Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t

partiyasida praktika o ‘tayotgan edi. T o p d im ,  k o ‘rishdim .  Q aytishda 
y o ‘ld an  adashdim .  E rtalabdan beri sarsonm an.  0 ‘zingiz n im a qilib 
yuribsiz?
—  M e n i  u y im   s h u   y a q in   jo y d a .  J iy a n im n i  a y la n tirg a n i 
ch iq q an d im .
—  Iltim os,  T o lib jo n   ak a, yuraverib  h o i-jo n  im  qo lm ad i.  M eni 
katta y o ‘lga chiqazib q o ‘ysangiz.
—  X o ‘p,  x o ‘p ,  a m m o   shu  ah v o ld a sh a h a rg a   q a n d o q  borasiz? 
Bu  k ech a b iz n ik id a  d a m   olib,  sa h a rd a   y o ‘lga  ch iq san g iz  q a n d o q  
b o ‘larkin?
Jay ro n a  bosh chayqadi.
—  S hu  b u g u n   ketish im   kerak.  T o lib jo n   ak a,  m en i  b u   y erd a 
k o ‘rg an in g izn i,  iltim o s,  birovga  ay tm asan g iz.  K eyin  tu sh u n tirib  
b eram an . A lb atta,  aytam an.
T o lib jo n ,  x o ‘p,  d ed iy u   A zizb ek k a,  k etd ik ,  d ey a  ish o ra  qildi. 
Sal  y o ‘l  y u rish g an d an   keyin  o rq a d a n   y o n b o sh ig a  « U ztelerad io »  
d eb   yozilgan  m ik ro av to b u s  kelib  y o n la rid a   t o ‘xtad i.  A laviya  o p a 
d e ra z a d a n   bo sh   c h iq a rib ,  q ay   to m o n g a   b o rasizlar,  d eb   s o ‘radi. 
Tolibjon hozir o ‘ngga burilib ketishlarini aytdi-da, a n a  shu ketishda 
T o sh k e n tg a   b o ra y o tg a n   b o ‘lsangizlar,  m a n a   b u   sin g lim izn i  h a m  
olak etsan g izlar,  d eb   iltim o s  qildi.  U   a y tg a n c h a   ek an .  T o lib jo n  
Ja y ro n an in g  avtobusga chiqishiga y o rd am lash ib  y u b o rd i,  m ash in a
10 2

---

jild i.  H a r  k u n i  b ir  b o r  y o m g 'ir  yuvib  o ‘ta d ig a n   sh ag ‘al  y o ‘lda 
x iragina c h a n g  k o ‘tarild i,  xolos.
K e lay o tg an d a  sh o sh ilm ay   o rq a d a   y urgan  A zizbek  q aytishda 
shoshib o ld in d a borardi.
—  M u n c h a  sh o sh a sa n ,  A zizbek?  —  ded i  T o lib jo n   u n g a  yetib 
olib.
— E nam  uyda yolg‘iz.  M endan xavotir olib, ostonada o ‘tiigandir.
—  N ega yolg‘iz b o ‘ladi?
—  A yam   k etib  q o lg an lar.  M irvali  to g ‘a  m a rk a z d a n   b ir o ‘ziga 
u c h   xo n ali  uy berg an .  0 ‘zi  k o ‘ch irib  o lib   k etd i.  E n a m   ikkovim iz 
q o lganm iz.
U  T olibjonga yalt etib qaradi.
—  Bilib  q o ‘yin g ,  T o lib   to g ‘a ,  m e n   d ire k to rd a n   q a sd im n i 
olam an!
U   sh u n d a y  d e d i-y u ,  sh ag ‘al y o ‘lda yeldek y u gurib ketdi.
X
T o lib jo n n in g  q ilay o tg an   ishlari  atay lab   0 ‘zb e k isto n d a n   kelib 
q ilad ig an   ish em asd i.  U   qilay o tg an   n o ta y in   ish la m i o ‘sh a yerdagi 
x o d im la r  qilav ersa  boM adigan  ish lar  ed i.  U   ko n su l  q a y o q q a   b o r 
desa  o ‘sh a  y o q q a  b o rib   u m rin i  o ‘tk azib   y u rard i.  S h u   n o ta y in   ish 
b ilan   o ‘n  sakkiz  yil  u m rin i  sovurdi.  B ir  fa rz a n d   k o ‘rdi.  B ola 
b a lo g ‘atga yetdi.  U  o ‘g ‘lim  b eg o n a y u rtd a , b e g o n a ax lo q , b eg o n a 
tu rm u sh  tarzig a b erilib k e tm asin , d e b  o ‘g ‘lini  0 ‘zb ek isto n g a olib 
keldi.  U y in i,  kvartira haqi to la n m a g a n , d eb  yuklarini b itta  xonaga 
tiq is h tirib ,  b o sh q a   x o n a la rn i  b e g o n a la rg a   b e rib   y u b o rish ib d i. 
T o lib jo n   o ‘g‘lini  b ir  v a q tla r  o ‘zi  o ‘qig an   bilim   y u rtig a  jo y lab , 
y o to q   o lib berdi.
E n d i  T o lib jo n n i  T o sh k e n tn in g   to p sh irig ‘i  b ila n   A frik an in g  
M ozam bik m am lak ati ixtiyoriga yuborishdi.  O ra d a n  b iro n  oy o ‘tib 
bu yerda vabo boshlandi.  S hu sababli bu yurtga paxta ekish ishlarini 
tash k il  qilish  u c h u n   kelgan o ‘z b e k isto n lik   m u tax assislarn i  zu d lik  
b ilan   b o sh q a   to m o n g a   o lib  ketish d i.  T o lib jo n n in g   x o tin i  vaboga 
c h a lin ib ,  k a ra n tin d a   q o lib   ketd i.  U   yerdagi  b e m o rla r b irin -k e tin  
azoblarda to ‘lg‘o n ib  o ‘la boshladilar. T olibjonning xotini yolg‘izgina 
b o la sid a n   k o ‘ngil  u z o lm ay ,  jo n   taslim   qild i.  0 ‘lik la m i  xuddi 
kuydirgiga  u c h ra g a n   m o lla r  singari  b ir  jo y g a  uyib  ku y d ird ilar. 
A trofni  m axsus d o rilan g an  b o sh -o y o q  kiyim  kiygan politsiyachilar
103

---

o ‘rab o lg an .F aq at di plom atlargagina bu vo q ean i kuzatishga ruxsat 
berilgan. Tolibjon xotinining alangada jizg‘inak b o ‘lib kuyayotganini 
o ‘z  k o ‘zi  b ilan  k o T ib   tu rd i.
Bu T o lib jo n n in g   h a y o tid a  sira  u n u tib  b o lm a y d ig a n   dah sh atli 
voqea edi.  K uzatuvchilar ha m  bosh-oyoq niqob kiyganlar.  U lam ing 
q a n d o q   hayajonga tu sh ay o tg an larin i  niqob  ichida bilib b o ‘lm asdi.
Tolibjon ju d a   k o lp  qiy in ch ilik lam i  k o ‘rgan,  m ing xil azoblarga 
d u c h   k elgan,  b a rd o sh li  yigit  edi.  A m m o   shu  p ay t  u  k o ‘zlarid an  
d u v -d u v  yosh to 'k ard i.  Faryodini birov eshitm asdi.  K o‘z yoshlarini 
h ech   kim   k o T m asd i.
U  «X otinim ning kulini beringlar, yurtim ga oborib rasm -ru su m  
bilan  ko‘may»,  deb iltim os qiladi. A m m o  kulni berm aydilar.  K ulda 
ju d a   u zo q   vaq t  saq la n a d ig a n   davosi  y o ‘q   d a rd n in g   m ik ro b i  b o r, 
obo rsan g iz yurtingizga h a m  vabo tarq ab   k etad i,  d e b  b erish m ad i.
T o lib jo n   T o sh k e n tg a   k elg an d a  o ‘g ‘liga  o n a sin in g   oM ganini 
b ild irm ad i.
0 ‘g ‘li  o ‘ziga  o ‘xsh ab   k ito b d a n   bo sh   k o ‘ta rm a y d ig a n ,  b iro n  
ju m b o q n i  y e c h m a g u n c h a, tagiga y e tm ag u n ch a, bilib o lm ag u n ch a 
tin c h im a y d ig a n   bo la  edi.  U   sh u   y ern in g  o ‘zid a  u rin ib   a ra b ,  fors, 
ingliz,  fransuz tillarini yaxshigina egallagan edi.  Keyingi  paytlarda 
u ara b  alifbosida  h usni  xat  m ash q  q ilay o tg an d i.
T o lib jo n   yolgbiz  b o lasid an   k o ‘ngil  u z o lm a y   y urgan  k ezlarid a 
u n d a n   xat  olad i.  U  o ‘z  ixtiyori  b ilan   ja n g la r  q izib  tu rg an   olis 
Afg‘o n istonga taijim o n  b o ‘lib ketayotganini yozgan edi.  Bezgakka 
chalingan Tolibjon bolam ning daragini bilib beringlar, deb konsulga 
uchraydi.  E lchixonaga telefon qiladi.  U la r alb atta surishtirib, bilib 
b eram iz,  d eb  va’d a  qilishadi.
O ra d a n   b iro n   o y  o ‘tib  b o la n in g   daragi  c h iq a d i.  B olasi  n o b u d  
b o ‘pti.  Jasad i  so lin g an  to b u tn i  q a y o q q a  y u b o rish n i  b ilm ay ,  oxiri 
u n i  o ‘sh a y e rn in g  o ‘zid a k u y d irish g an larin i  x ab ar q ilish g an  edi.
Begona yurtda bezgakka chalingan, isitm ada kuyib-yonayotgan 
T o lib jo n   b ir  o ‘zi  m u n g ‘ay ib   q oldi.  V abo  b o sh la n g a n d a   Ja y ro n a  
A frikada em asdi.  L itvaning  K aunas sh ah rid a boMayotgan b ir oylik 
se m .n arg a  ketgan  edi.  S e m in a rn in g  oxirgi  k u n i  M osk v ad an  yetib 
kelg an   Ittifo q   D av lat  X avfsizligi  q o ‘m ita sin in g   raisi  Ig n ato v  
s e m in a r  q a tn a sh c h ila rin in g   fao liy atlarin i  b irm a -b ir  ta h lil  qildi. 
J a y ro n a   A frik a n in g   b ir  n e c h a   v ilo y a tla rid a   v ab o   ta rq a g a n in i 
Ignatovdan eshitdi.  Shu yerning o ‘zida vaboga qarshi dori-darm onlar 
ich irish d i,  ukol  q ilish d i,  em lash d i.
104

