab issiq q o n  otilayotgan b u q ach a o ‘ynoqlab, o ‘zini tut tanasiga 
za rb   b ila n   u rd i.  S h a g a l  y o ‘l  u stig a  o tilib   tu s h d i-y u ,  b o sh in i 
o ‘nglayolm ay tutga urilar, tu p ro q  y o ‘lga m u n k ib  ketardi.  O d am lar 
o ‘zlarin i ch e tg a  olib,  telb a b ir alpozdagi  m o ln in g  azo b  chekishiga 
ala m   b ilan  q a ra b  tu rish ard i.
X o tin   M irvalining qarshisiga  kelib yoqasiga c h a n g  so lm o q ch i 
b o ‘ldi.  M irvali  q o ‘lini qayirib tash lad i.  X otin  yan a intildi.
—  X u d o y o ,  u   d u n y o ,  b u   d u n y o   ikki  yuzing  q a ro   b o ‘lsin! 
U rushda shahid b o ‘lgan erim ning arvohi yoqangdan tutsin!  U m ring 
q a m o q la rd a  o ‘tib  ketsin!  —  S h u n d a y  d eb  tu rib  u tiz z a la d i-y u  ikki 
q o ‘lini o sm o n g a k o ‘tard i.  — O m in!
M irvali yerga b ir tu p u rib  m ash in asin i g u rillatg an ch a ketdi.
O rq a d a n   g ‘azab   b ilan   q a rab   tu rg a n   m o ‘ylovli  yigit  b alan d  
o voz  b ila n ,  d ay u s,  d ed i.  K eyin  s h u n d a y  g ap  a y tg a n id a n   q o ‘rqib, 
y o n -v e rid a g ila rg a   q arad i.  U la r,  bu  g a p n i  sen  a y tm a d in g ,  biz 
e sh itm a d ik ,  d e g a n d e k ,  k o ‘z larin i  o lib   q o ch ish d i.
T o lib jo n   h o z ir  id o rag a  b o ra m a n ,  b u n a q a   insofsizlik  qilgani 
u c h u n   M irvaliga q a ttiq -q a ttiq g a p ira m a n , degan  niyatda shaxdam  
yurib sovxoz m ark azi to m o n g a  q a ra b  ketdi.
M irvali id o rad a y o ‘q  edi.
69

---

T olibjon sh o fy o rd an , o ‘zi q an i,  d eb  so ‘radi.  U  bosh  k o ‘tarm ay  
ja v o b  qildi:
—  D a m  olgani b o q q a  kirib  ketdilar.  B iron  soat  uxlab o lad ilar.
T o lib jo n   uyg‘o n g u n c h a   u n i  k utishga  a h d   qildi.  D a sty o r yigit
c h in o r tagidagi  d astu rx o n   yozilgan  sto lg a  p a tn isd a   u -b u   q o ‘ydi. 
C h o y  o lib  c h iq ib ,  T o lib jo n n i  o T irish g a  u n d a d i.
M e h m o n x o n a b e k a si  — ta ta r   o p o y   yelkasiga  ip  yigiradigan 
d a stg o h   q o ‘yib,  b ir  e ta k   tiv it  b ilan   c h in o r   tagiga  c h iq d i.  Bir 
o z d a n   keyin  d astg o h n in g  ari  o v o zin i  eslatad ig an   to v u sh i  keldi.
T o lib jo n   c h o y  h o ‘p la rk a n ,  boyagi  sh a h d id a n   a n c h a  tu sh g a n - 
dek edi.
U o ‘m id an   turib,  beixtiyor  ta ta r  o p a  ip  yigirayotgan to m o n g a 
yura boshladi,  o paning ishlariga qarab  turdi.  O poy q o ‘lida b ir siqim  
tivit, b ir oyog‘i b ilan ch arx  tepkisini bosadi.  P ildirab aylanayotgan 
u rc h u q  tivitni  h o ‘p lay o tg an d ek , o ‘ziga to rtib  o ‘rardi. T o lib jo n  bu 
ishga sh u n c h a lik  berilib ketdiki,  o p o y n in g  tepasiga kelganini  ham  
b ilm ay q oldi.  O p o y  bosh  k o ‘ta rib  unga qaradi.
—  N u ,  singa  q iziq  s h to   li?  —  ded i  u  h a y ro n   b o ‘lib.
—  Siz  ishingizni  q ilavering,  o p o y .  B iroz  to m o sh a   qilay,  — 
d ed i T olibjon.
Shu to p d a Tolibjon bolaligida onasining charx yigirishini esladi. 
E ch k id an  tarab  olingan tivitlar to ‘plan ib  q o lg an d a, ayvonga charx 
o lib   c h iq ib ,  ip   y igirardi.  0 ‘ng  q o ‘lida c h a rx   a y la n tirib ,  c h a p  
q o ‘lida urchuqqa tivit yetkazib berib turardi.  Bu h am  xuddi shunday. 
F aq at b u n d a   p arrak n i tepki bosib ay lantiriladi.
T olibjonning miyasiga yarq etib bir fikr keldi. O rqasiga o bgirilib, 
shofyom i izlay boshladi.  Shofyor bola q o n  sachragan etikni tozalab 
m e h m o n x o n ag a opkirib ketayotgan edi.
—  M irzajo n ,  b o g ‘d a n   b itta   v e n tily a to r o lib   c h iq in g ,  —  dedi.
Ich k arig a  kirib  ketgan  M irz a jo n   sh n u rin i  su d rab   v e n tily a to r
olib chiqdi. T olibjon u n in g  qoMidan olib,  u y o q -b u  yog‘iga q arad i- 
da:
— O tvyorkangizni opkelib,  m anavi  parrakni ch iqazib tashlang, 
— dedi.
M irzajo n   h a y ro n   b o ‘lib  yelkasini  b ir  q isd i-d a ,  z u m   o ‘tm ay  
b ag ajn ik d an  o tv y o rk a,  o m b u r keltirib  b irp asd a  p a rra k n i c h iq azib  
oldi.  T o lib jo n   o p o y n in g  fartugi c h o ‘n ta g id a n  c h iq ib  tu rg an  b o ‘sh 
u rc h u q lard an  birini so ‘rab oldi.  S hofyor bilan  ikkovi  u rin ib  parrak 
o ‘rniga urchuqni o ‘m atishdi.  H ozirgina Tolibjon ovqatlangan stolni
70

---

k o ‘ta rib  c h in o r tagiga olib  kelishdi.  T o lib jo n  v e n tily a to r vilkasini 
ro zetk ag a  tiq ish i  b ilan   u rc h u q   pirillab   ay lan a  ketd i.  K o ‘zlari 
q u v o n c h d a n   y ash n a b   ketgan  T o lib jo n   h ay ajo n   b ilan   M irzajo n g a 
qaradi.  U  qoyil,  kallangizga qoyil, T olib aka, deb yubordi.  U larning 
qilayotgan  ishlarini  kuzatib tu rg an  o poy yaqin  kelib  h ay ro n  b o ‘lib 
qoldi.
—  M a n a ,  o p o y ,  ish in g izn i  o so n la sh tird ik .  Q a n i,  o z ro q   tivit 
o lib   k elin g -ch i.
O p o y  tiv it  o lib  kelib,  labi  b ilan  tivit  u c h in i  h o ‘llab  u rc h u q q a  
o ‘radi.  K eyin v e n tily a to r tu g m asin i bosdi.  U rc h u q  ay lan ib ,  uning 
q o ‘lidagi  tiv itlarn i  h o ‘plab   o 'ra y  b o sh lad i.  B ir z u m d a   q isim  t o ‘la 
tivit  u rc h u q q a  o ‘ralib b o ‘ldi.
O p o y   y a n a   tivit  o lib   keldi.  V en tily a to r  u rc h u g ‘i  zu m   o ‘tm ay  
uni  ham   o ‘rab tashladi.  U la r u chovlon bu  ishga sh u n ch alik  berilib 
ketishgan  ed ik i,  b o g 'd a n   M irvali c h iq q a n in i,  kelib so atig a q arab , 
bitta  u rc h u q q a  
n e c h a   m in u td a   i p   o ‘ralib   boMishini  k u zatib 
tu rg a n in i  sezm ay   qolishdi.
—  Bu ish kim ning kallasidan chiqdi? — dedi  M irvali shofyoriga 
qarab.
U   b oshi  b ilan   T o lib jo n n i  k o ‘rsatdi.
—  K allangga qo yilm an. 0 ‘qigan o d a m sa n -d a ,  kallang ishlaydi. 
B ila sa n m i,  sen   h o z ir  n im a   o ‘ylab   to p d in g ?   X a z in a   to p d in g , 
b irla sh m a  u c h u n   m illio n lab  pul  topding!
X oljalik lam in g  sanab sanog‘iga yetib bo'lm ay d ig an  oq echkilari 
b o r.  U la rd a n   yiliga  b ir  m a rta   tivit  ta ra b   o lin a r,  ikki  m a rta  ju n  
q irq ilard i.  O ltm ish   to n n a d a n   o rtiq   tiv itn i  b irla sh m a   sovxozlari 
d avlatga so tard i.  M irvali  h o z ir sh u   tik tu rg a n ic h a  x o m c h o 't qildi: 
bu  yil  e c h k ila r soni  ikki  b a ro b a r o sh d i.  Echki  —  k o ‘p   tu g 'a d ig a n  
jo n iv o r.  U la rd a n   ta ra b   o lin a d ig a n   tiv itla rn in g   b ir  q ism in i  ip  
yigirish  u c h u n  o lib  q o lsa boMadi.
M irvali  d o ‘stin i  b a g ‘riga  b o sib ,  uni  b o sh q a la r  u c h u n   berk 
boqqa sudradi.  Ikkovi qog'oz-qalam  olib hisoblashga tushib ketishdi. 
U ju d a  t o ‘g ‘ri,  a n iq   h isob qilardi.
—  M enga qara.  Q o p lo n b o p d a n  sovxozga sariq c h aq alik  foyda 
y o ‘q.  U la r  b izn i  em ib   y o tish ib d i.  E rk a k la r  e rta   b a h o rd a   ketib, 
k ech   k u zd a  q ay tib   keladi.  X o tin la rn in g  qishi  b ilan   q ilad ig an   ishi 
y o ‘q.  U jo y larg a  na ek in   ekib boMadi,  na b ir giyoh  o ‘stirib.  N im a  
d e y s a n ,  o ‘sh a   y e rd a g i  q a ro v s iz   y o tg a n   q a s s o b x o n a n i  sexga 
aylantirsak?!  M a n a   sh u n a q a   v en tily a to rla rd a n   ikki  y u ztasin i  olib
71