---

Jay ro n a  qaytib  kelganda T o lib jo n   to lshakka yotib q o lgan,  isit­
m ad a  kuyib  y o n a rd i.  X o tin id a n ,  o ‘g ‘lid an   ju d o   boMgan  T o lib ­
jo n n in g  ahvoli o g ‘ir edi.  U  o ‘z  g ‘am i bilan b o 'lib  bezgakka qarshi 
eh tiy o t  ch o ra sin i  u n u tg a n  ed i.  S h efn in g  boshiga  m usibat  tushgan 
o ‘sha kezlarda Jay ro n a kuniga yaradi.  K echalari to  uyqu elitguncha 
y o n id a qolardi.  B a’zan u n in g  huvillab qolgan  kim sasiz  uyida yotib 
q o lg an   p ay tla r  h a m   b o ‘lgan.
O d a m   ta ftin i  o d a m   k o 'ta ra d i,  d e g an lari  n a q a d a r  z o ‘r   gap 
ek an in i T olibjon a n a  o ‘sh a n d a  bilgandi.
Jay ro n a ovqat tayyorlar, birga o ‘tirib tam addi qilishardi. Jayrona 
p a z a n d a  em a sd i.  P ish irg an   o vqati  g o h  s h o T ,  goh  tu zsiz  boMardi. 
O vqat pishirishga uquvi y o ‘qligini  u n in g  o ‘zi  ham   bilardi.  T ao m n i 
d a s tu rx o n g a   q o ‘y g a n d a ,  a lb a tta ,  q o rin   t o ‘ysa  b o ‘ld i-d a ,  d eb  
uquvsizligini  q iz iq c h ilik   b ilan   bosib  k etard i.  N ih o y a td a   p az a n d a  
x o tin in in g  sh irin -sh irin   o v q atlarig a o ‘rgangan T o lib jo n   u c h u n  bu 
o v q atn i  yeyish  a n c h a   m u sh k u l  edi.  A m m o   yetti  y o t  b eg o n a  ayol 
v aq tin i  ay am ay   u n g a   o v q a t  p ish irib   b ersa,  yem aslik  noin so flik  
b o ‘lardi.  T o lib jo n ,  u m rim d a   h e c h   q a c h o n   b u n a q a   sh irin   ovqat 
y e m a g a n d im ,  d e b   m a q ta b  q o ‘yardi.
Jayronaga hech  kim Tolibjonni yolglizlatib q o ‘ym a, deb tayinlab 
q o ‘y m ag an .  U   o d a m g a rc h ilik ,  q o lav ersa,  y u rtd o sh lik   b u rc h in i 
o ‘tayotgan edi. T olibjon isitm ada o ‘rtan ib  yotibdi.  Bezgak h a r xuruj 
q ilg an d a,  a w a l  q a ltira b   so v q o tard i.  K eyin  b ird a n   h a ro ra ti  o shib 
k etad i.  T erg a  b o tib ,  kiyim   b o sh i,  c h o y sh a b ,  b o lish lar,  o d ey allar 
te rd a n  shalabbo b o ‘lib ketadi. Jay ro n a  u n i y ech in tirib , b adanlarini 
a rtib , to z a  k o ‘ylak kiydirib q o ‘yardi.
H a d e g a n d a   isitm a   q ay ta v e rm a y d i.  D o k to rla rn in g   d o rila ri, 
ukollari ham  kor qilmasdi. Jayrona elchixona bog‘bonining m aslahati 
b ilan bezgakka c h alin g an   k o ‘p  b e m o rla m i davolagan b ir kam pirni 
b o sh la b   keldi.  K a m p ir  sak so n   y oshlarga  b o rg a n   b o ‘lsa  h a m   hali 
tetik ,  q a d d i  raso  x o tin   edi.
U ni um rid a nech a m artalab zaharli ilonlar, ch ay o n lar chaq q an . 
Ilon, ch ay o n  ch aq q an   kishilam i tupugi bilan davolar ekan.  K am pir 
Ja y ro n a g a   m astav a  tay y o rlash n i  b u y u rad i.  U stiga  «K ibrit»  deb 
yozilgan  gugurt  q u tic h a sid a   o lib   kelgan  ikkita  q o ra   q o ‘n g ‘izning 
b ittasin i  o lo v k u rak k a  q o ‘yib  k u y d ird i.  K eyin  uni  m ay d alab ,  m u - 
rchga aralash tird i-d a, T olibjonga bildirm ay  m astavaga soldi.  Ishta- 
hasi y o ‘qlig id an  o v q at y em ay  q o ‘ygan T o lib jo n g a z o ‘rlab  ichirdi.
105

---

—  B o 'ld i.  E rtalab   o td e k   b o ‘lib  k e tasan ,  —  ded i  k am p ir.  — 
A m m o   kechasi  isitm an g  q irq  d arajaga c h iq a d i,  q o ‘rqm a.  H a ro  rat 
b ird a n  tu sh ad i.
K am p ir ketdi.  U   aytg an d ek ,  kechasi T o lib jo n   isitm ada  kuyib- 
y o n d i.  A lah sirab ,  x o tin in i  c h a q ird i,  q ay o q la rd a   y u rib san ,  deb 
o ‘g ‘lini  koyidi.  S h u n d a n   keyin terg a g ‘arq  b o ‘lib  uxlab qoldi.
E rtalab  k o ‘zini o c h g a n d a ,  ta n id a  bezg ak d an  asar q o lm agandi. 
A m m o  q u w a ti y o ‘q  edi.
Ja y ro n a   u n in g  y o n id a n  jilm a s,  o ‘z jig a rid e k   u n g a  m e h rib o n - 
c h il i k l a r   q ila r d i.  K ir in i  y u v a d i,  o ‘z in i  y u v in tir a d i.  U y in i 
yigMshtirib,  k o ‘zi sal  ilinishi b ilan xalta k o ‘tarib  b ozorga yuguradi. 
O g ‘ziga y o q ad ig an   n a rsa la r to p ib   kelib,  y ediradi.
T o lib jo n   d a rm o n g a   kirib  o ‘ziga  kela  b o sh la g a n d a   Ja y ro n ag a 
q a n d o q   qilib  m in n a td o rc h ilik   bild irish in i  b ilo lm ay   q iy n alard i.
B ir  kuni  ikkovi  b a lk o n d a   c h o y   ichib  o T irish g a n d a   T o lib jo n  
dilidagi g ap in i aytdi:
— J a y ro n a ,  h e c h   kim  o ‘zga y u rtd a  d a rd g a  c h a lin m a sin  ek an . 
0 ‘z yurtingda og^risang,  yurtingni havosi  ham  dori b o ‘ladi.  A m m o 
m u so firlik d a ju d a   g ‘a rib   b o ‘lib  q o la rk a n sa n .  Y axshiyam   siz  b o r 
ek ansiz.  M in g   ra h m a t.  BoM m asam ,  k im   b ilad i,  n im a   boM ardim . 
H e c h  q a c h o n  yaxshiligingizni u n u tm a y m a n .  0 ‘lm a sa m , sizga bu 
yaxshiligingizni  o ‘n   c h a n d o n   o rtiq   qilib  q a y ta ra m a n .
Ja y ro n a  kuldi.  Bu yaxshilikni sizga qarzg a beray o tg an im   y o ‘q, 
a x ir o d a m m iz -k u ,  n a h o tk i  p ic h a  y axshilikka h a m   m in n a t  qilsak, 
sh u   tu zalib   k etg an in g iz  — qilg an   yaxshiligingiz,  —  dedi.
—  B ir gap  ay tsam   xafa  b o ‘lm aysizm i?
T o lib jo n ,  m ayli,  ay tin g ,  dedi.
— T o lib jo n   a k a ,  siz  kurash g a  y a ra m a y d ig a n ,  irodasi  b o ‘sh 
o d a m   e k a n siz.  S iz  Lev  T o lsto y   n a z a riy a sig a   a m a l  q ila d ig a n  
k ish ilard an siz.  B ilasizm i,  T o lsto y  z u lm g a   q a rsh i  b o sh   k o ‘ta rm a , 
d eg an  aq id an i oldinga suradi.  M en  sizga qoyil e m asm an .  Siz n im a 
q ilyapsiz,  e -e ...  — Ja y ro n a   hafsalasi  p ir b o ‘lib , q o ‘l siltab q o ‘ydi.
Y er  y o rilm a d i-y u ,  T o lib jo n   yerga  k irib   k etm ad i.  Bir h isobda 
u n in g  gaplari  ch in  edi. T o lib jo n  taq d irg a ta n  berib yashayotganini 
sezm asdi.  Shu to p d a sezdi.  Buni unga Jayrona aytdi.
—  Bu  yerga  kelib  n im a   ish  qilyapsiz?  H ozirgi  qilay o tg an  
is h in g iz n i  s h u   y e r d a g ila r   h a m   b e m a lo l  q ila   o lis h a d i.  B ir 
m a m la k a td a n   ik k in ch i  m a m lak atg a  kelib  q ilad ig an   ish  e m as b u.
106

---

S izni  m u tax assis  sifatid a  y u b o rish g an   em as.  Q u v g ‘in   qilishgan. 
T o ‘g ‘rim i?
T o lib jo n   bo sh   irg ‘ab   u n in g  gap in i  tasd iq lad i.
—  A n a ,  b u n i  o ‘zingiz  h a m   bilasiz.  N ega  ind am ay siz?  N ega 
bo sh   k o ‘ta rib ,  h aq lig in g izn i  isbot  qilolm aysiz?  N eg a  M oskvaga 
yozm aysiz? N eg a  Politbyuroga xat yuborm aysiz?
T o lib jo n   b ir  x o ‘rsinib  oldi.
—  K im la r  b ila n   o lish g a n im n i  b ilm a y siz -d a ,  singlim . 
Bu 
ishga  Brejnevning kuyovi aralashgan.  E ndi bu chigal  ishni uzoqdan 
tu rib  y ech ib   b o ‘lm aydi.
J a y ro n a ,  e - e ,  q o ‘y in g -e ,  dey a o ‘m id a n   tu rib   ketdi.
B em o r  o d a m n in g   d ilin i  o g ‘ritib   q o ‘y d im ,  dey a  y a n a   qaytib 
kelib, jo y ig a o ‘tirdi.
—  M e n d a n  xafa b o 'lm a n g .  B ir qizishib  k e td im -d a .
T o lib jo n   b o sh in i  k o ‘ta rm a y  ja v o b   qildi:
—  A m m o   ro st g a p n i  aytdingiz.
Ja y ro n a   q a t’iy g ap   qildi:
—  U y lan in g ,  T o lib jo n   aka.  0 ‘zingizga  o ‘xshagan  irodasiz, 
b o ‘sh ash g an   ayolga  e m a s,  o lo v  b o ‘lib  y o n a d ig a n ,  yiqilsa  y er tit- 
ra y d ig a n ,  tis h li,  tirn o q li  ay o lg a   u y la n in g .  B oM m asam ,  d a v r 
sh am o llari  sizn i  x a z o n d e k   sh o p irib   o ‘yn ay d i.  O y o q   osti  b o ‘lib 
ketasiz.  M en   ay tg an n i  qiling.  Y u rg an d a  to v o n id a n   o ‘t  c h a q n a y - 
d ig an   x o tin   oling.
T o lib jo n n in g   k o ‘n g lid an   yalt  etib   b ir  g ap   o ‘td i.  U   a y ta y o t- 
gan  ayol o ‘zi em asm ik an ?  K o ‘ngliga kelgan g a p d a n  o ‘zini  koyidi. 
M eni boshiga uradim i?
Bu to ‘g ‘rida oralarida boshqa gap aylanm adi. Jayrona unga dori 
ich irib ,  a lla -p a lla g a c h a   b o sh id a   o ‘tird i.  K o ‘zlari  b ira m   chiroyli. 
X uddi ja y ro n   k o ‘zlariga o lxshaydi.  E ngashib q o ‘ltig‘id a n  g rad u s- 
nik n i  o lay o tg an d a,  so ch lari  osilib,  T o lib jo n n in g  y u zid an  sirp an ib  
o ‘tadi.  U n d an  allaqanday b a h o r hidi anqib ketadi.  S hu n d a Tolibjon 
o ‘zin i  o ‘zi  b o s h q a ro lm a y   q o la d i.  A sta  q o 'lla r id a n   u sh la y d i. 
B arm oqlarini silaydi. Jay ro n a q o ‘lini to rtib  o lm aydi, q o ‘yib beradi. 
T o lib jo n   b ird a n   o ‘ziga  keladi.  Q o ‘lini  o lad i.  M e n i  k ech irin g , 
d e y d i-y u ,  k o ‘ziga q ara y o lm a y ,  yuzini  o ‘giradi.
T olibjon ta m o m a n  tuzalib  ketolm aydi. Asabiylik dardiga  m ub- 
ta lo   b o ‘ladi.  Sal  n arsaga  q izish ib   k etad ig an ,  birov  b ilan  g a p lash - 
g a n d a   siltab  ta sh lay d ig an   b o ‘lib  q o lad i.  B uni  Ja y ro n a   biladi.
107

---

D arb ad arlik ,  x o tin in in g   o ‘lim i, ja b r   qilg an   o d a m g a   q arsh i  bo sh  
k o ‘tarolm asligi  uni  sh u   k o ‘yga solgan.
E lc h ix o n a d a g ila r   m a s la h a tla s h ib ,  u n i  V a ta n g a   q a y ta rib  
yuborishga q a ro r qilishadi. Jay ro n a  a ero p o rtg ach a kuzatib chiqadi. 
S h u n d a T olibjon  o ‘ziga ben ih o y a k o ‘p  va sam im iy  m ehribonchilik 
qilgan  bu  qizga d il-d ild a n  m in n a td o rc h ilik  bildiradi.
—  J a y ro n a ,  k elin g ,  a k a la rc h a   p e s h o n a n g iz d a n   b ir  o ‘pib  
xayrlashay.
Jayrona p eshonasini em as, yuzini tutadi.  N ozik qoMlarini  uning 
b o ‘yniga c h irm ab ,  labini labiga bosadi,  m en  b o rg u n im c h a  uylanib 
q o ‘y m an g ,  d eb   yarim   h azil,  y a rim   c h in   b ir g ap   q ilad i.  T o lib jo n  
to  sam olyotda Toshkentga kelguncha bu gapning m ag‘zini chaqishga 
u rin ad i.  K o ‘n g lid a  unga  n isb a ta n   q a y n o q   b ir  his  uyg‘on g a n in i 
sezadi.  K eyingi  o y la rd a   J a y ro n a ,  h a tto ,  tu sh larig a  h a m   kirar, 
u n u td in g iz m i,  d eb   t a ’n a la r  q ilard i.
U  T osh k en tg a  kelganda  ham  Jay ro n an i  un u to lm ad i.
Bugun  v ahshiy to g 'la r o rasid a  u  b ilan  yan a y u z m a -y u z   keldi. 
H e c h   o ‘y lam ag an ,  k u tm a g a n  b ir p ay td a  o ld id a n   ch iq d i.
Erga teg d im ik an ? Y o so ‘qq ab o sh  b o ‘lib yuribdim i?
T o lib jo n n in g   k o 'n g lid a   u x lag an   x o tira la r  u y g 'o n ib   k etd i-y u , 
o ro m in i y o 'q o td i...
XI
B ir  o y d a n   o sh d ik i,  T o lib jo n   d u n y o d a   n im a la r  boM ayotgani- 
dan bexabar.  G azeta yo‘q, televizor hali  ham   ishlam aydi.  D ovonda 
o ‘p irilish   b o ‘lg an m i  yo  b iro n   ish  q ilish y a p tim i,  y o ‘l  b ek ilib , 
tra n sp o rt  q atn o v i  u c h u n   soy  y o q asid an   v a q tin c h a   o m o n a t  y o ‘l 
q ilingan.  Bu  y o ‘l  b e k a td a n   b iro n   k ilo m e tr  pastlikda.  A v to b u slar 
o ‘sha  to m o n d a n   o ‘tib   k etish av erad i.  T o lib jo n   o ‘rgangan  gavjum  
b ek at  en d i  jim jit.  K a b o b p a z   h a m   q o ‘rasin i  k o T a rib   soylikka 
tu sh ib   o lgan.  «T og‘  asali»  so ta d ig a n   yigit  y o ‘l b ek ilm a sd a n   o ld in  
d o v o n n in g   naryogMga  o ‘tib   k etgan.  Y o ‘l  q a c h o n   o c h ila d i,  u m u - 
m a n ,  d o v o n d a   n im a   ish  q ilish y a p ti,  T o lib jo n   bilm asd i.  M irvali 
ham   ishlari  k o ‘pay ib   k etib ,  T o lib jo n d a n   x ab ar  o lm a y   q o ‘ygan. 
U  beva  k a m p irn in g   b u q a c h a sin i  b o ‘g ‘izlag an d an   b u y o n   T o lib ­
jo n n in g   u n d a n   a n c h a g in a   k o ‘ngli  o lin g a n .  A zizbek  ham   diliga 
xiralik solib  q o ‘ygan  edi.
108

---

T o lib jo n   avvalgidek,  sokin  soylikka tu sh ib   k e tg a n ic h a ,  k e c h - 
g a c h a   m in g   xil  x ay o llar  surib  yan a  qay tib   c h iq a rd i.  U   h a r  gal 
q a y ta y o tg a n d a  guvala  devorli  hovli  o sto n a sid a   A zizbekni  u c h ra - 
tard i.  U  o ‘s h a -o ‘sha kam gap,  birovga q o ‘shilm as,  o ‘z o ‘ylari bilan 
o ‘zi ovora edi.
T o ‘g ‘ri,  T o lib jo n   b u   o ra d a   ikki  m a rta   Q o p lo n b o p   b ila n  
D ukatga borib,  soy b o ‘ylarida aylanib yurdi.  Bu kezishlarda xayolan 
re ja la r  tu z ib   c h iq d i.  L e k in   u n in g   re ja la ri  M irv alig a  m a 'q u l 
boM arm ikan?
Q o p lo n b o p  o ra la b  o q ad ig an   soyni  q u v u rd a n   o 'tk a z is h   kerak. 
T o k i  soyga  sellar  h a r  xil  najo satn i  yuvib  tu sh m a sin .  M a n a   shu 
ifloslangan suvdan  d u k atlik lar kolit  kasaliga m u b ta lo  boMyaptilar. 
S h u n d o q   k atta,  m illio n e r,  im k o n iy atlari  h a r  q a n d a y   x arajatn i 
p isan d   q ilm ay d ig an   x o ‘ja lik   u c h u n   yarim   k ilo m e tr  yerga  quv u r 
y o tq iz ish   q iy in   b o ‘lm a sa   k erak .  Q o p lo n b o p lik la r  u c h u n   b ir 
te g irm o n   suv  o q ad ig an   lo to k   q o ‘ysa,  b e m alo l  y e ta d i-k u .
M irvali g ‘alati fe'lli o dam .  Ishiga aralashadiganlam i u n ch a xush 
k o ‘rm ay d i.  B irovning  m aslah atin i  o lm ay d i  h am .  Ilgarilari  kelib, 
h o lin g   n e,  d eb   T o lib jo n n in g   k o ‘nglini  ovlab  k etard i.  E ndi  uni 
b u tu n la y  u n u tib   y u b o rd i.  B o rm isan ,  y o ‘q m isa n ,  d em ay d i.
T olibjonning esa qiladigan  ishi y o ‘q.  Salanglab u yoqqa boradi, 
b u   y o q q a  keladi.  Q o ‘l  u c h id a   kun  k o ‘rib  tu rg a n   b ir v etv rach n in g  
ro ‘zg‘origa  sh erik   b o 4 ib   o ‘tirip ti. X alq d a,  m e h m o n n in g   izzati 
u c h   k u n ,  d eg an   g ap   b o r.  T irik   to v o n   b o ‘lish  ham   y etar,  deb 
o ‘ylardi  T olibjon.
U  q ay o q q a b o rad i? T oshkentga  ketay desa,  u yerda  unga  k im - 
n in g   k o 'zi  u c h ib   tu ri pti. B iron  ish n in g   b o sh in i  u shlay  desa,  bu 
qishloqda  unga m os ish y o ‘q.
M irvali  unga  b ir-ik k i  ishni  aytib  k o ‘rdi.  A lb atta,  T o lib jo n  
eplay d ig an   ish.  M irv alin in g   q o ‘l  o stid a   ishlash  unga  t o ‘la  to b e 
b o ‘lish, yaxshi-yom on  ishlariga sherik b o lis h  dem akdir. Tolibjonga 
k a m p ir enasi:  « B o lam ,  M irvaliga  h u sh y o r b o ‘1,  u n in g  q o ‘li q o n li 
d ey ish y ap ti.  U n g a  q o ‘shilib,  sen  h a m   b a d n o m   b o ‘lib  q o lm a» , 
d eg an   edi.  Bu  g a p n in g   c h in   ekanligiga  T o lib jo n n in g   aqli  yetib 
qolgandi.  D em ak...  T olibjonning boshi qotdi.
T olibjon o ‘y lay -o ‘ylay diqqinafas b o ‘lib ketdi.  K am p ir enasiga, 
b ir  ay lan ib   kelay,  d e b   u y d a n   c h iq d i-d a ,  boshi  o q q a n   to m o n g a  
keta boshladi.
109