---

kelib,  ayollarga  i p   yig irtirsak ...  X o ‘sh ,  q alay?  A gar  sh u   ish 
yaxshi  natija b ersa,  rcVmol  to ‘qiydigan sex o ch am iz.
S h u n d a y  d eb   v e n tily a to rd a   ip   y igirayotgan  o p o y n in g  oldiga 
c h iq ish d i.
—  M enga qarang, bitta ro 'm o ln i nech a kunda to ‘qib bitkazasiz?
O p o y   b iro z  o 'y la n ib   tu rib , ja v o b   qildi:
—  N u ,  b o ‘sh vaqtim ga qoriy.  S plo sh n o y  zan im atsa  itsam ,  ikki 
kunda  b ir ro ‘m ol  bita.
—  Bitta shunaqa tivit ro ‘m ol b ozorda n echa pul turadi?
—  C h iy alin in g  J a h o n  b o z o rid a  o q in i  ikki y u z o ‘ttizga,  q o ra si­
ni  ikki yuzga sotalar.
M irvali yan a q o g ‘o z-q alam g a o ‘zini urdi.
Q o p lo n b o p   b ilan  d u k a tlik la m in g   itini  h a m   tuvagi  o ltin d a n  
b o i i b   k etad i.  E rlari  h a m   d a y d ib   k etib  q o lm a y ,  b o la   b o q a d ig a n  
b o ‘lib qoladi.
O p o y d a n   b ir  so atd a  yigirgan  ipni  k o ‘rsatish n i  s o ‘rashdi.
T elefo n  jirin g lad i.  A T S q izlari  T o sh k e n td a n   telefo n   q ilish g a- 
n in i,  SogMiqni saqlash  m in istri  D eh q o n o b o d g a   keta tu rib  t o ‘xtab 
o lm o q c h i b o lg a n in i aytdi.  M irvali T olibjonga,  ishing boMsa ertaga 
gaplashaylik,  d ed iy u  sh o sh ib  id o rag a c h iq ib  ketdi.
T o lib jo n   garajga  tele fo n   qilib ,  b iro rta   b o ‘sh  m a sh in a   boMsa, 
Y e tim q ish lo q q a o b o rib  ta sh la sin ,  d eb  iltim o s qildi.
VIII
M irvali  id o ra d a n   c h iq ib   m a sh in a   k u tib   tu rg a n   e d i,  c h in o r  
ta g id a   xayol  su rib   o ‘tirg a n   b ir   ay o lg a  k o ‘zi  tu s h d i.  A w a lig a   u 
b iro n tasi  o ‘tirg a n d ir-d a ,  d e b  q o ‘ya  q o ld i.  U m u m a n ,  u n in g  h o z ir 
to g ‘  y o lig a  chiqib m in istm i kutib olishga un ch alik  xohishi y o ‘qdek 
edi.  M inistr shu y o ld a n   S urxondaryo to m o n g a  o ‘tib ketadi.  Lekin 
u n in g   a y ta d ig a n   gap i  b o r.  D u k a tlik la m in g   arizasi  y u z a sid a n  
g aplashm oqchi.  M irvaliga qolsa,  u m u m a n  d u k atlik lam i bu jo y d an  
k o ‘c h irib   y u b o rsa .  H a m m a y o q q a   kasal  ta rq a ta d i,  b u   m a ra z la r. 
llg a n la ri  h a m   u la r  m ax su s  m e d p u n k t,  k ic h ik ro q   —  y ig irm a - 
o ‘ttiz o ‘rinli  kasalxona qurib berishni talab  qilishgan.  S hu to lg ‘rida 
g ap  o c h g a n   s o g liq n i  saq lash   b o l i m i   b o s h lig ln i  M irvali  q ay irib  
tash la g a n   ed i.  M a n a ,  d u k a tlik la r  y a n a   b o sh   k o l a r i b   q o lish d i. 
A riza  y o z m a g a n  jo y i  q o lm a y a p ti.  R e d a k siy a la r-k u   x atg a  t o l i b  
ketgan.  A m m o   M irvali  u n c h a -m u n c h a  am ald o rlarg a so ‘zini berib
7 2

---

q o ‘y a d ig a n la rd a n   e m asd i.  U  faq at  b irin c h in i  ta n  o la d i.  B irin ch i 
esa  u n i  o ‘g ‘lim ,  d e g a n .  S h u n d o q  b o ‘lg a n d a n   k ey in   k im   u n g a tik  
kela oladi?!
C h in o r tagida o ‘tirgan ayol o ‘m id a n  turib, b u  to m o n g a  qaradi. 
M irvali  uni tan id i.  Bu Ja y ro n a  edi.
M irvali  u n i  ilgari  b ir  k o ‘rgan.  Bu  qiz  T o s h k e n td a   in tu ristd a  
taijim on. A w algi yili u  sovxozga arab ayollari delegatsiyasini boshlab 
kelgandi.  M irvali uning qad d i-q o m atig a, sutga chayilgandek opp o q  
yuzi,  zu lu k d ek  q o sh larig a,  c h a q n a b  tu rg an   k o ‘zlariga b o q ib , jin n i 
boMay d eg an d i.  S hu  qizga  o ‘zin i  o ‘k tam   k o ‘rsatish  u c h u n ,  u n in g  
e ’tib o rin i  q o z o n ish   u c h u n   d a stu rx o n g a  n o z - n e ’m a tla m i  t o ‘kib 
tashlagandi.  S hu qizni d eb  delegatsiyadagi  ay o llam in g  ham m asiga 
q im m a tb a h o   sovg‘a la r  b erg an d i.  U   q izn i  c h e tg a   c h a q irib ,  unga 
alo h id a  sovg‘a tay y o rlan g an in i  aytib,  m eh m o n x o n a g a  o lib kirgan. 
C h o ‘nta g id a n   b rillia n t  k o ‘zli  zirak  c h iq a z ib ,  b u   sizga,  b o sh q a la r 
k o ‘rm asin , d eb  tayinlagan.  Q iz h a rc h a n d  y o ‘q  desa h a m  q o ‘ym ay, 
zirakni sum kasiga solib q o ‘ygan edi.
Tashqariga chiqishdi. A rab ayollari patnisni tapillatib urib raqsga 
tu sh ish a rd i.  M irvali  Ja y ro n a n i  b ilag id an   u sh lab ,  d av rag a  to rtd i. 
Q iz  boyagi  sovg‘a d a n   q u v o n g a n id a n m i,  y o   o ‘zi  sh u n a q a   s h o ‘x, 
q u v n o q m i,  h a r   q alay ,  q u y m ic h i  u stid a n   shol  ro^m ol  b o y lab , 
b ir raqsga  tu sh ib   k etd ik i...  U  b e lid a n   p astin i  silkitib o ‘y n a g a n d a , 
ara b   ayollari  h a m   c h e tg a   c h iq ib   q o lish d i.  M irv alin in g   n a z a rid a  
d av rad a  bel  silkitib  o ‘y n a y o tg a n   Ja y ro n a   u n g a   ik k i-u c h   m a rta  
m in n a td o r iljayib  q o ‘yg an d ek  b o ‘ldi.
0 ‘sha kuni delegatsiya a ’zolari sovxoz bog‘ida tu n a b  qolishdi.
M irvali Ja y ro n a d a n  b ir n afasgina b o g ‘d a  say r q ilish n i so T ad i. 
Q iz  h a m   y o ‘q  d e m a d i.  Ikkovi  chirogM  o 'c h irilg a n   b o g ‘d a   a lla - 
pallagacha gaplashib aylanib yurishdi. Jay ro n a o ch iq q in a  qiz ekan. 
U la r   q a y tib   k e lis h g a n d a   h a m m a y o q   j i m j i t ,   o s h p a z   h a m , 
m e h m o n la r  h a m   d o n g   q o tib   u x lash ard i.  M irvali  b ir   q a d a h d a n  
ko n y ak   ich ish n i  ta k lif qildi.  Q iz b o sh   c h ay q ad i.
—  K eling,  J a y ro n a ,  b u n d a n   keyin  k o ‘ris h a m iz m i-y o ‘qm i. 
Shu uchrashuvim iz u ch u n , shu oydin kecha u ch u n , shu qaym oqdek 
to g 1  havosi  u c h u n  b itta d a n   ichaylik.
Ja y ro n a  u n in g  g ap in i q a y ta ro lm a d i.  Q arsh isid a q a d a h   u sh lab , 
y o lb o rib   tu rg a n   yigit  resp u b lik a n in g   e n g   a to q li,  e n g   o ‘k ta m , 
p ic h o g ‘i  keskir,  q o ‘li  u z u n   k ish ilarid an   edi.  K o ‘ksida  O liy  S ovet 
deputatligi  n ish o n i,  «O ltin Y ulduz». Ja y ro n a  q a d a h n i q o ‘liga olib.
73

---

siz u c h u n , tan ish g a n im iz  u c h u n ,  dedi.  Ikkovlari  ichib yuborishdi. 
Mirvali yana qadahlarga quydi.
—  E ndi  b o ‘ldi,  —  dedi  Jay ro n a.  —  B uyog‘i o rtiq c h a lik  qiladi, 
M irvali  aka.
—  U n d a y   em as,  siz  m e n   u c h u n   ich d in g iz.  A slida,  m e n   siz 
u c h u n   ich ish im   kerak  edi.  K eling,  siz  u c h u n   ichaylik.  O na  0 ‘z- 
b ek isto n im iz d a   b ir beqiyos qiz  borligi  u c h u n ,  o ‘sha  b eqiyos g o ‘- 
zal  qiz — siz  ek an lig in g iz  u c h u n ,  m e n d e k   b ir  b e n a v o ,  n o ta v o n , 
to g 'u   to sh la rd a   sa n q ib   yurgan  d ay d i  yigitga  siz bilan  y o n m a -y o n  
tu rish   baxti  nasib  qilgani  u c h u n   k o ‘ta ram iz.
M irvali  g a p ira y o tg a n d a   qiz  q iy q irib   k u lar,  e ,  o sh irv o rd in g iz- 
k u,  d eb  ojizgina  e 'tiro z  b ildirib tu ra rd i.  Ich ib  yub o rish d i.  M irvali 
sh u n d an   keyin  uni  qoMtiqlab,  oy ish k o m lar orasiga p a rc h a -p a rc h a  
o q   n u r t o ‘kib Ш щап yoNdan yurib ketishdi.  U zo q d an   M irvalining 
n im a la rd ir  d ey a y o tg a n i,  q iz n in g   b e m alo l  q iy q irib   kulayotgani 
esh itilib  tu rard i.
T u x u m   q ilm a y d ig a n   to v u q q a   d o n   b e rm a y m a n ,  d e y d ig a n  
M irvali o ‘sha o q sh o m  d o g ‘d a qoldi.  Bu qiz u sepgan d o n n i c h o ‘qib 
q ochgandi.
0 ‘s h a n d a n   b e ri  M irvali  J a y ro n a n i  k o ‘rm a d i.  N e c h a   m a rta  
k o ‘rish  istagida T o sh k e n tg a  b o rg a n d a   in tu ristg a   kirdi,  a m m o   uni 
u c h ra to lm a d i.  Bir boi-ganida  u n i Y a p o n iy ad a,  yan a b ir bo rg an id a 
L o n d o n d a ,  d ey ish d i.  M a n a ,  h o z ir u  o ‘z o y o g ‘i  b ilan   bu  yerlarga 
k elib  tu rip ti.
Ja y ro n a   M irvalini  k o 'rib ,  y o n ig a  kcla  b o sh lad i.  M irvali  ham  
b eix tiy o r u  to m o n g a  b ir-ik k i  q a d a m   tash lad i.
—  E, baxayr,  keling,  keling...  —  M irvali bo sh q a g ap  to polm ay, 
unga  m ahliyo boMgancha tu rib  qoldi.
Shu  o 'tg a n   ikki yil  orasida Jay ro n a y an a toMishibdi.  Q arashlari 
m a sto n a .  U n in g   t o ‘lg 'a n ib   kelay o tg an   g av d asid a  e rk ak   zo tin i 
d o v d ira ta d ig a n   a lla q a n d a y   b ir  s e h r  b o r  edi.
—  K eling,  keling,  —  d ed i  yan a  M irvali.  —  Biz  to m o n la rg a  
qaysi  sh am o l  u ch ird i?
Ja y ro n a n in g   kelganiga  a n c h a   boMgan  shekilli,  h o rg ‘in  k o ‘ri- 
nardi.
—  U k a m d a n   x a b a r olgani  k elg an d im ,  —  ded i  u  p ast  ovozda.
M irvali  h ayron b o ‘ldi.  Ukasi  bu yerda  n im a qiladi?!
—  U kam  universitetninggeologiya fakultetida o ‘qiydi.  Bir yarim 
o y d a n   beri  shu  to g ‘larda...
7 4