---

U  yu rib -y u rib  terskay tarafdagi adirga chiqdi.  Q ishloq bolalari 
shu tarafda q o ‘y-echkilarini boqishardi.  Ellik choqli echki to sh d an - 
to sh g a  sak rab ,  o ‘tlab   yuri p ti.  Q o ‘y la r  pastlikda.  B olalar  esa 
qum g‘o n  tagiga o ‘t qalab gurung qilishyapti. Tolibjon ular davrasiga 
q o ‘shilib, gaplariga q u lo q  sola boshladi.
D u n y o d a   hali  g u n o h g a   b o tm a g a n ,  vijdoni  azo b   b erad ig an  
xoinliklarga du ch  kelm agan, o ‘y-xayollari o ‘zidek toza insonchalar... 
A tro fd a   xuddi  shu  sabiylardek  p o k iza,  suvi  h a m ,  havosi  h a m , 
d o v -d a ra x tla ri  h a m   iffat  p ard asin i  y o ‘q o tm a g a n ,  in so n   tafak k u ri 
y a ra tm ish   k im y o   m o ‘’jiz a la rig a ,  b im i  b o r  q ilm o q   u c h u n   o ‘nn i 
y o ‘q   qiluvchi  fan  «yutuqlari»  ga  r o ‘p a ra   k elm ag an   b ir  poklik 
h u k m ro n   edi.
Q u m g ‘o n   v a q irla b   q a y n a b   k e td i.  A lu m in   k ru jk a d a   c h o y  
h o ‘plag an d a labining kuyishiga q aram ay , b o lalam in g  og ‘zi gapdan 
b o ‘sham asdi.  U la m in g  alm oyi-aljoyi g a p larid an   T o lib jo n   m iriqib 
kular,  h u z u r  qilardi.
—  B ilasizm i,  kak lig im n in g   bittasi  o ‘lib  qoldi!
—  N eg a?  —  d e d i  h a y ro n   b o ‘lib  T o lib jo n .
— X o ‘rozga bostirgan ed im , b e c h o ra  kakligim ning orqasi  bitib 
q o ld i-d a ,  te z a k   tash lay o lm ay   u c h   k u n   q iy n alib   o ‘ldi.
A zizbek o ‘rn id a n  tu rib  ketdi.
—  E , g ap in g  q u rsin .  H am m asi g ‘irt y o lg ‘on ...
A zizbek sh u n d a y  d eb   S u m b u l tolasi b ilan   «qayon o ‘t» tergani 
pastlikka tushib ketdi.
U n in g   ketishi  hik o y ach i  bolaga ay n i  m u d d a o  boT di.
—  B itta  z o ‘r  g ap   a y ta m a n .  A zizb ek k a  a y tm a y m iz ,  aytsak 
K iyiksovdi  m o m o m n in g   arv o h i  u rsin ,  d eb   q asam   ic h salarin g  
a y ta m a n ,  dedi.
—  B o ‘p ti,  q asam   icham iz.
—  Bir  kun  vohli  tu rib ,  k ak lik larim n i  y o w o y i  m u sh u k   olib 
q o ch m ad im i, deb hovliga chiqsam ,  M irvali to g ‘a bizning devordan 
oshib tushyaptilar. A w aliga q o ‘rqib ketdim .  M irvali to g ‘a b a rm o q ­
larini  lablariga bosib,  tiss,  d e d ila r-d a ,  y o n la rid a n  b itta  o ‘n  s o ‘m - 
lik  c h iq a rib ,  k o T g an in g n i  birovga  a y tm a ,  d eb   esh ig im iz d a n   c h i­
q ib   k etd ilar.  B irp asd an   keyin  R av sh an b ek   to g ‘a m   d e v o r  n a h ra - 
sid a n   q a ra b ,  jiy a n ,  s h a tta n   birov  tu sh m a d im i,  d eb   so T ad ilar. 
M e n ,  y o ‘q ,  h ech   kim   tu sh m a d i,  y o w o y i  m u sh u k   o ‘td i,  d e d im . 
A n c h a d a n   k ey in   R av sh an   to g ‘a n in g   s o ‘k in g a n in i,  B od o m g u l 
k e n n o y im n in g  yigMaganini e sh itd im . A n a shu.
n o

---

—  V a-a!  —  ded i  b ir bola.  —  M en   b iro n   q iziq g ap  ay ta sa n m i, 
d eb  o ‘ylagandim .
G a p i  q iziq  c h iq m a g a n id a n   xijolat  to rtg a n   b o la   xafsalasi  p ir 
b o ‘lib x o krillatib c h o y   icha boshladi.
—  U n d a n   k o ‘ra indiyskiy kinoga biletsiz kirganingni ayt.  T olib 
to g ‘a,  eshiting, ju d a  boplagan.
B ola,  endigisi  q iziq  b o ‘lad i,  d eb   g ap   boshladi:
—  Indiyskiy  k in o   k elgandi.  B iletim iz  y o ‘qligi  u c h u n   esh ik d a 
o ‘tirg an   kishi  k iritm ad i.  S h o sh m a ,  b o p la y m a n ,  d e d im .  B olalar 
b ila n   b itta   tirik   k a k lik d a n   g a ro v   o ‘y n a d ik .  C h e tg a   c h iq ib , 
d o ‘p p im n in g   a sta rin i  a g ‘d a rib   kiydim .  S o c h la rim n i  t o ‘zg ‘itib, 
k o ‘z !a rim g a   t u s h i r d i m - d a ,  k o n tr o l  b o b o n in g   o ld ig a   b o rib  
yolg‘o n d a k a m   hiqillab yig‘lab tu rav erd im .
—  N eg a yig‘laysan?  -  ded i  k o n tro l  bobo.
— A yam  sh u  k in o g a kirib  ketgan.  U y d a k elin ay am n i  t o ‘lg‘oq 
tu tib  qoldi.  M e n d a n  bosh q a h ech   kim  y o ‘q.  K elinayam  o ‘lib q o la ­
di  d eb ,  q o ‘rqib  k ety a p m a n .
K o n tro l  o ‘ylan ib   tu rib ,  sh u n d a y   dedi:
—  U y in g d a  o y -k u n i  y aq in   k elin in g   b o r  e k a n ,  k in o d a  n im a 
q ilasan,  m o c h a g ‘ar!  —  K eyin  m en g a qaradi.  —  B or,  kirib ayangni 
c h a q irib  chiq!
Ich k arig a k ird im u  d o ‘p p im n i o 'n g la b ,  so c h la rim n i  t o ‘g ‘rilab, 
o d a m la r orasiga b iq in ib ,  m aza qilib  k in o n i  k o ‘rdim .  Shu.
B olalar  u n in g   h ik o y asid an   q o tib -q o tib   k u lish ard i.  T o lib jo n  
bu  b o la n in g   m u g ‘am b irlig ig a,  to p a g ‘onligiga qoyil q o ld i.  Ic h id a , 
b u   b o la n in g   kallasi  ish lar e k a n ,  o ‘qisa  yaxshi  o d a m   b o ‘lad i,  deb 
q o ‘ydi.
H a m m a n i  q o y il  q o ld irg an   bo la  zav q lan ib ,  yangi  h ikoyasini 
boshladi:
—  K atta o d a m la r o ‘pishaveradilar, o ‘pishaveradilar.  K inolarda 
rosa o ‘p ish ad i.  Indiyskiy k in o la r yaxshi, sira o ‘p ish m ay d ilar.  Shu 
d esan g , o ‘pishish  m aza b o ‘lsa  kerak d eb,  bittasin i o ‘pg an m an .
—  Y olg‘o n ,  y o lg ‘o n   gapiryapsan!  —  d ey ish d i  ch u v illash ib  
b o lalar.  —  K im n i  o ‘p g a n sa n ,  m ard   b o ‘lsang,  ayt!
—  H e c h   kim ga a y tm ay san larm i?  B o‘p ti,  a y ta m a n . T ish  d o k - 
to ri  M u lla q a n d   to g ‘aga  h a fta d a   o ‘n ta   kaklik  o b o rib   b erard im . 
U n in g   b o ‘yiga  yetay  d e b   q o lg an   Iza  d eg an   qizi  b o r.  U n g a  qo sh  
teradigan m o ‘ychinak berib o ‘pkanm an.  U n d an  tovuq hidi kelarkan.
i l l