---

—  E,  boMdi,  boMdi,  —  ded i  M irvali.  —  U la r  to g ‘da  daydib 
y u rish ip ti.Q a c h o n   keldingiz?  S a m o ly o td a m i,  p o y ezd d am i?
—  A v to b u sd a,  —  d eb  ja v o b   berdi  Ja y ro n a .
—  U n i  q aran g -a!  J u d a   c h a rc h a g an d irsiz ?   U k an g iz  u zo q d a. 
T o g 'la r  o rasid a.  Y axshiyam   m en g a  yoM iqdingiz,  boM m asam ,  u 
to m o n larg a b o ro lm ay  sarson b o ‘lardingiz.  Bugun o ‘ng y o n b o sh in - 
giz  b ilan   tu rg a n   ek ansiz.
Y uvib,  yaxshi lab  artilg an   o p p o q   «Volga»  u la r  y o n ig a  kelib 
t o ‘xtadi.  O d a td a ,  M irvali  «Jiguli»,  «N iva»  m ash in a la rid a  yurardi. 
«V olga»ni  faqat  T o sh k e n td a n   k eladigan  m e h m o n la m i  kutgani 
c h iq q a n d a   yurg izard i.  B ugun  SogMiqni  saqlash  m in istrin i  kutish 
u c h u n   shofyoriga  atay in   «V olga»ni  tay y o rlash n i  b u y u rg a n   edi. 
M irv alin in g   fikri  b u zild i.  Ich ig a  sh a y to n   kirdi.  0 ‘z  oyogM  b ilan 
kelgan  oMjani  qoM dan  c h iq a z m a y m a n   e n d i,  d e d iy u   m a sh in a d a n  
tu sh ib ,  unga  ilhaq boMib tu rg a n  shofyoriga  yuzlandi:
—  M e h m o n   k utishga  b o sh q a   m a sh in a   c h iq a d i.  S en  m anavi 
singlim ni  M arjonsoyga tash lab  kelasan.
M irvali shofyorni  chetga chaqirib:  «Juda h am  tez yu rm a.  M eni 
M a y d o n to l o ld id a  k u tib  tu r.  O rq a p ard an i  tu sh irib  q o ‘y.  T u sh u n - 
d ingm i? —  K eyin  u kabinaga ch iq ay o tg an  Jay ro n ag a eshittirib:  — 
M ag n ito fo n g a   yaxshi  le n talarn i  q o ‘yib,  z e rik tirm a y   o lib   ket», 
dedi.
M irv alin in g   yuragi  d u k illab   u rard i.  G o ‘yo  u n in g   b u tu n   o ‘y- 
xayollari  hozirgina jo y id a n  q o ‘zg‘algan  m ash in ad a  ketg an d ek  edi. 
U   esini  yigMb,  o rqasiga  q ay td iy u   telefo n   o ld id a   c h o y   h o ‘plab 
oMirgan  n av b atch ig a  n im a d ir dedi.  K eyin  tele fo n  tru b k asin i  olib, 
b o g ‘n i  u lash n i  buyurdi.
—  «N iva»ni  b o q q a  o lib   kir.  A b dulazizga  a y ta m a n ,  u -b u   solib 
q o ‘yadi.  O rq ag a  ikki  k a n istr  b en zin   tash lab   q o ‘y.  H o z ir  o ‘zim  
boqqa oMaman.
M irvali  id o ran i  a y lan ib ,  b o g ‘  to m o n   k etd i.  B og1  jim jit  edi. 
O sh x o n a d a   kech k i  o v q atg a  tayyorgarlik  k o ‘ray o tg an   o sh p a z n i, 
A blaz,  d eb   c h aq ird i.
A b d u laziz  qoM larini  fartugMga  a rta -a rta   yug u rib   c h iq d i.  U , 
d ire k to r  m e h m o n n i  b o sh la b   keldi,  d eb   o ‘ylagan  boMsa  kerak, 
a n d a k  sarosim ada edi.  U n in g  bu  ho latin i  M irvali sezdi.
—  M ehm on bu yerga kelmaydi.  Boshqa joyda kutadigan boMdim. 
N im a ik i  p ish g an   n arsan g  boMsa,  R asu lb ek n in g   m ash in asig a  bos. 
A y am a,  moMroq  boMsin.
7 5

---

Bu  p ay t  R asu lb ek n in g   «Jiguli»si  h o v u z  old ig a kelib  t o ‘xtag an  
edi.  R asulbek b ila n  A b d u laziz k o ro b k alarg a jo y la n g a n   n a rsa la m i 
«Niva»ga tashiy boshladilar.
U n g a c h a   M irvali  m e h m o n x o n a g a   kirib,  «O ltin  Y ulduz»  va 
d e p u ta tlik   n ish o n i  q ad a lg a n   k o sty u m in i  kiyib,  o ‘ziga  o ro   berib 
chiqdi.
—  BoM dinglarm i?  —  d e d i  u  a m iro n a .  —  A n a v u n d a n   b ir-ik k i 
sh ish a tash lab  q o ‘ydinglarm i?
A bdulaziz,  xotiijam   b o ‘ling,  d egandek  k o ‘z qisib q o ‘ydi.  Shof- 
y o r rulga o ‘zim  o ‘tira m a n ,  d e b  o ‘ylagan e k a n ,  «N iva»  kabinasiga 
kirib,  b u y ru q   k u ta   b o sh lad i.  M irv ali  u n in g   yoniga  kelib,  tu sh , 
o ‘zim   m in a m a n ,  d ed i.  S h o fy o r hafsalasi  pirboM ib pastga tu sh d i. 
M irvali  k e ta r  o ld id a n :
—  K o m m u ta to rd a g i  q izlarga  ay tib   q o ‘y,  m e n i  kim   s o ‘rasa, 
ertalab  ju n  qirqim iga chiqib ketgan,  q a ch o n  qaytishini b ilm ay m an , 
d esin ,  —  d e b   ta y in lad i.  —  ly a ,  z a m r   g ap   esd an   c h iq ib d i-k u , 
te le fo n n i o lib   kel!
T e le fo n   sh n u ri  u z u n ,  o ‘n - o ‘n  besh  m e tr  kelardi.  A b d u laziz 
yu gurib  b o rib   te le fo n n i  k o ‘tarib   keldi.  Ikki  kafti  b ila n   u sh lab , 
k ab in ad a o ‘tirg a n   M irvalining tru b k a n i o lish in i  kutdi.  U  tm b k a n i 
k o ‘ta rib ,  T u rg 'u n o v n i  u la, d eb  b u y u rd i.  B iro z d a n   keyin:  «M enga 
q a ra ,  m e n   m in istrn i  kutgani  c h iq m a y m a n .  0 ‘zin g  ch iq .  H o z iro q  
y o ‘lga tush.  U  n im a desa, d irek to r biladi, alb atta ay tam an ,  deyaver, 
b o ‘ptim i?  U yog‘ini o ‘zing kelishtirasan.  M en to q q a chiqib ketdim », 
dedi.
T ru b k a n i  sh aq illatib  ta sh la d i-y u  m o to rg a  gaz berdi.
M a y d o n to lg a   b u rilg a n d a   u z o q d a   o q   «Volga»ga  k o ‘zi  tu sh d i. 
D e m a k ,  k u tish y ap ti.  U n in g  yuragi  d u k illab   u ra  b o sh lad i.  T e z ro q  
yetib b o ra  qolsay u  tcngi y o ‘q ,  beqiyos g o ‘zal q izn in g  y o nginasida 
o ‘tirsa.  U   g az  p e d alin i  o x irig ach a  bosdi.  M a sh in a   g o ‘yo  havoga 
k o ‘ta r ilis h   o ld id a n   te z lik   o la y o tg a n   s a m o ly o tg a   o ‘x s h a rd i, 
g ‘ild irak lari  y e rd an   uzilib  y an a  tu sh a r,  y an a  y e rd an   uzilib  xuddi 
havoda suzayotgandek b o ‘lardi.  M irvali «Volga» yaqiniga borganda 
b ird a n   to rm o z  b erd i.  M a sh in a  to sh u  sh ag ‘a llarn i a n c h a  jo y g ach a 
surib b o rib , g ‘iyqillab to 'x ta d i.  U   pastga tu sh ib   m ash in a  m o to rin i 
titk ilay o tg an  sh o fy o rid an  s o ‘radi:
— N im a gap?
— T o rtm a y a p ti,  — d e d i  sh o fy o r.  —  N im a   b o ‘lganini  b ilo l- 
m ay a p m a n .
76

---

M irvali  u n i je rk ib   tashladi:
—  Senga  n ech a  m arta ay tg an m an ,  tram b ly o m i  alm ashtirib ol, 
deb.  Bu ahvolda tepaga tortolm aydi. Y axshiyam  kelganim , b o ‘lmasa 
q o lib   k e tark an sizlar,  —  u  s h u n d a y   d e b ,  u z r  s o ‘rag an d ek ,  o rq a 
o ‘rin d iq d a   o ‘tirg an   Ja y ro n a g a   q a rab   oldi.  —  S en  qay tib   ketaver, 
o ‘zim   o b o rib   q o ‘y am an .  R asu lb ek n in g   m ash in asi o ‘tm a d im i?   — 
d eb  so ‘radi  M irvali.
— 0 ‘tdi,  m u n c h a  hovliqadi-ya, shun aq ay am  changitdiki, y o ‘l- 
ni  k o ‘ro lm ay   q o ld im .  Ik k i-u c h   m in u t  c h a n g   b osilishini  kutib 
to ‘xtab turdim .
S h o fy o r izza boMgan b ir a lp o z d a  b ag ajn ik d an   p ak etlarn i  olib, 
«N iv a» n in g  o rq asig a e h tiy o tla b  q o ‘ydi.  J a y ro n a n in g  rangi o q arib  
k etg an ,  gapirishga  h a m   m a d o ri  y o ‘q   edi.  U   e rta la b   n o n u sh ta  
q ilg an ich a tu z  to tm ag an  edi.  M irvali u n in g  ahvolini  ko‘rib,  darrov 
payqadi.
—  O c h iq q a n g a   o ‘xshaysiz.  0 ‘tirin g ,  sal  y u rib ,  o v q atlan ib  
olam iz.
Ja y ro n a   m a sh in ag a  ch iq d i.  M irvali  m o to rg a   asta  gaz  berdi. 
« N iv a»   t o g ‘  to m o n g a   b ir  te k is   o ‘rm a la b   b o ra rd i.  T e r a k la r  
q u rsh o v id ag i  sa y h o n lik   k o ‘rin d i.  M irvali  m a sh in a n i  t o ‘x tatib , 
y u k x o n ad an  b u k lan ad ig an  stol va ikki  stu lch a olib o ‘rnatdi.  Keyin 
boya A bdulaziz olib ch iq q an  kastryulkani stolga q o ‘ydi.  Sum kadan 
n o n ,  q o sh iq  va san c h q ila rn i c h iq a z ib , b irp asd a d astu rx o n   tuzadi.
—  Q a n i,  J a y ro n a x o n ,  b ir  ta m a d d i  qilib  olaylik.
Ja y ro n a   o rtiq c h a   iltifot  k u tm ay   kelib  o ‘tird i.  K astry u lk ad an  
tarelkaga suzilgan qovurm adan hovur chiqib turardi. Jayrona, oling- 
o lin g n i,  k u tm ay  yeya  boshladi.
—  Q itd e k -q itd e k   q ila m iz m i,  a?  —  d e d i  M irvali.
Jay ro n a  bo sh  chayqadi.
—  K eling,  o z ro q ,  y o ‘l  a z o b in i  bosish  u c h u n .
U  sh u n d a y   d e b ,  m a sh in a   y u k x o n a sid a n   b ir  sh ish a  a rm a n  
konyagi va ikkita piyola olib stolga q o ‘ydi.
—  Q a n i,  o ‘zin g iz  o c h a siz m i,  yo  o ‘zim   o c h ib   beraym i?
Jayrona n im a deyishini bilm ay, og‘zida ovqat bilan unga hayron
q a ra b   tu ra rd i.  M irvali  sh ish a n i  o lib ,  o g ‘zidagi  z a r  qopqogM ni 
c h iq a rd i-d a ,  q u ltu lla tib   ikki  p iy o lan i  to id ir d i.
—  V oy,  m e n   b u n c h a   ic h o lm a y m a n ,  aka.
—  K o‘nglingiz k o ‘ta rg a n ic h a -d a ,  singlim ,  —  dedi  u n in g  b o ‘sh 
k elg an id an   d a d illa n ib   M irvali.
7 7

---

U n i  q o ‘y a rd a -q o ‘y m ay   ik k i-u c h   boMib  ichirdi.
— A na en d i c h a rc h o q  h a m   u n u tila d i,  ish tah a  h a m   o ch ilad i.
U n in g  gap i  t o ‘g bri  c h iq d i.  J a y ro n a n in g  c h a r c h o g ‘i  b o silg a n -
d e k  b o ‘ldi.  U  t o ‘yib q o v u rd o q  yeb o lg a n d a n   k eyin,  sh ish a  tagiga 
bostirib q o ‘ygan salfetka qog‘ozga q o ‘llarini, lablarini artib o ‘m id an  
turdi.
—  K e c h ira siz -d a,  bu  qiz m u n c h a  o c h o fa t ek an   d eb  o ‘ylagan- 
dirsiz? Ju d a ham  o ch iq q an  edim .  Q ornim  to ‘yib, endi  uyalyapm an.
Ja y ro n a   in s titu tn i  qizil  d ip lo m   b ilan  b itirib ,  u c h - to 'r t  yil 
c h e t  e llard a  ishlab  keldi.  A rab,  ingliz,  fors tilla rin i  xuddi  o ‘z  o n a  
tilid ek  yaxshi  biladi.  U   tu ristik  sa y o h a tla rd a  ta rjim o n  b o ‘lib,  k o ‘p 
m am lakatlarni kezgan. T ortinchoqlik,  iym anib o ‘tirish unga begona 
edi.  Y evropaliklarning k o ‘p  qiliqlari  unga sh u n d o q q in a  o ‘tib q o ‘ya 
qolgandi.  U  c h e t el turistlarini  S a m a rq an d g am i,  B uxorogam i  olib 
borganda ularga q o ‘shilib tizzad an  yuqori sh o rtik  kiyib olar,  orqasi 
b o tiq   k reslo lard a  o y o g ‘ini  c h a lish tirib   o ‘tira v erard i.  B uni  u  uyat 
sanam asdi.M irvali  uning xip ch a beli,  o p p o q  tom oqlariga suqlanib 
q a ra r,  qiz  esa  u n in g   b u   q a rash larig a  p arv o   q ilm asd i.  C h u n k i  u 
yig itlam in g  bu xil  qarash larig a o ‘rganib  ketgan  edi.
T e ra k z o r  o rq a sid a n   soy  o q a rd i.  M irvali  u n i  qoM tiqlab,  o ‘sha 
tom onga boshladi.
—  M a n a ,  q aran g ,  sh u n a q a   tin iq   suvni  k o T g an m isiz?  Y o ’q, 
y o ‘q ,  yaxshilab  q a ra n g ,  n im a n i  k o lryapsiz?  B aliqlarni  k o ‘ry ap - 
sizm i?
Soyda o q im g a qarshi  b ir q a ric h ,  b ir yarim   q a ric h   kattalikdagi 
b a liq lar  p ild irab   suzishardi.
U lar baliqlarni tom osha qilgani pastga tushishdi. Jay ro n a toshga 
q o q ilib   k e tm a sin ,  d e b   M irvali  u n i  b e lid a n   u sh lab   o lg an   edi.
—  ly a ,  bu  m a rin k a  b alig ‘i-ku!
—  H a,  — ded i  M irvali.  —  U n i O ybaliq deym iz.  R angi  h a m  oy 
rangida.  O lib yerga tashlab q o ‘ysangiz, yarim  d o ira b o ‘lib pitirlaydi. 
X u d d i  b ir tilim   oyga  o ‘xshaydi.
M irvali  b aliq  tu tm o q c h i  bo*lib,  ikkita  to sh g a  o y o g 'in i  tirab  
engashdi.  O raliqdan b eo zo r suzib o ‘tayotgan baliqlarga ch an g  soldi. 
T u to lm a d i.  J a y ro n a ,  tu to lm a d in g iz ,  tu to lm a d in g iz ,  d e b  qiyqirib, 
c h a p a k  c h a la rd i.  M irvali  q irg ‘o q q a  c h iq ib ,  u n in g   tirsillab  tu rg an  
ikki  b ilag id an   siqib  ush lad i.
—  O ybaliqni  tu to lm a g a n   b o ‘lsam   h a m   m an av i  tilla  b aliq n i 
tutdim !
7 8

---

Ja y ro n a   y an a  q iy q irib   kuldi.  M irvali  u n in g   q o p -q o ra   kip- 
riklar qu rsh o v id a qolgan  k o ‘zlariga tikildi.
—  O n an g iz  sizni  kiyikning  k o ‘ziga  q a rab   tu rib   tu q q a n la rm i, 
d e y m a n .  O tin g iz  h a m   J a y ro n a ,  k o ‘zlarin g iz  h a m ,  q o m a tin g iz  
h a m ,  y u rish larin g iz  ham   ja y ro n n in g   o ‘zi.
Jayrona indam adi. Yuqoriga chiqishdi.  Mirvali yigitlik qoni jo ‘sh 
u ra y o tg a n   b o ‘lsa  h a m   o ‘z in i  o ‘zi  z o ‘r   b ila n   b o s ib   tu ra rd i. 
Shoshilm a,  Vali,  ulgurasan,  bu  hurkovich  kiyik endi  hech  qayoqqa 
q o c h ib   q u tu lo lm a y d i,  d ey a  o ‘ziga  ta sk in   b e rib ,  sto l,  stu llam i 
yig‘ishtirib,  yukx o n ag a jo y lad i.
—  Q an i,  ketaylik.  QorongM ga qolib,  ad ash ib  yurm aylik ta g ‘in, 
— ded i  kabinaga chiqarkan.
«N iva»ning orq a eshigi y o ‘qligidan Jayrona ham  old o ‘rindiqqa 
o 'tira  qoldi.
Y o ‘lga  tu sh ish d i.  K ech  kirib,  ajib  b ir  so ‘lim   pay t  b o sh la n d i. 
Y o n b a g ‘i r l a r   k o ‘m - k o ‘ k.  Bu  ta r a f l a r d a   m a s h i n a l a r   k o ‘p 
q a tn a m a g a n id a n   c h a n g - to ‘z o n   b o ‘lm as,  te z -te z   y o m g ‘ir  quyib 
tu rg a n id a n   d a ra x tla rn in g   sh u n d o g ‘a m   b eg ‘u b o r  barglari  yuvilib, 
xandon  pista m ag ‘zidek o ch -y ash il tu sd a k o ‘rin ar edi. YoMning bir 
to m o n i  a z a m a t  to s h la r  q alash g an   yonbagM rlik,  b ir  to m o n i  soy. 
U n d a  yuqo rid an  shitob bilan quyilib kelayotgan tin iq  suv toshlarga 
urilib,  qirg‘oq q a sapchib oq ard i. Jay ro n a bu xil m a n z a ra lam i faqat 
h u jjatli  k in o la rd a ,  te le v iz o rn in g   k in o s a y o h a tc h ila r  p ro g ra m - 
m alaridagina k o ‘rgan edi.  H o zir konyak kayfidan bu  m an zaralarn i 
xuddi tushida ko‘rayotganga o'xshardi.
—  M a g n ito fo n   q o ‘yib  b eray m i?  —  d e d i  M irvali.
—  F ra n su z   yoki  ara b   estrad asi  q o 's h iq la rid a n   b o ‘lsa,  m ayli. 
S hashm aqom larga u n ch a hushim  y o ‘q.
—  U n d o q   b o 'ls a ,  g ap lash ib   k e ta rk a n m iz ,  —  d e d i  M irvali 
kulib.  —  Q ay y u rtla rd a   boM ganingizni,  n im a la rn i  k o ‘rg an in g izn i 
aytib  bering.  G a p la sh ib   ketsak,  y o ‘l  qisq arad i.
—  Q aysi  b irini  ay tay?  K o ‘p  jo y larg a  b o rg a n m a n .  F ran siy a, 
Italiya,  L o n d o n ,  M a d rid ,  Q o h ira ... ju d a   k o ‘p...
—  D u n y o   k ezam an ,  d eb  erg a h a m  tegm absiz. Y oshingiz o ‘tib, 
q a rib   q o lish n i  o ‘y lam aysizm i?  A xir,  ro ‘zg ‘o r   tu tish   h a m   k erak - 
ku.
J a y ro n a ,  afsu slan g an d ek ,  b ir  u h   to rtd i.
—  G a p in g iz  t o ‘g ‘ri.  M a n a ,  y oshim   h a m   o ltib  ketyapti.  0 ‘zim  
tengi  yig itlar  u y lan ib   ketish d i.  E ndi  m eni  kim   o lard i?  Y o  xotini
79

---

o ‘lg an ,  y o   x o tin   q o ‘ygan  kishi  o la d i.  Q ari  q iz   b o ‘lib  q o lish  
p e s h o n a m d a   b o rg a   o ‘x sh ay d i.  T ash v ish   q ilm a n g ,  a k a ,  o ‘tirg a n  
qiz o ‘m in i to p a d i, dey d ilar-k u , o ‘zim ga o ‘xshagan u m rin i o ‘tkazib 
y u rg an   b iro n ta si  to p ilib   q o la r.  Y u rg an   q o la d i.  K o ‘rg an   q o la d i. 
Erga tegib bitta bolali b o ‘lg an d an  keyin b u n a q a  yurishlar q ay o q d a 
deysiz.
—Siz  h u sn in g izg a ish o n asiz.  M asjid b u zilsa,  m e h ro b i  q o lad i, 
dey ish ad i.  Q arig an in g izd a  h a m   yo sh   yigitlar  o y o g ‘ingiz  tagida 
o ‘ralashib yurishiga  ishonasiz.  Sizdaqalar qari qiz b o ‘lib qolm aydi. 
K echirasiz,  q a n c h a  oylik olasiz? —  M irvali sh u n d ay  dediyu chakki 
s o 'ra d im ,  d eb   p u sh a y m o n   qildi.
—  B ir  yuzu  y etm ish   so ‘m   o lam an .
—  K am   e k a n .  B ir  yuzu  y etm ish   s o ‘m   p a rd o z -a n d o z in g iz g a  
h a m  y e tm a y d i-k u .  A gar m e n   h u k u m a t boMsam  h u sn in g iz u c h u n  
oyligingizga yan a  u ch  yuz so ‘m  q o ‘shardim .
Ja y ro n a  x a n d o n  tash lab  kuldi.
—  P o d o x o d n iy  b ilan  b ezd etn iy g a u shlab q o larm id in g iz?  M en 
siz  o ‘y lag an ch a  n o c h o r,  m u h to j  b a n d a   e m a sm a n ,  M irvali  aka. 
U y d a  k ech alari  m a sh in k a   b o sa m a n ,  a s p ira n tla m in g   k an d id atlik  
dissertatsiyalarini k o ‘chiram an.  Institutga kiradiganlaiga arab,  ingliz 
tillaridan repetitorlik q ilam an . J u m a lla r u c h u n  arab ,  fors tillaridan 
h ik o y alar ta ijim a  qilib b e ra m a n .  P ulim  o ‘zim ga yetarli.
M irv ali  ic h id a ,  tirik c h ilig i  b a r ib ir   n o c h o r ,  d e b   o ‘y la d i. 
Bu  im p o rt  k o ‘ylak laru   tu flila r,  ta q in c h o q la r,  h a r  biri  sakson 
s o ‘m   tu ra d ig a n   fran su z  atirla ri  u c h u n   u n in g   to p g an i  n im a   h am  
b o ‘lardi. T o p g an -tu tg an in i  n ih o y atd a tejab sardasa kerak.  Q arang, 
k o ‘rgan  o d a m   shu  g o ‘zal  q iz n in g   h a m   tashvishi  b o rm ik a n ,  d eb  
o ‘ylaydi.  Bu  xil  ay o lla r kiyinish  u c h u n ,  ta q in ish   u c h u n  o v q a td a n  
tejaydi.
M irv alin in g   u n g a  ra h m i  keldi.  A gar  x o ‘p   d esa,  h o z im in g  
o ‘zida sum kasiga siq q an ch a pul solib q o ‘yishga h a m  tay y o r edi.
—  J u d a   a n tiq a   k iy in a r  ek ansiz.  H a r  q a n d a y   x o tin n in g   h a m  
k o ‘zin i  k u y d irad ig an   k o ‘ylaklar...
—  «Beryozka» dcgan  m agazin b o r, bilasizm i? V alyutaga sotadi. 
C h et el turistlari  u y erd an  deyarli  savdo qilishm aydi.  0 ‘sh alard an  
o ‘zim izn in g  p u lim izn i valyutaga alm ash tirib  o la m a n .  K eyin,  c h e t 
elga ch iq q an im d a oyligim ga ch ek  berishadi.  C hekni bilasizm i?
—  B ilam an ,  — ded i  M irvali xuddi  sh u n i  kutgandek.  —  Q a n a - 
q a sid an   kerak,  m e n d a   h a r q a n a q a sid a n   b o r.
8 0