---

Q usib  yub o ray   d e d im .  Sassiq  e k a n sa n ,  d eb   m o ‘y ch in a k n i  q a y ­
tarib  o lg an m an . A na shu,  tam om !
B o la la r  u n in g   y o lg ‘o n   g a p la rid a n   q o r in la rin i  c h a n g a lla b  
ku lish d i.  T o lib jo n   bu  bo la  o ‘qisa y ozuvchi  boMishi  m u m k in ,  d eb  
o ‘yladi.
P astd an   b ir  o tliq   c h iq ib   keldi.
B olalar  u n i  d arro v   ta n ish d i.
—  E sh ak q u lo q   to g ‘a m   kely ap tilar,  —  d e b   c h u v illash a  b o sh - 
lashdi.
U ning «Eshakquloq tog‘a» deb atalishiga sabab b o r edi.  B undan 
to ‘rt yil o ld in  aprel  oyining o xirlarida to g 'd a n  sel  keldi.  M a n a  shu 
to g ‘a n in g   brigadasidagi  k u rta k   y o zib   q o lg an   o lm a   k o ‘c h a tla rin i 
yuvib  ketdi.  M irvali  B irin ch i  m ay   kuni  h a m m a   b ay ram   q ilsin, 
deb  d a la d a  ishlarni to 'x ta ta d i.  Sovxoz m ark azid a sayl  uyushtiradi. 
Sayyora b o zo r keladi.  M orojniychilar,  kabobchilar kelishadi.  K atta 
q o z o n d a   o sh   d a m la sh a d i.  U   y o g li  Q arsh i,  bu  yog‘i  S a m a rq a n d  
te a tr id a n   a r tis tla r   k e la d i.  E rk ag u   a y o l,  y o s h -y a la n g   so v x o z 
m ark azin i t o ‘ldirgan.  0 ‘y in -k u lg i avjida.  B irdan  M irvalining dala 
aylangisi  k elad i.  M a sh in a n i  o ‘zi  b o sh q a rib ,  d a la la rn i  ay lan ib  
ch iq ad i.  O xiri  m a n a  sh u   Erali to g ‘an in g  yerlariga o ‘ta d i.  Q arasa, 
brigada a ’zolari bayram  qilm ay qaytadan ko‘ch at ekishyapti.  Mirvali 
m a sh in a d a n  tu sh ib ,  u la r o ldiga  keladi.
—  N im a  qilyapsizlar?
B ayram  ta n ta n a s id a n   k ech ib ,  o lm a   k o ‘ch a ti  ek ay o tg an im izn i 
k o ‘rgan  d ire k to r  x u rsan d   b o ‘lad i,  d e b   o ‘ylagan  b rig a d ir  Erali 
m a q ta n g a n n a m o  deydi:
—  K o ‘ch a t  ek y ap m iz,  o lm a  b o ‘lad i,  o ‘rto q   d irek to r.
—  M ay   o y id a   e k k a n   k o ‘c h a t  k o ‘k a rib   o lm a   b o ‘la d im i?  
E sh ak n in g  q u lo g ‘i boMadi!  —  d ey d i  M irvali  uni  m asx ara qilib.
E raliga  m a q to v  o ‘rniga  m ay n a boMgani ju d a y a m   a la m   qiladi. 
Shartta ikki tizzasi bilan yeiga tashlanadi. QoMlarini osm onga ko‘tarib 
nola qiladi.
—  E,  x u d o ,  y olvorib  so ‘ra y m a n ,  shu  k o ‘c h a t  e k k an   jo y i- 
m izn in g   b ir-ik k i  g e k ta rid a n   d ire k to r  ay tg an   n a rsa d a n   c h iq azib  
berasan.  O m in!  — deydi.
M irvali  a w a lig a   h ay ro n   b o T ib   tu ra d i-d a ,  keyin  b ird a n   q a h - 
q ah   u rib   kulib  y u b o rad i.
— Y engding.  Y engding,  m en i  nom ard!
112

---

U  sh u n d ay  d eb  m ash in a yukxonasini  o chadi.  Boya tep litsad an  
o lg an   lim o n ,  b o d rin g ,  p o m id o r  so lin g an   q u tin i  k o 'ta rib ,  ariq 
b o ‘yiga q o ‘yadi.  K eyin q o g ‘o z  k o ro b k ad an  u c h  shisha a ro q  olad i- 
d a ,  E ra lin in g  o ‘z q o 'lig a  beradi.
—  E kib  boMgan la rin g d an   keyin  m a ish a t  qillaring.
U   m a sh in a  to m o n   k e ta r ek an ,  voy  n o m a rd -e ,  voy y aram as-e, 
m en i  b o p la d i-k u ,  d eb   h irin g -h irin g   kuladi.
A n a sh u n d an  beri  Erali ch av an d o zn in g  nom i  E shakquloq to g ‘a 
b o ‘lib k etgandi.
Erali  h a d d an  tashqari sodda, to ‘pori o d am .  Bir m u d d at  M irvali 
b ilan   o ra la ri b u zilib   y u rd i.  K ey in ,  sh u   o d a m n in g   n im a sid a n  xafa 
boN am an,  d eb  M irvali u n i kechirdi.  llg arig id ek g ap lash ib  ketishdi.
M irvali  O liy  Sovet  sessiyasida  a k sa r  sh o ir  G ‘a fu r  G ‘u lo m  
b ila n   y o n m a -y o n   o ‘tira rd i.  S h o irn in g   o ltm ish   y oshlik  yubileyi 
n ish o n la n ish in i  e sh itib ,  M irvali  unga:
— Y ubiley qilib biz to m o n la rg a  b orsangiz, sovxozim izda t o ‘x- 
ta b  o lting.  Bizda ad ab iy o t m uxlislari  k o ‘p.  B ir ad ab iy  k echa qilay- 
lik.  U n d a n  tashqari, siz  O liy Sovetga birinchi  m arta biz to m o n d a n , 
U rg u tn in g  Q o ra te p a sid a n  saylangansiz,  — d eb   iltim o s qilgan edi.
K u n larn in g  b irid a o b k o m d a n  telefon qilib,  G ‘a fu r a k a n i tak lif 
qilg an  ek ansiz,  sovxozingizni  p ro g ram m ag a kiritib q o ‘ydik,  p alo n  
k u n i  k elad i,  d e b   ay tish ad i.
A dabiy  k e c h a d a   u n i  tab rik lash   va  t o ‘n  kiydirish  E rali  to g ‘aga 
to p s h irila d i.  Bu  o d a m   u m rid a   s h e ’r  o ‘q im a g a n ,  s h o ir   k im , 
k o m p o z ito r  k im   —  u n g a  b ari  b ir edi.  M a k ta b   d ire k to ri  ikki  kun 
u n g a   g a p   o ‘rg atad i:  « A d a b iy o tim iz n in g   k a rv o n b o sh isi,  den g . 
S h e ’riy atim izn in g  faxrisiz,  deng.  0 ‘zbek sovet ad ab iy o tid a sotsia- 
listik realizm   m eto d i  aso sch ilarid an  birisiz.  S izn in g  «S h u m  bola», 
«Y odgor» qissalaringiz,  «Vaqt»,  «Sen y etim  em assan» kabi  falsafiy 
s h e ’rlarin g iz  xalq   o ra sid a   m a sh h u rd ir.  Biz  b u   n o y o b   s h e ’riyat 
d u rd o n a la rid a n  b a h ra m a n d  b o ‘lg an im izd an  g ‘o y a td a  m in n a td o r- 
m iz ,  d eb  aytasiz.  T u sh u n d in g iz m i?   E sin g izd an  c h iq m ay d im i?»
T o g ‘a ,  x o tiija m   b o ‘l,  d e b   u n i  tin c h ita d i.
T an tan ali kecha boshlanadi.  K atta klubga o d a m  sig‘m ay ketadi. 
M ak tab   b o lalari  s h e ’rla r  y o d lab   k elish g an ,  o lq itu v c h ila r  sh o irn i 
q u tlu g ‘  o ltm ish  yosh  b ilan   tab rik lash   u c h u n  ju d a  ch iro y li  n u tq la r 
y o zib   kelishgan.
B irin ch i  b o ‘lib  Erali  to g ‘aga s o ‘z  b erilad i.  M irvali  p rezid iu m  
sto lig a  ikki  q o ‘lini  tira b   tu rib ,  u n i  yaxshilab  t a ’riflaydi.
8 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
113

---

—  H o z ir  u sto z   s h o irim iz n i  m u b o ra k   o ltm is h   yo sh   b ilan  
q u tlash   u c h u n  so vxozim izning en g  ilg‘o r  m ak k ajo ‘x o rik o ri,  i!g‘o r 
b o g ‘b o n i,  fro n to v ik ,  z o ‘r c h a v a n d o z ,  q a to r  o rd e n la r  so h ib i...  — 
shu  yerga  kelganda  u  E sh ak q u lo q   deyishga  tili  b o rm a y ,  asli  o tin i 
to p o lm ay , a n c h a  d ovdirab tu rib  qoladi.  K eyin  o ‘zidan so ‘raydi:  — 
L aqabingdan  bo sh q a asli o tin g  n im a edi?
P a std a n   E rali,  E rali  d eg a n   o v o zlar  c h iq ad i.
—  ...  S o ‘zni  h o zirg in a  yaxshilab  t a ’rif  q ilin g an   ta m a k ik o r- 
m ak k ajo ‘x o rik o r E raliga beram iz.
Erali  m aqtovlarni eshitib erib ketgan ek an ,  aytadigan gaplarini 
ta m o m a n   esid an   c h iq a rib   q o ‘yib,  G ‘a fu r  G ‘u lo m g a  moM tirab 
q arab  turadi.  Bir mi n u t tu ra d i,  ikki  m in u t tu ra d i,  y o ‘talib q o ‘yadi. 
K eyin q o ‘ltig‘idagi t o ‘n n i yozib unga tu tad i.
—  Bu  m ay d a  qaviq  t o ‘n n i  U rg u t  b o z o rid a n   y etm ish   s o ‘m ga 
o lg an m iz.  —  K eyin  sh o irn in g   bosh ig a  d o ‘ppi  kiydiradi.  —  Bu 
g ilam  d o ‘p p in i  S h ah risab z b o z o rid a n  o ltm ish   so ‘m ga  o lganm iz.
A n a  u n d a n   keyin  qiy iq n i  u c h b u rc h a k   qilib,  b ir  uch ig a  je z  
poynakli  karki  so p   p ic h o q   so lin g an   q in n in g   b a n d id a n   o ‘tkazib 
beliga bog‘laydi.
—  B uni  C h iro q c h id a g i  p ic h o q c h ig a   m a sh in a   resso rid an   uch 
yuz so‘mga yasatganmiz.
H a m m a   ishni  k o ‘ngildagidek  q ild im ,  d eb   o ‘ylab  zalga  q a ra b  
kerilib  tu ra d i-d a ,  o d a m la r  u n d a n   y an a  n im a d ir  k u tay o tg an in i 
sezib:
—  S h u ,  —  deydi.
M irvali  yer  yorilm aydiyu yerga  kirib ketm aydi.  U nga  ikki  kun 
tin m a y  n u tq  o ‘rgatgan o 'q itu v c h i stol tagiga  kirib ketadi.
M e h m o n la rn i  k u tish   u c h u n   c h in o r  tagiga  d a stu rx o n   ta y y o r- 
latib  q o ‘yishgan  edi.  M irvali,  m e h m o n   sh o ir  o d a m ,  k o ‘p   k atta 
d astu rx o n la rn i  k o ‘rg an ,  uyatli  b o ‘lib  q o lm ay lik ,  v rach   S ed o n a  
d a stu rx o n   tu z a tsin ,  d eb   tay in lag an   edi.
S ed o n a stolni guldek qilib yasatibdi.  0 ‘rtad a b illu r vazada gul. 
H a r b ir lik o p c h a  tagiga salfetka b o stirilg an .  B ir to m o n g a  q o sh iq , 
b ir to m o n g a  sa n c h q i b ilan   p ic h o q   q o ‘yilgan.  Ic h im lik la r a lo h id a  
stolda.  0 ‘zi  p ishirgan  b o ‘lsa  kerak,  a lla q a n d a y   p iro g lar,  to rtla r 
dasturxonga tortilgan edi.
M irvali  b u la rn i  k o ‘rib,  S e d o n a n in g   did ig a  ta n   b erd i.  G ‘afu r 
G ‘u lo m   kirishi bilan  S edonaga  k o ‘zi tu sh d i.  Ich id a,  b ay -b ay -b ay , 
o d a m   bolasi  h a m   s h u n c h a   k o ‘h lik   b o ‘la d im i-y a ,  d eb   q o 'y a d i.
114