---

Jay ro n a  unga h ay ro n  b o 'lib  qaradi.
—  R o std an m i?  Sizda q ay o q d an  b o ‘ladi?
M irvali ja v o b   o ‘rn ig a b ir k o ‘zini  qisib  q o ‘ydi.
—  M ash in an g iz tepalikka kelganda to rtm a y d i,  — dedi Jay ro n a 
q a t'iy  o h an g d a.
—  N e g a ?   —  ded i  M irvali  h a y ro n   b o llib.
—  M a n a  k o ‘rasiz! Y axshisi, q o ro n g ‘i tu sh m a y  t o ‘g ‘rilab oling. 
Ik k in c h i  svechasi  c h iq ib   ketgan.
M irvali u n in g  gapiga parvo q ilm ay ketaverdi.
—  M a sh in a n i  ay am as ek ansiz.  0 ‘zingizniki  e m a s-d a .
—  S h o sh m a n g ,  siz  q a y o q d a n   bilasiz?
—  B ilam an ,  — ded i J a y ro n a .  — Q o h ira d a   ikki yil,  B om beyda 
b ir yil  m a sh in a   m in g a n m a n .  A m m o   L o n d o n d a  ep lab   m in o lm a - 
g a n m an . A variya qilishim ga o z  qolgan.  Posol m ash in a  m inishim ni 
ta q iq lab  q o ‘ygan.  B ilasizm i,  u to m o n la rd a   m a sh in a n in g  ru li o ‘ng 
to m o n d a.
M irvali  h a n g -m a n g  b o ‘lib qoldi.  Bu qiz b a lo  ekan.  K o‘rm agan 
jo y i, q ilm ag an   ishi q o lm ag an .  N im a n i g apirsang, o ld in g d a n  t o ‘sib 
chiqadi.
Y o ‘l  y u q o rila d i.  M a sh in a n in g   to rtish i  q iy n a lib ,  k o ‘ksovga 
o lxshab «yo‘tala» boshladi.  H ar «yo‘talgan»da kuzov silkinib ketardi. 
Ja y ro n a   sh ch itg a  q a ra d i.  S trelk a  su v n in g   y u z d arajag a  y etay   deb 
qo lg an in i  k o ‘rsatardi.
—  Suv  q a y n ab   k etd i,  t o ‘x tatin g ,  —  d e d i  Ja y ro n a .
M irvali  m a sh in an i  t o ‘x tatib ,  pastga tu s h d i-d a ,  k a p o tn i o ch d i. 
M o to rd a n   k o ‘ta rilg an   q a y n o q   havo  yu zig a  u rilib ,  o ‘zin i  o rq ag a 
tash lad i.  Ja y ro n a   ham   tu sh d i.  M o to r y o n id a  o q  c h in n i  svechaga 
u lan g an   sim   osilib  tu ra rd i.
— A n a,  k o ‘rdingizm i? Joyiga tiq ib  q o ‘ysangiz,  o la m  guliston! 
M a sh in a  h a m   q iy n a lm a y d i,  o ‘zingiz h am .
Mirvali uning aytganini qildi.  Y ana yo ‘lga tushishdi.  Endi m o to r 
b ir m a ro m d a  g u rillar,  yuqoriga  k u c h a n m a y  o ‘rm alard i.
M irvali  faqat  m a sh in a   m in ish n i  b ilard i.  B iron  jo y i  b uzilsa, 
garajga tash lab ,  b o sh q asin i  m in ib  ketaverardi.
U   q iz   o ld id a   s h u   o d d iy   n a r s a n i  b i lm a g a n id a n   x ijo la t 
c h ek k an d ek ,  a n c h a  jo y g ach a  in d am ay  ketdi.
Y o ‘l  to g 1  o ‘n g irid an   c h iq q a n d a n   keyin  y alanglik  b o sh lan d i. 
Jay ro n a  tashvishlanib so ‘radi:
— Y etay  d e b  q o ld ik m i?   Q o ro n g ‘i tu sh y ap ti-y a!
6 —  
S .  A h m a d .  J i m j i t l i k
8 1

---

—  T o ‘g ‘ri  yoMni  k o ‘ch k i  b osgan.  K o ‘ch k in i  bilasizm i?  T o g ‘- 
d an  tosli qulab,  yo‘lni to ‘sib q o ‘ygan. A ylanm a yoMdan ketyapm iz. 
0 ‘n   b ir  k ilo m e tr  farq  qiladi.
0 ‘ng  to m o n d a n   q ip -q iz il  boMib  b a rk a sh d e k   oy  k o ‘ta rila 
boshladi.  M irvali  m ash in a farasini yoqdi.
— Q orongN ga q o lib  ketdik.  Y urish sal o g ‘irro q   k o ‘ch ad i.
O lisni  k o ‘rsatuvchi  fara  y o ‘l  o ‘rtasiga  su rilib  tu sh g a n   xarsang
to sh la rn i  yoritdi.
—  O b b o ,  — ded i  M irvali.  —  Bu  y o q d a h a m   k o ‘ch k i  surilibdi- 
ku!  E ndi  o ‘tib  boN m aydi.  O rqaga q ay tish n in g  iloji boMmasa.
U   sh u n d a y   d eb   k a b in a d a n   sakrab  p astg a  tu sh d i.  U  y o q -b u  
y o q q a alan g lab ,  n im a la rn id ir o ‘ylag an  b o ‘ldi.
—  M u n d o q   qilsak.  C h a p   to m o n g a   o z ro q   y u rsak ,  m e h m o n  
kutadigan bazam iz bor.  0 ‘sha yerda to n g  otdiram iz.
J a y ro n a n in g   b o ‘sh ash ib g in a  ay tg a n ,  o rq ag a  q ay ta  qolaylik, 
M irvali  ak a,  d eg an   gaplariga  u  e ’tib o r  b e rm a y ,  iloji  y o ‘q,  iloji 
y o ‘q,  d ey a  m a sh in a n i  o rq asi  b ilan   yurgizib,  c h a p   to m o n d a g i 
ikki  teg irm o n   suv o q a d ig a n   soy ustidagi  o m o n a t  k o ‘prik k a  q arab  
yurgizdi.  M ash in a  lo p illab ,  narigi  to m o n g a   o ‘tib   oldi.  Y o ‘l  to r 
boNsa h a m  an ch a tekis ekan.  M irvali  m ini  qiynalm asdan boshqarib 
borardi.  B iro z d a n   keyin yo‘ln in g o ‘n g to m o n id a  k atta g in a g ‘o m in g  
og‘zi qorayib ko‘rindi.  M irvali  m ashinani g lo r  ichiga burdi.  Ichkari 
q o ro n g ‘i  edi.  F ara  ild izlar  osilib  tu rg a n   g ‘o r  d ev o rlarin i  yo ritib  
b o ra rd i.  S ald an   keyin  ta x m in a n   o ‘n  b esh   so tix c h a   k eladigan 
yalanglikka chiqishdi.
A trofi  b ah a y b a t  to s h la r  b ilan   q u rsh alg an   bu  y alanglik  xuddi 
ertak lard ag i  sirli jo y larg a o ‘x shab k etard i.  Y alanglik adogN da g ‘uj 
a rch azo r,  te p a d a n   b ir  teg irm o n   suv  quyilib tu rip ti. Suv  q ayoqqa 
singib  k ety ap ti,  bilib  boN m asdi.
M ashina arc h a z o r orasida to ‘xtadi.
—  Y etdik,  tu sh ay lik   e n d i,  —  ded i  M irvali.
Jayrona hayron boMdi.  Bu qanaqa joy?  U y yo‘q-ku.  H am m ayoq 
to sh .  U  m a sh in a d a n   tu sh m a y   o ‘tirav erd i.  M irvali  q o r o n g ld a  
q ay o q q a d ir ketdi.  B irpasdan  keyin o g ‘ir b ir narsa q ald irab  surildi. 
U   q ay tib   kelib  k ab in a d a n   k a rto n   q u tin i  o la rk a n ,  y u rin g ,  dedi.
Ja y ro n a   yuragi  b e tla m a y ro q   unga  erg ash d i.  U c h   m e trc h a  
keladigan  q o ro n g ‘i  y o ‘la k d a n   o ‘tib   t o ‘x tash d i.  M irvali  tim irsk i- 
lan ib ,  n im a n id ir qid ird i.  K eyin  b ir tab aq ali  te m ir esh ik  gMyqillab 
surildi. Y o ‘lak yorishib ketdi.
82

---

Ichkariga kirishlari bilan, Jayro n ag a yo1 b eram an , d eb   M irvali 
n im ag ad ir qo qilib,  ingrab yubordi.  Polga taraq lab   n im a d ir tushdi.
—  H a, dayus,  shu yerga q o ‘yarm idi-ya!  —  U   ayol  kishi old id a 
b e ix tiy o r s o ‘kin g a n in i  sezib  q o ld iy u   u z r  so ‘radi.  —  K o brm aysiz- 
m i,  oyoq  ostiga  q o ‘yipti.
Z al arab  m ebellari b ilan jih o zlan g an . Yonidagisi o p p o q  bulg‘o r 
m e b e lla ri  q o 'y ilg a n   y o to q x o n a .  A jd a r  s u ra ti  s o lin g a n   x ito y  
c h o y sh ab lari  y o p ilg an   q o ‘sh   karavot.  P a r  y o stiq larn in g   b u rc h a k  
to m o n i  yuqoriga q aratib  q o ‘yilgan.  K iraverishda o shxona.  Atirgul 
tasviri tushirilgan ch ex  kafellari devorlarga yopishtirilgan.  Burchakda 
ballonli gaz.  U nga y o n m a -y o n  q o ra kafelli vannaxona.
H a m m a  x o n a la r n ih o y a td a  d id  bilan bezatilg an .  H a r b ir xona 
ostonasiga uch i g aja k k a o ‘xshab qayrilgan h in d  shippaklari tashlab 
q o ‘yilgan.
Ja v o n la rd a   rangii  ch ex ,  n em is  b illu r  idishlari.  X itoy,  yapon 
c h in n i  servizlari.
—  Q a n i,  e n d i  o ‘zingiz  xozyaykalik  qilasiz,  —  d e y a   o y o g 'in i 
k o 'rsa td i  M irvali.  —  Invalid b o i i b  q o ld im .
J a y ro n a   o sh x o n a g a   kirdi.  G a z   p litasi  u stid ag i  q o z o n   hali 
sovim agan  e d i.Q o p q o g ‘ini o c h ib   q a ra d i,  hasip.
D e m a k ,  b u   y e rd a   k im d ir  b o ‘lgan.  K etganiga  hali  yarim   soat 
h a m   boM m agan.  T a o m la r  b o sh q a   y erd a  p ishirilib,  q o z o n i  bilan 
o lib  kelingan.
Jayrona koridorda qolgan sum kasini k o ‘tarib yotoqqa kirdi. Z u m  
o ‘tm a y ,  u zu n   x alatin in g   b o g ‘ich in i  y o ‘l-y o ‘lakay  boylab  chiqib 
keldi.
—  Siz o ‘tirin g ,  b u y o g ‘iga  m e n   x iz m a t  qilay.
M irvali  d astu rx o n   ustidagi  d o k a n i  o c h d i.  Stol  usti  anvoyi 
m ev alar bilan  t o ‘lib  ketgan edi.  X a n d o n   p istad an  to rtib  chaqilgan 
b o d o m g a c h a ,  d a n a k  q o rilg a n  to g '  asa lid a n  to rtib   kakligu b e d a n a  
g o 'sh tig ac h a  b o r edi.
—  M irvali  ak a,  h asip   sovib  q o p ti.S iz  b irp as d a m  o lib  tu rin g , 
h o z ir isitib  c h iq a m a n ,  —  d ed iy u   y a n a  o sh x o n ag a  kirib  ketdi.
Bu jo y la rd a  te z -te z  elek tr o 'c h ib  tu rsa  kerak.  O shxonadagi stol 
c h e tid a   b e s h - o 'n ta   sh a m   y o tard i.  M irvali  o y o g 'in in g   o g 'rig 'ig a  
c h id a m a y ,  esh ik  k a litlarin i stolga ta sh la g a n in i  sezm ap ti.  Ja y ro n a  
kalitlam i qo 'lg a oldiyu o 'y lan ib  qoldi.  M iyasi yashin tezligida ishlab 
ketdi.  B itta  sh a m n i  tarelk ag a  y o tq izib   q o 'y d iy u   gaz  p litk asin in g  
duxovkasiga  tiq d i.  O 't  old ird i.  Sal  fu rsatd an   keyin  plita  eshigini
8 3