---

U m iv a ln ik d a   q o ‘lin i  yuvadi.  S e d o n a   u n g a   o h o rli  so c h iq   tu tad i. 
S h u n d a u n in g  d im o g ig a  ju d a  x u sh b o ‘y,  h a d d an  tashqari x u sh b o ‘y 
a tir  hidi  u rilad i.  S h o irn in g   b oshi  a y lan ib ,  gangib  qoladi.
O vqat paytida Sedona uning to ‘g lrisiga o 'tirib  qolgan edi. G ‘afur 
G ‘u lo m   yarim   c h in ,  yarim   hazil  qilib  deydi:
—  H o y  qiz, t o ‘g ‘rim d a  o ‘tirm a ,  bo sh q a yoqqa borib o ‘tir!
—  N ega? — deydi  S ed o n a h ay ro n  b o 'lib .
—  K o‘zim  tinib ketyapti.  S en d an  boshqa hech  narsa k o ‘rin m a- 
yap ti.  X u d d i  k o ‘zim ga  o fto b   tu sh a y o tg an g a  o ‘xshaydi.  M u n c h a  
ch iro y lisan ?
—  B ilm asam ,  —  deydi  iy m an ib   S e d o n a .  —  O n a m   sh u n a q a  
qilib  tu q q a n  boM salar  m e n   n im a   qilay?
—  Y igit p a y tim  b o ‘lsa,  a lb a tta   o p q o c h ib   k e ta rd im ,  to g ‘  b o la ­
lari  sh o ir  p o c h c h a ,  d e b   y u rish ard i.
H a z il- m u to y ib a   b ila n   z iy o fa t  h a m   tu g a y d i.  M e h m o n la r  
q o ‘zg*alishadi.  M irvali b alan d  ovoz bilan:
—  P o c h c h a ,  q ayoqqa shoshyapsiz, ch u c h v a ra  tugib oldingizga 
q o ‘yam iz,  c h a rlari  ich id a,  d eb   kuyov  c h a q ird in i  h a m   o ‘tk azib , 
keyin  k e ta rd in g iz -d a ,  —  deydi.
H a m m a  b a ro b a r kulib y u b o rad i.  S hu  kulgi  to v u sh lari  orasida 
c h in n i  p iy o lan in g  ja ran g ig a  o ‘xshagan b ir o v o z ajralib tu ra d i.  Bu 
S e d o n a n in g  ovozi edi.
G ‘a fu r G ‘u lo m   k e ta r o ld id a   M irvaliga b ir k o n v ert b e ra d i-d a , 
sho fy o rig a,  h a y d a   m a sh in a n i  d e b   b u y u rad i.  M a sh in a   jo y id a n  
q o ‘zg‘aladi.  M iivali  m ash in a k o ‘zd an  y o ‘q o lg u n c h a  q arab  tu ra d i- 
da,  konvertni o chadi.  Pul.  Ich id a b ir p a rc h a  qoglo zd a yozuv.
«To‘n uchun yetm ish so‘m.  D o ‘ppi u chun oltm ish so‘m.  Pichoq 
u c h u n   u c h  yuz s o ‘m .  Y egan o v q atim iz  u c h u n   ellik s o ‘m . J a m i  — 
t o ‘rt  yuz sak so n   so ‘m »,  d eb  yo zilg an   edi.
M irv alin in g   b u tu n   v u ju d id a n   te r   quyilib  ketadi.  H o z ir  borib 
E sh a k q u lo q n i to   o g ‘z i-b u rn id a n   q o n   k elg u n c h a  d o ‘p p o slay m an , 
deb u yoq-bu yoqqa qarab,  uni topolm aydi.  Erali allaqachon juftakni 
rostlab qolgan ek an .  S h u n d a n   keyin  Erali  unga k o ‘rin m ay  yuradi. 
M irvali  u n i  u ris h g a -k u ,  u rm a y d i-y a ,  a m m o   u rg a n d a n   b a tta r 
qiynaydi.  Besh yillik yakunida u n i o rd en d an  o ‘chirtirdi. T am akidan 
e n g   k o ‘p  hosil  k o ‘ta rg a n   b o ‘Isa  h a m   u n i  q u ru lto y g a  o b o rm ad i. 
Erali  nech a chaq iriq lard an  beri  rayon sovetiga d ep u tat qilib k o ‘rsa- 
tilard i.  Bu  galgi  saylovda  u n i  q ish lo q   soveti  d ep u tatlig ig a  ham  
o ‘tk azd irm ad i.  M irvali  unga sh u n c h a  t o ‘sqinliklar qilard i-y u ,  bari
115

---

b ira la m id a n  chiqolm asdi.  Oliy Sovet  majlislarida G ‘afu r G ‘ulom ga 
k o ‘rin o lm a y ,  c h e t-c h e tla rd a   o ‘tirib   y u rad i.  U   h a r  gal  sessiyaga 
b o rg an d a to ‘rt yuz sakson so ‘m n i olib b o rar,  u n i G ‘a fu r G ‘ulom ga 
b e ro lm a y   q a y ta rd i.  Bir  kuni  u  E ralin i  to p ib ,  o ‘zin g   p ishirgan 
o sh n i  o ‘zin g   ich ,  d ed iy u   G ‘a fu r  G ‘u lo m g a   o b o rib   b erish   u c h u n  
to lrt yuz sakson so ‘m ni  q o ‘liga berib uni T o sh k en tg a j o ‘natadi.  Bir 
hafta y o ‘q  boMib ketgan  Erali T o sh k en td an  x an don-xushxon qaytib 
keldi.  O d a m la r  u n i  xuddi  h a jd a n   k elg an d ek   o ‘rab  o lish d i.  Erali 
a w a l  M irvaliga  u c h ra sh ib ,  A lish er  N av o iy ,  P u sh k in ,  M u q im iy - 
larn in g   sa lo m la rin i  yetkazdi.
— N avoiy aytdilarki,  M irvaliga ayt, shu yaqin oralarda  Pushkin 
bilan  M u qim iy h azratlarin i olib b o ram an .  H o zirch a m e n d a n   unga 
salo m   ay tin g ,  d e b   tay in lad ilar.
M irvali  kulishini  h am ,  kulm asligini  h am  bilm ay, serraygancha 
tu rib   qoldi.  A xir,  N a v o iy n in g   o ‘tg an ig a  besh  y u z  y ild an   o sh g an  
b o 'lsa ,  P u sh k in n in g  o ‘tganiga ikki yuz yil b o ‘lay d eb  turgan b o ‘lsa, 
M uqim iyga h a m  y etm ish -sak so n  yil boNay deyapti.  G ‘a fu r aka bu 
E sh ak q u lo q n in g  soddaligini bilib,  rosa  laqillatganga o ‘xshaydi.
D arh aq iq at, sh u n d ay  b o ‘lgandi.  G ‘afu r G ‘ulom  uni gapga solib 
k o ‘rsa,  so d d alik d a yosh  b o la d a n   h a m   o ‘ta m a n  deydi.
Erali borgan  kunning ertasiga shoirning uyiga chakkasidan soqol 
q o ‘ygan  ta ijim o n   kelib ,  o ‘risch ag a  q ilg an   ta rjim a la rin i  o ‘qib 
b e ra y o tg an   edi.  Sal  o ‘tib   sh o ir  H ab ib iy   Q o ‘q o n d a n   kelgan  sh o ir 
C h arx iy n i  b o sh la b   kirdi.  G ‘a fu r  G ‘u lo m n in g   sh ay to n lig i  tu tib , 
ta rjim o n n i  P u s h k in   d e b ,  H a b ib iy n i  N a v o iy   d e b ,  C h a rx iy n i 
M u qim iy d eb   Eraliga tan ish tirad i.
Erali  sh u n d o q   buy u k   o d a m la r  b ilan   h a m su h b a t  boM ganidan 
o ‘zida y o ‘q  sh o d   edi.  G ‘a fu r G ‘u lo m   H abibiyga yuzlanadi:
—  H azrat, shu Eraligina ju d a  pok, halol o dam . Sovxozda jo ‘xori, 
ta m a k i  ek ad i.  S h u n i  b ir d u o   qilib  q o ‘ysangiz.
H abibiy h a m  sh u m g in a o d am   edi.  B oplab d u o  qiladi.
—  A ziz  a v liy o lar  qoM lasin,  ta n g rim n in g   sh u   m o ‘m in -q o b il 
b a n d a si  E ralig in ag a  ta y y o r  d a s ty o r  b o ‘lib  q o lg a n   fa rz a n d   a to  
q ilsin .  S h u   b a n d a g in a n in g   x o n a d o n id a   b o ‘yiga  y etg an   q iz la r 
tu g ‘ilsin.  O m in!
G ‘afu r G ‘ulo m   k o ‘zid a yolg‘o n d a k a m   yosh  b ilan  «om in» d eb  
boshlab beradi.  Erali  «Navoiy» gapirayotganda «hov taqsir, o ‘rgilay 
taqsir» d eb  tu ra d i.  G ‘afu r G ‘u lo m   Eraliga ishora qiladi:
—  T u rin g ,  q u llu q   q ilin g ,  e ta k la rin i  o ‘ping!
116

---

E rali  ixlos  b ilan  q u llu q   qiladi.  Ikki  k o ‘zi jiq q a   yoshga  t o ‘lib, 
u n in g  e ta k la rin i o ‘padi.
Erali bu gaplam i o d am  gavjum  paytida m aq tan a-m aq tan a aytib 
berdi.  O d a m la r  q a h -q a h   u rib   k u lish ar,  d u n y o d a   sh u n a q a   h am  
so d d a o d a m   b o ‘lad im i,  d eb  h a y ro n   q o lish ard i.
M irvali  u n d a n   q asd in i  o lg a n d e k   b o ‘ldiyu  bari  g u n o h la rid a n  
o ‘td i.  Y a n a   b o y a g i-b o y a g id e k   b o ‘lib  k e tish d i.  B ari  b ir  t o ‘y- 
h a sh a m la rd a ,  g a p -g a sh ta k la rd a   u n i  g o h   A lek san d r  Sergeevich 
P u s h k in ,  g o h   A lis h e r   N a v o iy ,  g o h   m a v lo n o   M u h a m m a d  
A m in x o ‘ja   M u q im iy  d eb  c h aq irish ard i.  E rali  b o ra -b o ra  bu  n o m - 
larga h a m   k o ‘nikib  ketgan  edi.
T o lib jo n   u  to ‘g ‘risidagi  la tifa n a m o ,  a m m o   rost  h an g o m a la rn i 
k o ‘p   e s h itg a n ,  le k in   o ‘zi  b ila n   b a q a m ti  k e lib ,  y u z m a -y u z  
g ap la sh m a g a n   edi.  M a n a ,  u   p a std a n   a m irk o n   lo k d ek   yiltiragan 
o tin i  m in ib   x o tiija m   ch iq ib   kelyapti.
Q a n c h a la b   k o ‘p k a rilard a  so v rin   o lg an   o tn i  k o ‘rgan  b o la la r- 
n in g   k o ‘zlari  y ash n a b   ketdi.  C h o y   c h o y d a ,  n o n   n o n d a   q olib, 
bolalar  y o ‘lga chiqishdi.  Erali kelib otd an  tushdi.  Istiqboliga chiqqan 
T o lib jo n   b ilan   q u yuq  so T ash d i.  Bu  pay t  b o la la r o tn in g   y ollarini 
silashardi.
T o lib jo n   E ralini  ik k i-u c h   m a rta  k o ‘rgan  b o ‘lsa  h a m  g a p la sh ­
m agan edi.  Birpas g ap lash m o q ch i b o ‘ldi.
—  T o g 1  kezib  q o p siz -d a ,  o q so q o l,  —  ded i  T o lib jo n   unga 
q u m g ‘o n d a n   c h o y   quyib  u z a ta r ek an .
—  S hu  desan g iz,  u k a g in a m ,  o y o q n i  m azasi  y o ‘q.  K uz  keldi 
d e g u n c h a   o skolka  u rg an  jo y i  z irq irab ,  jo n im n i  su g 'u rib   o la m a n  
deydi.  Shunga tovga  m um iyo qidirib c h iq q a n  ed im . T o p o lm ad im . 
Bu  g e o lo g la r  b o s h im iz g a   b itg a n   b a lo   boM di.  P a stlik la rd a g i 
y e tm a g a n d e k ,  e n d i  v e rto ly o td a   k e lib ,  o d a m   c h iq o lm a y d ig a n  
joylardagisini  ham  qiyratishyapti. T ovlar ham  oyoqosti boMib keldi, 
u k ag in am .  N a   kaklikni  q o 'y ish a d i,  n a q u y o n n i.  B urgut  n im a ,  b i­
rovga ja g ‘i tegm asa,  tili tegm asa,  to v -to sh la r tepasida savlat to 'k ib , 
fayz  kiritib  u c h ib   y u rg an   b e o z o r  b ir  qush.  S h u la rd a n   h a m   b ir- 
ikkitasini  o tib   tu sh irish d i.  N im a   q ilasan ,  y a ram as,  g o ‘sh tin i  yeb 
boM masa,  p atin i bolish qilib boM masa...  B u n a q a d a ja m i jo n iv o rla r 
tovning tojiklar to m o n ig a  o ‘tib ketadi. Jo n iv o rlarn i q iyratganlarni 
K iyiksovdi  m o m o n in g   arv o h i  ursin.
T o lib jo n   u n in g  gaplariga  q u lo q   solardiyu  ikki  k o ‘zi  o td a   edi. 
Jo n iv o r q o p -q o ra ,  zulu k d ek .  M an g lay id a u zu n asig a o p p o q  q ash -
117

---

qasi  b o r.  Q o lg an   ja m i  yeri  q o ra   b a x m ald ek   silliq.  Ikki  q u lo g ‘i 
dikkaygan, bo'yni  uzun.  K o‘zlari o d am  ko‘ziga o ‘xshab atrofga ju d a  
ziyrak b o q ad i.  T o lib jo n  d u n y o g a d o n g ‘i  ketgan  arabi  o tla m i ham  
k o ‘rgan.  U larni  bu ot  old id a o d d iy  yukkash o t  desa boMaveradi.
—  Z o ‘r  o t  e k a n ,  —  ded i  b e ix tiy o r  T o lib jo n .
Erali  otg a  m e h r b ilan   q arab   q o ‘ydi.
—  Bu  Q o ra  L o ch in n in g  nevarasi.
Tolibjon Q ora  Lochin qanaqa ot, bilmasdi.  Faqat  D ukat yaqinida 
s h u n a q a ,  Q o ra  L o ch in   d eg an   q ish lo q   b o rlig in i  e sh itg an d i.  U 
to m o n larg a y o ‘li  tu sh m a g a n id a n  q an aq alig in i bilm asdi.
—  U n g a b o b o sin in g   n o m in i  b e rg an m an .  Y a q in d a  ikki yoshga 
kiradi.  K atta t o ‘y qilib b erdim .  B itta novvos, tanasi b ir yarim  m e tr 
u zu n   q o ‘c h q o r so ‘y dim .  Y urtga  osh  b erd im .  A tro f q ish lo q la rd a n  
jam i urush veteranlarini aytdim.  Bitkombinatga oborib, o ‘ziga o ‘lchab 
baxmal yopqichlar tiktirganm an. T oshkentga bir borganim da G ‘afur 
G ‘ulom ga uchragan edim .  U  kishi bilan qadrdonligim iz bor. Yaxshi 
uzangi  izlab y u rib m an ,  d e g a n d im ,  b ir YoMdosh c h a v a n d o z  degan 
o ‘rtog‘inikiga obordi.  Boyaqish qarib, o ‘m id a n  turolm aydigan b o ‘lib 
qolgan ekan.  K elinlariyu nevaralari xizm atim izda b o ‘lib,  kechgacha 
bizni  m e h m o n   q ilishdi.  G ‘afu r  G ‘u lo m   m eni  u  kishiga  ta n ish - 
tirib ,  o tim n i  t a ’ritla b   k e td i.  G a p   o ra s id a   b ir  y ax sh i  u zan g i 
kerakligini  q istirib   o 'tg a n   ed i, ju d a   ziyrak,  h u sh y o r  o d a m   e k a n , 
o ‘g ‘lini chaqirib qulog‘iga b ir n im a dedi.  U  q o ‘lini  ko‘ksiga q o ‘yib, 
x o ‘p,  d e g a n c h a   orqasi  b ilan   yurib  c h iq ib   k etd i.  Bir o z d a n   keyin 
qiyiqqa tugilgan og‘ir b ir narsani o tasin in g  oldiga q o ‘ydi. YoMdosh 
ch av an d o z qiyiqni o ch g an  edi, b afarm o n i xudo,  k o 'zlarim g a oftob 
tu sh g a n d e k   q a m a sh ib   ketsa  boMadimi!  N a q sh   c h ek ilg an   b ir ju ft 
k u m u sh   uzangi.
C h a v a n d o z   uzangiga  u z o q   tikilib  tu rd i-d a ,  b ir x o ‘rsinib  oldi.
—  M an a shu buyum  sizga m en d an  sovg‘a.  Bu uzangilarga oyoq 
tirab ko‘p uloqlarda sovrin olganm an.  Endi qaridim .  Biz tom onlarda 
o t  h a m  y o ‘q,  uloq  h a m  boMmaydi.  Bir yaxshi c h a v a n d o z  oyogMga 
tirak   b o ‘lsin.  O ling,  inim .
T o sh k e n t  taraflard a  k o ‘p saxovatli,  m ard   in so n la r b o ‘lad i-d a. 
Y o n im d a n   h a m y o n im n i  c h iq a z ib ,  «Volga»  olishga  yig‘ib  yurgan 
p u lla rim n i  etagiga  to 'k d im .  YoMdosh  c h a v a n d o z n in g   q o sh lari 
c h im irilib   ketdi.  G ‘afu r  G ‘u lo m   z a rd a   bilan  puflarni  t o ‘plab, 
h am y o n im g a tiqib q o ‘ydi-da:
118

---

—  A yb  b o ‘la d i,  E rali  inim !  H a m y o n in g iz n i  kissaga  solib 
q o ‘ying,  kerak  boM adi,  —  dedi.
S h u n d o q   q im m atli  n a rsa n i  b e k o rd a n -b e k o rg a   olib  ketishga 
xijolat ch ek ard im .  B elbog‘im dagi  karki sopli  p ich o q n i sh a rtta  qini 
b ilan  ch iq azib  oldiga q o ‘ydim .
—  H e c h   boM masa sh u n i  o lin g ,  aka.  M eni  xijolat  q ilm a n g ,  — 
dedim .
YoMdosh c h a v a n d o z  p ic h o q n i  olib,  u y o q -b u  yogMga qarag an  
boMdi.  TigMni tirnogMga bo tirib  k o ‘rdi.
—  Z o ‘r p ich o q .  K itobniki  shekilli.  U stasi  h u n a rv o n   ekan.
K echgacha u y o q -b u  y o q d an  gaplashib oMirib,  ch av an d o zn in g
k o ‘nglini  oldik.  K etay o tg an im izd a  u  k o ‘zd a   yosh  b ilan   G ‘a fu r 
G ‘u lo m g a iltijo qildi.
—  G ‘a fu r,  u n a q a   u zo q lab   k etm a.  G ‘a n im a tg a   o ‘xsh ay m an . 
Q azo y im   y etsa,  lah ad g a  o ‘zin g  q o ‘y,  —  dedi.
G ‘a fu r  G ‘u lo m   q a y tib   b o rib   u n in g   y e lk a la rid a n   q u c h ib , 
yuzlarid an  o ‘pdi.  P esh o n alarin i siladi.
—  S en  oM m aysan,  q a d rd o n im .  A xir,  ikkim iz  n e -n e   b a lo - 
la rn in g   o g ‘z id a n   ch iq m ad ik m i!  O m o n   boM,  d o 'stim !  E n d i  te z - 
tez  kelib tu ra m a n .
Q aytib m ashinaga oMirganimizda G ‘afur G ‘u lo m  kam gap boMib 
qoldi.  M en i avtovokzalga o p c h iq ib  q o ‘y d i-y u , s o ‘zsiz xayrlashdi. 
0 ‘sh a  u z a n g in i  b ax m alg a  o ‘rab   s a n d iq q a   so lib   q o ‘y g a n m a n . 
S h ah risab zg a  b o rib ,  b ir  keksa  ustaga  eg a r  zakaz  q ild im .  X o ti­
n im n in g   k u m u sh   bilaguzugini  h a m   o b o rib   b e rg a n m a n .  U  y er- 
b u  yeriga  k u m u sh   q a d a n g ,  d e b  ta y in lag an m an .
T o lib jo n ,  h a r q a n c h a  t a ’rifli o t boMsa  ham   b u n c h a lik  h u rm a t 
ju d a  o rtiq ch a-k u , deb o ‘ylab oMirardi. Oxiri so‘rashga m ajbur boMdi:
—  M un ch a endi, nim a boMsa ham  bitta o t-da. Judayam  ortiqcha 
m e h r  q o ‘yvoribsiz,  o q so q o l.
E ralin in g  ensasi q o tg a n d e k  q iy n alib   iljaydi.
— Siz Q ora  Lochinni bilm as ekansiz.  Bilmasangiz, bilib q o ‘ying. 
Q ora  L ochin u ru sh d a yaralanganim da jan g d an  olib chiqqan. Y ara- 
lanib gospitalga tushganim da b u tu n  SSSR ni aylanib m eni qidirgan.
E rali xotiralarga b erilib  ketdiyu b o sh id a n  oM ganlarni  sh o sh il­
m ay ayta boshladi:
—  Q irq   ik k in c h i  y iln in g   h ali  y e rd a n   q o r   k e tm a g a n   e rta  
ko^klam ida to g ‘  q ish lo q larid an  urushga o t olishdi.  Ikki yuz ellik ot 
chavandozi bilan arm iyaga ketdi.  M en h am  Q ora L ochinim ni m inib
119