---

o c h g an   e d i,  sh a m   h o lv ay tard ek   erib  h il-h illa b   q o p ti.  U   sh o sh ib  
kalitlarn i  o ld i.  E rib   tu rg a n   sh am g a  ikkala  kalitni  b o stirib ,  gaz- 
ni  o ‘c h ird i.  A n a  u n d a n   keyin  hasipli  q o z o n   tagiga  o ‘t  y o q d i. 
S h am li  tare lk a n i  o lib ,  x o lo d iln ik n in g   m u zx o n asig a  tiq d i.
—  BoMdimi?  —  d e g an  o v o zd an   c h o ‘ch ib   ketg an  Ja y ro n a:
—  H o zir,  h o zir,  p ic h a   sab r  qiling,  —  d e b   g ‘u d ra n d i.
T o   h asip   isig u n ch a  u  ikki  m a rta  M irv alin in g   oldiga  kirib:
—  O y o g ‘in g izn in g   o g ‘rig‘i  b o sild im i?  —  d eb   so T ad i.
M irvali ja v o b  o ‘rniga b o ld irin i silab,  o ‘zini o ‘zi  z o ‘rlab iljaydi.
—  H o z ir  suzib  k elam an .
Jay ro n a  sh u n d a y  d eb , serv an td an   lagan o lib oshxonaga qaytdi. 
X olodilnikni o ch ib  tarelkani oldi.  S ham  qotib o p p o q  b o iib  turardi. 
U  asta   k a litla rn i  c h iq a z ib ,  salfetka  q o g ‘o z   b ilan   sh a m   ilash g an  
jo y la m i  a rtib ,  old in g i  o ‘m ig a   q o ‘ydi.  K alit  izi  tu sh g a n   sh a m n i 
q o g ‘oz  p ak etg a  solib  su p u rg i,  sh v ab ra  tu rg a n   b u rch ak d ag i  p a q ir 
o rq asig a y ash ird i.  Bu  p ay t  q o z o n   q a y n a b ,  h a m m a y o q n i  hasip 
h id i  tu tib   ketg an   edi. Ja y ro n a  b ir  lagan  h a s ip   k o 'ta rib   k irg an d a 
M irvali  o ‘m id a n   tu rib ,  d astu rx o n g a   q a rab   o ‘y  o ‘y lay o tg an   edi. 
H a sip   d a s tu rx o n g a   q o ‘y ild i.  M irv a li  q o l i n i   k o ‘ksiga q o ‘yib, 
yalingandek dedi:
— A gar m alol  kelm asa,  serv an tn in g  pastki eshigini och san g iz.
Ja y ro n a   esh ik n i  o c h d i.  O c h d i-y u   h a n g -m a n g   b o i i b   q oldi.
S e rv a n tn in g   past  xonasi  fran su z,  a rm a n   k o n y ak lari  b ilan   t o ‘lib 
ketg an   edi.  H a tto  q o ‘sh q u lo q li a m fo ra d a  y u n o n   k o n y ak lari  ham  
b o r edi.  Ja y ro n a   u z o q  y u rtla rd a   b u la rn in g  b arin i  k o ‘rg an ,  a m m o  
bu yerda b o lis h ig a  sira-sira aqli b o v ar q ilm as edi.
—  Sizga  qaysi  biri  m a ’q u l? Y o q q a n in i  oling.
Jayrona go ‘yo sehrlangandek edi.  Mirvali  nim a desa itoatkorona 
bajarardi.  U  «N apoleon» degan fransuz konyagini olib stolga q o ‘ydi. 
M irvali shisha b o ‘g ‘zidagi za r qopqoqni pichoq bilan tilib, p o ‘kagini 
tishi bilan sug‘urib oldi.  O ch havorang qadahning ikkitasiga to ld irib  
quydi.
—  Q a n i,  sayr  h a m   sayr,  sarg ard o n lik   h a m   sayr.  Y axshiyam  
sh u  jo y n i  q u rd irib  q o ‘ygan e k a n m a n .  B o lm a s a m , b o ‘rilarga yem  
b o iib  ketardik.  O ling, to rtin m a y  olavering. Y o m o n  niyatim  b o ls a , 
y o ld a y o q  sizga  ...  S izni q a ttiq  h u rm a t q ilam an .
Ja y ro n a   h u rk ib ro q   q a d a h n i  q o lig a   oldi.  M irvali  to   u   ichib 
y u b o rg u n c h a   q a ra b   tu r d i- d a ,  k e y in   b ir   z a rb   b ila n   q a d a h n i 
b o ‘shatdi.
8 4

---

— Ovqatga qaraylik.
Ik k o v lari  is h ta h a   b ila n   o v q at  yeyishga  tu sh ish d i.  M irvali 
Ja y ro n a d a n  bu jo y d a q ayoqdan  issiqqina ovqat p aydo b o ‘lib qoldi, 
d cg a n   savolni  k u tg an   edi.  A gar sh u n i  s o ‘rasa,  m in istrn i  kutishga 
h o z irlik   k o ‘rib  q o ‘yg an d im ,  d eb   a y tm o q c h i  edi.  L ekin  Jay ro n a  
so ‘ram adi.
Bu jo y n i  R asu lb ek d an  va o ‘zid a n  b o sh q a   h ech   kim   bilm asdi. 
U n i q u rg a n   u stalar ju d a   uzo q d a.  A llaq ach o n   Y u n o n isto n g a  ketib 
b o ‘lgan.  B eto n   ish larin i  m a h b u sla r  bajarish g an .  Bu  jo y g a  faqat 
y u g u rd ak  —  R asulbek kelardi.  M irvali q a n d o q   ish b u y u rsa,  n im a 
u c h u n , d eb  so ‘ram asdi.  F a q a t,  faqat b ajarard i,  xolos.  M irvalining 
sh o fy o ri  h a m   b u   jo y n i  k o ‘rm a g a n .  T o g ‘u  to s h d a   y u ra d ig a n  
c h o ‘p o n la r  b u   jo y n i  h arb iy   a h a m iy a tg a   ega  d eb ,  so q ch i  o tib  
q o ‘yish id an   q o ‘rqib,  y a q in   kelishm asdi.
Bu  m ask an  p a stak  q o y a la r b ilan o ‘ralgan.  Q o y alar uch i xuddi 
salom   b eray o tg an d ek  egilib, q o r-y o m g lirlard an  to ‘sib tu ra rd i.  Bir 
yon tubsiz jar.  Bahaybat arch alam in g  qurigan m alla rang shoxlarida 
kechalari b o y o ‘g ‘lining x u nuk sayrashi  eshitiladi.  E tlarn i jim irlatib 
y u b o rad i. A m m o  to n g  m a h a li o h a n g la rg a  t o ‘lib k etad i.  T o n g o ta r 
payti bulbullar paydar-pay sayraydi. T o sh d an -to sh g a sakrab kiyiklar 
p o d asi ja rlik k a   suv  ich g an i  o ‘tib   k etad i.  O sm o n i  falakda  b u rg u t 
qanotini tarang yozib uchadi.  Hali  hech  kim ga yuzini k o ‘rsatm agan 
quyosh tig‘i  u n in g  q a n o tig a  tu sh ad i.  G o lyo b urgut q a n o tin i  olovli 
n u rd a  q a y ra y o tg a n |a  o ‘xshab ketadi.
M irvali  b a ’z i- b a ’z id a   to n g   m ah ali  b u   to sh   q a l’a d a n   c h iq ib , 
x u d o g a,  g u n o h la rim d a n   k ech ,  d e b   iltijo lar  q ilad i,  k o ‘rayotgan 
ku n larig a sh u k ro n a la r aytadi.
Q o ra  k e c h a d a  b u   u y d a  boMib o ‘tg a n   q o ra   ish la rd a n  shu  b ilan 
po k lan g an d ek  yengil to rtard i.
M a n a   h o z ir  u  shirakayf.  U   sh u   to p d a   q arsh isid a  b ir ja h o n  
b o ‘lib  o 'tirg a n   ten g siz g o 'z a l  q iz n in g   zu lu k d e k   q o sh larig a,  m as- 
to n a   k o ‘zlarig a,  g a rd a n id a   o ‘rim ga  k irm a y   q o lib   b aq baqasiga 
y a q in  jo y g a c h a   egilib  ketg an   zulflariga  m ah liy o   b o i i b   o iir ib d i. 
E n d i  sh u   qiz  u n ik i.  Q iz  n im a   d e y d i,  k o ita d im i,  k o ‘n m a y d im i, 
u n g a bari bir.  S hu to p d a  birg in a  M irv alin in g  x o h ish i yetarli.  Q iz ­
n in g  b u n d a n   buyo q d ag i  hay o ti sh u  b u g u n , sh u  to p d a  h a l b o ia d i.
M irvali  q a t’iy  ish o n c h   b ilan   o ‘rn id a n   tu rd i.  K elib,  q izn in g  
xalati  y o q asid an   sa l-p a l  k o ‘rin ib   tu rg a n   yelkasiga  q o i i n i   suqdi. 
Y oqasini  su rib ,  y a la n g ‘o c h   g a rd a n in i  silay  b o sh lad i.
85

---

Q iz hushyor tortdi.  Qarshisidagi  ko‘zlari hirsga toMgan kishining 
h o z ir  h a r  q a n d a y   zarb ag a  ta y y o r  e k a n lig in i  sezib   tu ra rd i.  U 
o ‘rn id a n  turib,  tisarilib nari  ketdi.  Q o ‘ltig‘iga qisilgan zajigalkadek 
k ich k in a to ‘p p o n c h a n in g  siyn ab an d  tasm asiga u lan g an  b o g ‘ichini 
b o ‘sh atd i.  B ir  in tilish   b ilan  yulqib  olishga  ta y y o r  qilib  q o ‘ydi. 
M irvali b o rib ,  u n i  b u rc h a k k a  qisdi.
—  Q arsh ilik  q ilish n in g  foydasi  y o ‘q,  Jay ro n .  E ndi  sen  m eniki 
b onding.
Jayrona ortiqcha hayajonga tushm adi. Asta uning k o ‘ksidan itardi.
—  Q o ‘ying,  q o ‘ying,  M irvali  aka.
M irvali  tu rg an  yerid a ko sty u m in i y echib,  divanga  u loqtirdi.
T ash q a rid a   m ash in a signal b erdi.  M irvali  to ‘xtab,  q u lo q  soldi. 
K im d ir  keldi.  Bu  to m o n la rg a   kim   kelishi  m u m k in ?!  M irvali, 
R asu lb ek m i,  kim   b o ‘ldi  e k a n ,  d eb   o ‘yladi.  H a r  q a n d a y   C h P  
b o lg a n d a  ham   m en  borim da bu tom onlarga kelm aysan, deb qasam  
ichirgan  e d i-k u ?   N im a   boMdi  ek an ?  F av q u lo d d a ,  zu d lik   bilan 
x ab ar q iladigan v o q ea b o ‘ldim ikin?
M irvali  k o styum ini olib,  sh o sh ilg an ch a o q so q lan ib  tashqariga 
otildi.  M ashina oldida R asulbek bezovtalanib turardi.
—  N im a  b o ‘ldi?  — d e d i  M irvali  p ast ovoz bilan.
—  M eni kechiring, xo‘jayin. Q uda buva telefon qildilar.  Qayerda 
b o ‘Isa  h a m   zu d lik   b ilan   to p ib   kelinglar,  n ih o y a td a   m u h im   gap 
bor, dedilar. Yetib borm asangiz boMmaydiganga o ‘xshaydi, xo‘jayin.
M irvali,  q u d a m   shu  p ay td a  q id iry a p tim i,  d e m a k , ju d a   z a ru r 
g a p ,  d eb   o ‘yladi.  Ish q ilib ,  tin c h lik  b o ‘lsin -d a ...
U  sh o sh ib   orqasiga  q ay tib ,  ichkariga  kirdi.  J a y ro n a   h a m o n  
b urchakka qisilgancha k o ‘zlari javdirab turardi.  M irvali  unga yaqin 
kelib,  iyagiga q o ‘l yubordi.
—  T o lein g   b o r e k a n ,  Ja y ro n .  Z a ru r ish  b ilan   id o rag a  k etd im . 
E rtalab kelam an.  H a r ehtim olga qarshi  ustingdan qulflab ketam an. 
B em alol  y e b -ic h ib ,  uxlayver.  Bu jo y d a   sen i  h e c h   kim   bezovta 
q ilm ay d i.
U  sh u n d ay  dediyu sh o sh ilg an ch a ch iq ib  ketdi.  T ash q ari eshik 
qarsillab   y o p ild i,  k a litn in g   sh iq irlag an i  esh itild i.  O g ‘ir  b ir  narsa 
qald irab  surildi.  B ir z u m d a n   keyin  h a m m a y o q  jim jit b o ‘lib q oldi.
Jay ro n a  h ushi o ‘ziga kelib, atro fn i  k uzata boshladi.  D ev o m in g  
b ir to m o n ig a tu rk m a n  gilam i osilgan.  B u rchakda y ap o n  televizori. 
«Ajab,  —  d eb   o ‘yladi  J a y ro n a ,  —  shu  b a la n d   to g ‘la r  o rasid a 
televizor ko ‘rsatuvlam i olarm ikan?  U  yaqinroq borib qaradi.  Pastak
8 6

---

k ursida  v id e o m a g n ito fo n i  ustiga  salfetka ta sh la b   q o ‘yilgan  ekan. 
U n in g  y o n id a videokassetalar...
Q o ziq q a «K onika» d eb  atalgan y ap o n   fotoapparati tasm asidan 
osib q o ‘yilgan. Jay ro n a  a p p a ra tn i olib g ‘ilofidan ch iq ard i.  Q a n ch a 
surat olinganini k o ‘rsatadigan  raqam ga qaradi.  0 ‘n yetti  k ad r surat 
o lin ip ti.  A p p a ra tn i  jo y ig a ilib  q o ‘ydi.  V ideoni  to k k a  ulab   kas- 
setalardan birini q o ‘y di-da,  knopkani bosdi.  E kran yorishib lipillab 
tu rd i-y u  b ird an   Parij,  Eyfel  m inorasi  k o ‘rindi.  M in o ra uzoqlashib, 
e k ra n d a   y ozuv  p a y d o  b o ‘ldi.  Bu  film n in g   n o m i  edi.  Ja y ro n a   uni 
ilgarilari  b ir  k o 'rg a n d i.  Bu  fran su z  k o n tra b a n d a   sh a h v o n iy   film i 
ed i.  Ja y ro n a   u n i  t o ‘x tatib ,  b o sh q a   k assetani  q o ‘ydi.  Bunisi  X itoy 
k ara te c h i  qizlari t o ‘g ‘risidagi  film .  U n i b ir o z to m o sh a   q ilg an d an  
keyin  o ‘ch ird i.
T u n   uzoq. T o n g  otishiga  hali allaqancha vaqt bor.  U  n im a qili- 
sh in i  b ilm ay   y o to q x o n a g a   kirdi.  S h ifo n e r  eshigini  o c h ib   q arad i. 
H e c h   q a n d a y   k iy im -b o sh   y o ‘q.  U z u n   in g ich k a  esh ik n i  o ch d i. 
T ok ch alard a sochiq, choyshab,  ko‘rpa g ‘iloflari taxlangan.  Pastdagi 
to rtm a n i  beri  surdi.  U n d a   x ilm a-x il  a tir  so v u n lar.  Y etti-sak k iz 
q u tic h a d a   fransuz  duxisi.  K eying!  to rtm a d a   tish   p astasi,  soqol 
oladigan  m ash in k a va b ir n ech a p ach k a lezviye.  Q o g ‘ozga o ‘rog‘li 
y an a  n im a d ir  b o r.  O c h ib   k o ‘rdi.  T o sh k e n t,  G U M ,  d e b   ta m g ‘a 
q o ‘yilgan  q o g ‘ozga  o ‘ro g ‘li  o ‘n  c h o g 'li  yangi,  hali  o c h ilm a g a n  
fotoplyonkalar...
Ja y ro n a   u la rd a n   b irin i  o lib  o c h d i.  Z a r  q o g 'o z n i  xalatin in g  
c h o ‘n tagiga  solib  q o ‘ydi.  K eyin  p ly o n k an i  e le k tr  y o ru g ‘iga  tu tib  
t u r d i - d a ,  y a n a   q a y tib   zal  uyga  c h iq d i.  C h ir o q n i  o ‘c h ir ib , 
fo to a p p a ra td ag i  p ly o n k an i  c h iq a rib ,  yangi  le n ta d a n   q o lg an   q o ra 
q o g 'o zg a eh tiy o t qilib o ‘radi.  U stid an   za r qog‘oz bilan  o b d a n   n u r 
k irm ay d ig an   qilib  o ‘rab   ta sh la d i.  U n g a   h a m   q a n o a t  q ilm ay , 
d astu rx o n d a boya  M irvali o ch g an  sh okoladning z a r q o g ‘o zini ham  
p ly o n k a  u stid a n   o ‘radi.  K eyin  c h iro q n i  y o q ib ,  boya  n u rlan g an  
p ly o n k an i  kassetaga  o ‘rab  a p p a ra tg a   jo y lad i.  0 ‘n  yetti  raqam i 
k elguncha g ‘altak n i  ay lan tirib ,  a p p a ra tn i g ‘ilofga jo y la d i-d a , yana 
ilib  q o ‘ydi.
E n d i  u   b u   q a fasd an   q u tu lib   ketish  y o ‘lin i  o ‘y lard i.  C h iq ib  
k e tish n in g   sira  iloji  y o ‘q  ed i.  E shik  q o ‘sh  q u lf bilan   b erk itilg an . 
Jayrona n im a qilishini bilm ay, vannaxonaga m o'raladi.  O d am  b o ‘yi 
yetm aydigan balan d lik d a b ir p atn is eni d eraza b o r edi.  U nga te m ir 
panjara o ‘m atilgan.  Boya  Mirvali qoqilib ketgan qutiga ko‘zi tushdi. 
T ep asig a  q o ‘sh  ry u m k a  ta m g ‘asi  tu sh irilg a n   q u ti  n e g a d ir  t o ‘la
87

---

o c h ilm a y   q o lib   k e tg a n ,  y o n id a   o m b u r y o tard i.  J a y ro n a   o m b u m i 
olib  v an n ax o n ag a  kirdi.  P an jara  t o ‘rt  y e rid a n   m ix lan g an   ed i.  U 
zaldan stul olib kelib, derazaga b o ‘y c h o ‘zdi.  O m b u r bilan  m ixlam i 
sug‘urishga  k irish d i.  J u d a   u z u n   m ix  e k a n ,  h a d e g a n d a   su g ‘urila- 
verm asdi.  Ikki so atch a urinib, atigi ikkita m ixni arang sug‘urib oldi. 
QoNlari  qavarib,  terga  botib  ketdi.  Q olgan  ikkitasini sug‘urib  o ‘tir- 
m ay, panjarani b ir to m o n g a sura boshladi.  P anjara xuddi eshikcha- 
ga o ‘xshab b ir y o q q a o chilib qoldi.  E ndi unga b em alol o d a m  sig‘i- 
shi  m u m k in  edi.  Jay ro n a  derazaga b o ‘ylab tash q arig a q a ram o q ch i 
b o ‘ldi.  D eraza orqasi o z g ln ro q  od am  sig‘adigan tuynuk edi. Jayrona 
surilib-surilib tu ynuk oxiriga yetdi. T o za to g ‘  havosi dimogMga uril- 
di.  O y  t o ‘lishgan  b o ‘lsa  k erak ,  to sh la r  q iro v   ran g id a  elas-elas 
ko‘rinib turardi.  Pastga qaradi. Y er taxm inan to ‘rt m etrcha pastlikda.
U tisarilib-tisarilib, yana vannaxonaga qaytib chiqdi. Zalga kirdi- 
yu,  divanga o ‘tirg an ch a o ‘y o ‘ylay boshladi.  X ayoliga b iro n  j o ‘yali 
fik r  kelm asdi.  K eyin  b ird a n   fikri  tin iq la sh d i-y u ,  y o to q x o n a g a  
kirib,  ikkita ch o y sh ab   k o ‘ta rib  ch iq d i.  B irini biriga  m a h k a m   qilib 
b o g ‘ladi.  A n a  e n d i  boMdi,  d e b   o 'y la d i.  B ir  u c h in i  p a n jarag a 
b o g ‘lay m an u   osilib tu sh a m a n .
Soatiga qarad i. B esh d a n   o sh ip ti. H a d e m a y   to n g   o ta d i.S o ‘q- 
m o q la r  sal  yorishishi  b ilan   y o ‘lga  tu s h a m a n ,  d e b   to n g   o tish in i 
ku ta  b o sh lad i.  P ak etd ag i  sh a m n i  e h tiy o t qilib sum k asig a jo y lad i. 
Y ana  k o ridorga ch iq ib ,  o y o q  ostidagi q u ti tepasiga keldi.  R adiola 
ek an .  Ic h id a n   p asp o rtin i  o lib ,  m u q o v asin in g   ich  tarafig a  q arad i. 
K eyin  ic h k a rig a   k irib   xat  y o za  b o sh la d i.  Y u k la rin i  k o ‘ta rib , 
v a n n a x o n ag a  kirdi.  B oya  ikkitasini  b ir-b irig a   u lag an  ch o y sh a b n i 
c h a m a la b   k o ‘rdi.  K altalik  q ilm a sm ik in ,  d e b   o ‘yladi.  Y an a  bitta 
cho y sh ab  o p ch iq ib  uladi.  E ndi yetadi, degan q an o atg a keldi.  Boya 
qanday azob bilan d eraza-tu y n u k d an  sudralib tashqariga bosh suq- 
q a n   b o ‘lsa,  y an a  o ‘sh a n d a y   su d ralib   tu y n u k   oxiriga  yetd i.  T o n g  
otgan. T oshlardan shudring ko‘tarila boshlagan edi. Jayrona choyshab 
u c h in i  lapanglab  tu rg a n   p a n jarag a  m ah k a m   qilib  b o g ‘ladi.  T ishi 
bilan  tu g u n in i  tek sh irib   k o ‘rdi.  K eyin  m u n k ib   k etish d an   q o ‘rqib, 
yarim   b elig ach a  tu y n u k d a n   ta sh q a rig a   ch iq d i.  C h o y sh a b n i  ikki 
qoMIab q a ttiq   u sh la d i-y u ,  b u tu n  gavdasini tash q arig a oldi.  O rqasi 
to sh   devorga  gursillab  urild i.  C h o y sh a b n i  q o ‘yv o rm ad i.  Sidirilib 
k aftlarin i  sh ilib   y u borm asligi  u c h u n  jo n -ja h d i  b ilan   cho y sh ab g a 
yopishib olgan edi.  X uddi sirk akrobatlariga o ‘xshab asta pastga tu - 
sha boshladi.  Oxiri o yog‘i yerga tegdi.
88

---

C h o y sh ab n i  q o ‘yib  y u b o rib ,  q a d d in i  rostladi.  T e p a g a  q a ra d i. 
Bu to m o n d a  d eraza borligi bilinm asdi.  O ddiy to g ‘ g ‘o rch asi boMib 
k o ‘rinardi. Jay ro n a  sum kasini yelkasiga olib, xilvat  m ay d o n ch ad an  
c h iq ib   ketishga  y o ‘l  izlay  b o sh lad i.  T o sh la rd a n   sak ra b -sa k rab  
tepalikka chiqdi. Y ana pastga tushdi.  K echagi archazoiga k o ‘zi tush­
di. Aylanib o ‘sha to m o n g a o ‘tdi.  K echa uyga qayerdan kirganla-rini 
b ilolm adi.  H am m ay o q  tosh.  B ironta bo sh  su q q u d ek  jo y  y o ‘q.
A rch azo r oldidagi yalanglikda  kechagi  «Niva» tu rard i. Jay ro n a 
q o ‘rqib ketdi.  M irvali kelganu uni kutib turganga o ‘xshadi.  H ushyor 
to rtib ,  t o ‘p p o n c h a sin i o lib ,  u y o q -b u  y o q q a alan g lad i.  A sta b o rib  
m a sh in a  k a p o tin i  u sh lab  k o ‘rdi.  M u zd ek .  D e m a k ,  M irvali  kech a 
idoraga b o sh q a  m a sh in a d a   k etgan. Ja y ro n a  y an a o rq asig a qaytdi. 
K echagi,  eshikka o lib b o rad ig an  g ‘o m i q id ira b o sh lad i.  U n in g  b ir 
k o ‘ngli  to   sh u   e sh ik n i  to p m a g u n c h a   k e tm a y sa n ,  d e y ay o tg an d ek  
ed i.  A m m o   o rtiq c h a   h a y allash n in g   iloji  y o ‘q   edi.  M irvali  kelib 
q o lsa,  h a m m a   ish  b a rb o d   b o ‘lishi  an iq   edi.
Ja y ro n a  sum kasini  m a sh in a  ichiga o tib ,  kabinaga q arad i.  Kalit 
y o ‘q.  R ul  tagiga  bo sh   su q ib ,  e le k tr sim larin i  sug‘u rib  o ld i.  B irini 
biriga  ulab   g az  b erd i.  M o to r y o ‘ta lg a n d e k   b ir silk in ib   q o ‘ydi.  U 
yan a gaz berdi.  M o to r o ‘t oldi. T o  qizig u n ch a b ir d a m  k u tib  turdi. 
K eyin yoMni  c h a m a la b  asta  yurgizdi...
*  
*  
*
M irv alin in g   q u d asi  g a p n i  c h o ‘zib  o ‘tirm a y ,  m a q sa d n i  aytib 
q o ‘ya qoldi:
—  M e n in g   m o liy a -x o ‘ja lik   ish lari  b o ‘y in c h a   in s tru k to rim  
M a h k a m o v n in g   o ldiga  k etg an .  R ov  b o rib   rov  keladi.  Q a y tish d a 
sizga  u c h ray d i.  B ac h k a n a lik   q ilib ,  u n g a   h a r   b a lo la m i  g ap irib  
o ‘tirm an g .  O lib   b o rg a n   h ujjatga  im z o   c h e k ib   d a rro v   q ay larib  
yuboring. T u sh u n d in g izm i?
Q u d a  b o sh q a  g a p  a y tm a y ,  tru b k a n i  q o ‘ydi.
U  ay tg an   o d a m   so a t  b irla rd a   b o q q a   kirib  keldi.  M irvali  uni 
ta n ird i.  M a rk a z q o ‘m   s e k re ta rla ri,  b o ‘lim   m u d irla ri  m in g a n  
m a sh in a la r  ikki  yil  o ‘tk a z ib   o b last  ra h b arlarig a,  o b last  k attalari 
m in g a n   m a s h in a la r   e sa   ra y k o m la rg a   b e rila rd i.  Bu  ish la rg a  
M irvalining qudasi boshchilik qilardi.  K elgan o d am  esa uning sodiq 
x izm atch isi.
M e h m o n   sh o sh ib   tu rg a n   e d i.  M irv ali  ta y y o rla b   q o ‘ygan 
d astu rx o n   yaq in ig a  h a m   b o rm a d i.  P ap k asid an   b ir  v araq   q o g ‘oz
89

---

o lib  M irvaliga b erd i.  S h u n i  d e p u ta tlik  b lan k an g izg a o ‘z qoMingiz 
b ilan  k o ‘c h irib ,  aslini  y irtib  ta s h la r  ek ansiz.
U n d a   sh u n d a y   yozuv  b o r  edi.
« 0 ‘zb ek isto n   S S R   O liy S o v etin in g  d e p u ta ti  M irvali  Rixsiyev, 
S S S R  Oliy Soveti deputatligiga n o m zo d im  k o ‘rsatilayotgani sababli 
0 ‘zb ek isto n   S S R   O liy C o v eti d e p u ta tlig i  v ak o latin i  z im m a m d a n  
soqit q ilam an » .
M irvali  ic h k a rid a n   d e p u ta tlik   b lan k asin i  o lib  c h iq ib ,  xatni 
sh o sh ilm ay  k o ‘chirdi.  Tagiga  im zo chekdi.
M irvali  x atni  k o lch irib  b o ‘lg an d an   keyin b ir pas u shlab tu rd i. 
U n in g   x ay o lid an ,  m en i  laq illatay o tg an i  y o ‘q m ik in ,  d e g an   gap 
o ‘tdi.
M e h m o n   ketishga  chogM anayotganda  M irvali,  o v q at  tayyor, 
o z ro q   n a sib a ,  o lin g ,  d e b   iltim o s  q ilsa  h a m ,  m e n i  sa m o ly o t 
k u ty ap ti,  d eb   o 'tiris h g a   u n a m a d i.  Q u d a sin in g   bu  yaxshiligidan 
M irvalining boshi  k o ‘kka y etgandek boMdi.
M irv alin in g   kayfiyati  a ’lo edi.  B u n aq a  q u v o n c h   h a m m a   vaqt 
boN averm aydi.  U  to g ‘dagi q afasd a q o lg an  Ja y ro n a   oldiga  borishi 
kerak.  M aish at  h a m   shu  kayfiyatga  y arash a b o ‘ladi.  S h o fy o r q o ra 
terga tu sh ib   m a sh in a n in g   n im a sin id ir tu z a ta y o tg a n   edi.
—  Q an i  k etd ik ,  — ded i  M irvali  to q atsizlan ib .
—  O bn  m in u t  sab r  qiling,  x o ‘ja y in ,  h o z ir  b o ‘ladi.
M irvali d ep sin ib , sh o fy o rn i b o ‘ralab s o ‘kk an ich a  u  y o q d an  bu
yoqqa asabiy borib-kelib turardi.  Shu payt A bdulaziz bog‘d an  o ‘qdek 
o tilib   ch iq d i.
—  X ayriyat,  k etib q o lm a g a n   ek an siz,  x o 'jay in .  Sizni  sek ad an  
s o ‘ra sh y ap ti.T ez  b o rin g ,  tru b k a n i  q o ‘y m ay   k u tib   tu rip ti.
M irvali  shoshib  ichkariga kirib  ketdi.  T ru b k an i  k o ‘tard i.
—  Rixsiyev  e sh itad i.
—  M e n   R ib n ik o v m a n .  Q a d rd o n im iz   L e o n id   llic h   h o z ir 
O lm a o ta d a la r.  E rtaga  bizga  kelad ilar.  Siz  k a tta   a k a n in g   to p sh i- 
riqlariga b in o an   m e h m o n im iz n i a e ro p o rtd a  "n o n -tu z " b ilan  kutib 
olasiz.  H a m m a  ordenlaringizni  taqib  keling...
U  sh u n d a y  d eb  tru b k a n i  q o ‘ydi.  M irvali  sh o d lik d a n   e n tik d i.
Bir ku n d a  ikki  o lam sh u m u l q uvonch.  O m ad in g  kelsa,  shunaqa 
boMarkan.
D e m a k ,  to g ‘dagi  ish ra tx o n a d a   boN adigan  m a ish a t  h a m   ikki 
hissa b o ‘ladi.
90

---

Shofyor m ashinani o ‘qdek uchirib ketdi.  Mirvali «Ishratxonaga» 
y e tm a sd a n   m a sh in a d a n   tu sh d i.
—  E rta la b   b o g ‘d a   m e n i  k u tib   tu r.  M en   « N iv a» d a  q ay tib  
b o ra m a n ,  — deya tayinladi  u shofyoriga.
M irvali  o z ro q   p iy o d a  yurib  k eld i-y u ,  k e c h a   tash lab   ketgan 
«N iva»ningjoyida yo‘q!igiga hayron bo ‘ldi.  Shoshib «Ishratxona»ning 
te m ir  eshigiga  kalit  soldi.  B o ‘yi  va  e n i  b ir  yarim   m e tr  keladigan 
g ‘o r og ‘zi ochildi.  Ichkariga shoshib kirdi.  Kalit solib, te m ir eshikni 
ochdi. Ja y ro n a, Jay ro n a, d eb  ovoz berdi. Javob boMmadi.  H am m a 
xonalarga kirib chiqdi. Jayrona y o ‘q  edi. Yuvinayotgan b o 1 Isa kerak, 
d e b  v a n n a x o n a  eshigini  itardi.  Ic h id a n  b erk  edi.  T aq illatd i, jav o b  
y o ‘q.  0 ‘zin i  b ir  balo   qilib  q o ‘y m a d im ik in ,  d eb   yuragini  v ah m  
bosdi.  Y elkasi  b ilan   esh ik n i  g u rsillatib   ik k i-u c h   u rdi.  O xiri  eshik 
o ch ilib   ketdi.
D e ra z a  panjarasi osilib qolgan.  U n d a  ch o y sh ab  o q  bayro q d ek  
h ilp irab  tu rard i.
M irvali  b u tu n   u rin ish lari  b e k o r k e tg an id an   a la m d a  g u rs-g u rs 
yurib zalga chiqdi.  Stolda xat.  Shoshib o ‘qiy boshladi.
« H u rm a tli  M irvali aka!
M eni  k echiring.  S izni  k u tm ay   k etib q o ld im .  S izd an  aslo  xafa 
e m a sm a n .  H e c h   narsangizga  te g m ad im .  M en  t o ‘g ‘rim d a  y o m o n  
xayollaiga borm ang. Aslida, o ‘zim  shunaqa «jinniroqman». Yigitlaiga 
bo sh   eggim   kelm aydi.  Q a n d o q   qilay,  o n a m   m e n i  sh u n a q a   qilib 
tuqqan b o ‘lsa.  M en shunaqa yugurik jayronm an.  M enga hech qanaqa 
ovchi o ‘q  yetkazolm aydi.  T o sh k en tg a borganingizda  m eni y o ‘qlab 
tu rin g .  H a r q alay ,  q a d rd o n   b o i i b   qoldik.