---

y o ‘lga tu sh g a n m a n .  H a m m a m iz n i  poyizga urishdi.  O rqadagi  ikki 
vagonda y em -x ash ak  zapas qilingan.  Qizil  0 ‘rd a d a  otishga,  qilich 
urishga o ‘rgatishdi. T axm inan, iy u n  o ‘rtalari b o ‘lsa kerak,  Sm olensk 
d eg an   jo y d a   v a g o n d an   tu sh d ik .  H a m m a y o q   o ‘rm o n .  YoMlarda 
m ajaq lan g an  ta n k la r b o rm i,  m a sh in a y u   to ‘p -z a m b a ra k la r b o rm i, 
s o c h ilib   y o ta rd i.  U c h   k u n   o ‘rm o n   o r a la b   k e td ik .  T o ‘p la r, 
o tish m alar ovozi eshitila boshladi.  Xullasi, bizni ertasigayoq jangga 
tash lash d i.  G ‘n  kun  k ech alari  n em is o k o p larig a  bostirib b o ram iz. 
Y aqin kelgan iga qilich solam iz,  uzoqroqdagisiga o ‘q  uzam iz. Y igir- 
m a  ikki  kun ja n g  q ilg an im izd an   keyin  n em is sam olyot soldi.  Bay- 
b ay -b ay ,  a n a   q iy o m a tu   m a n a   q iy o m a t,  hali  u  y o n im d a ,  hali  bu 
y o n im d a   b o m b a   p o rtlay d i.  B ir m ah al  q a ra sa m ,  tiz z a m n in g  pasti 
jizillay d i.  Silab  k o ‘rsam ,  iliq  sh ilim sh iq   narsa.  O skolka  te k k a n  
ek an .  S hu  o ra d a   s o n im   h a m   jizillay ap ti.  O t jo n iv o r  q o n   h id in i 
biladi.  O stim da o ‘y n o q lab  ketdi.  B oshim  aylanib,  k o ‘zim  xiralasha 
boshladi.  E gar u stid a ch ay q a lib -c h ay q a lib ,  oxiri  q u lad im .
N e m is  b izni  q u rsh o v g a  o lib   kela  b o sh lag an   edi.  S u v o riy lar 
o rq ag a,  o ‘rm o n   ichiga  q a ra b   q a m c h i  b o sishdi.  M en   h a m o n   b ir 
oyog‘im  egarda, yerda sudralyapm an.  Q ora  L ochin yarm i tuproqqa 
to 'lg a n   o k o p g a  o ‘m g an in i  b e rib   tizzalad i.  Y elkayu  sag‘rin i  y er 
b ilan   b a ro b a r boMdi.  S u d ralib   asta  o ‘zim n i  egarga  o ld im .  O t  bir 
m u n k ib   tu rd iy u   q a m c h i  b o sm a sim d a n   o ‘rm o n g a  q a rab   yugurdi. 
O rq a m d a n   a v to m a tc h ila r  ta rillatib  o ‘q  uzib  tu ris h ip ti.B ir  m ah al 
o rq am g a q arasam ,  m o to tsik l b ilan  quvishyapti.  Q o ra  L o ch in n in g  
n o ‘xtasin i  b ir  silk itg an   e d im ,  q a n o t  c h iq a z d im i,  b ilm a y m a n , 
tu y o g 'i  yerga tegm ay u c h ib  b erdi.  YoMdan c h iq q a n  q a ra g ‘aylarga 
an a   u rila m a n ,  m a n a   u rila m a n ,  d e y m a n ,  y o ‘q.  L o c h in   sh u n a q a  
b u rilish lar  q ilad ik i,  h a tto   sh in e lim n in g   etagi  h a m   te g m a y   o ‘tib 
k e ta m a n .  N e m is  o rq a d a   q o lib   ketdi.  M o to tsik l  p o t-p o ti  ham  
eshitilm ay qoldi.  S h u n d an   keyin  n im a b o ‘ldi,  bilm aym an.  0 ‘rm o n  
ichkarisidagi dala gospitalida brezent palatada yotibm an. Q ora Lochin 
palataga  h a r z a m o n  bosh  suqib  m enga q arab  q o ‘yadi.  E rtasigayoq 
m eni  m ashinaga solib te m ir y o ‘l tom onga olib ketishdi.  H a r zam o n  
bo sh   k o ‘ta rib   b ir  q a ra y m a n .  M a sh in a   o rq a sid a n   Q o ra   L o ch in  
j o n iv o r   y e ld e k   y u g u rib   k e ly a p ti.  M e n i  s a n ita r la r   v a g o n ig a  
o lish ay o tg an d a  n o silk ad an   b o sh   k o ‘tarib   q a ra d im .  Q o ra   L o ch in  
bezovta  q a ra b   turi pti. K o ‘z id a y o sh   b o rg a o ‘xshab  k o ‘rin d i.K im  
b ilad i,  m en g a  sh u n d a y   tu y u lib   k e td im i,  o ‘p k a m   t o ‘lib  yig‘lab 
y u b o rd im .  P o y e z d jo ‘n ab   ketdi.  D e ra z a d a n ,q a ra b   tu rg a n   s a n ita r
120

---

yigit,  o tingiz poyezd o rq asid an  ch o p ib  kelyapti,  d eb  aytdi.  H ozirgi 
fu tb o ln i  te le v iz o rd a   a y tib   tu ra d ig a n la rg a   o ‘x sh a b ,  o t  q a n a q a  
c h o p a y o tg a n in i,  q o q ilg a n in i,  o lisd a   k o ‘rin m a y   q o lib   k etganini 
b irm a-b ir aytib turdi. Y urak-bag‘rim  ezilib ketdi.  Bu otni bolaligidan 
b o q q a n d im .  « T o h ir va  Z u h ra »   k in o sid a T o h ir m in g a n  o t b o r-k u , 
o ‘shaning bolasi edi. Jizzaxdagi ot zavodida ikkita to ‘rtu besh m etrlik 
tu rk m a n   g ilam ig a  ay irb o sh   qilib  o lg a n d im .  S h u n d o q   v afo d o r  o t 
urush yoMlarida qolib ketganiga sira-sira chidam asdim . Olis yurtlarda 
tug‘ishgan jigarim  qolib ketgandek, ichimga chiroq yoqsa yorishmasdi. 
V a g o n   o ld id a   m oM tirab  tu rg a n i  h e c h   k o ‘z im d a n   k e tm a y d i. 
0 ‘y lay v erib ,  o z ib   c h o ‘p   boMib  k e tib m a n .  Ikki  o y   g o sp ita ld a  
davolashdi. O peratsiya qilib, ch a p  oyogMmning ikki jo y id an  oskolka 
olib  ta sh lash d i.  Y aram   b itg a n d a n   keyin  invalidga  c h iq a rib ,  uyga 
ja v o b   b erish d i.  K elib m an k i,  h a r   kuni  n e c h a   m a rta la b   o tx o n ag a 
k iram an .  Y ollari  ilinib q o lg an  qashlogM chlam i  silab yigMayman.
K u n la r n in g   b i r i d a   h a s s a g a   t a y a n i b   p a s t l i k d a n   c h iq ib  
k e la y o tg a n d im ,  te p a d a   y ig irm a -o ‘ttiz   chogMik  kishi  k a tta   yoMga 
q arab  jim  tu rish ip ti.O ld ilarig a b o rib  m en   ham  q arad im .P astlik d an  
su d ra lg a n d e k   b ir  o t  c h iq ib   kelardi.  U   y u rg a n d a   te z - te z   m u n k ib  
k e ta r,  o q so q la n ib  a ra n g  y u rard i.
O t  sh u   a lp o z d a   s u d ra lib ,  a n c h a   y a q in   k elib  q o ld i.  B o lalar 
p a stg a   g u rra   y u g u rish d i.  Ik k itasi  q a y tib   kelib ,  o t  eg arig a  m iltiq  
b ila n   k aska  o sib   q o ‘y ilg an in i  a y td i.  O t  m e n g a   q a y e rid ir  Q o ra  
L o c h in n i  e sla ta rd i.  O y o q   o g ‘rigMni  h a m   u n u tib   o t  to m o n g a  
y u g u rd im .  U  m e n in g   Q o ra   L o c h in im   edi!  O z ib ,  q o v u rg ‘alari 
k o ‘rin ib   tu rib d i-y a !  Y o llari  o ‘sib ,  o silib   y o tib d i.  O y o q larid ag i 
ta q a  yedirilib tugab,  tu y o q la ri sidirilib, g o ‘shti c h iq ib  q o p ti.  Q ora 
L o c h in im n in g   b o ‘y n ig a  o silib ,  h o ‘n g - h o ‘ng  yigMay  b o sh la d im . 
U  j o n i v o r n i n g   b a d a n la r i  d ir illa r d i.  T o g ‘  yoM lari  to s h lo q  
boM ganidan  u n in g   y u rish i  n ih o y a td a   q iy in   e d i.  Y erga  yuragi 
b e tla m a y  o y o q   te g iz a rd i.  S h a rtta  t o ‘n im n i  y e c h d im u   p o ra -p o ra  
qilib y irtd im . T o ‘rttala tuyogM ning tagiga q alin paytava qilib o ‘rab 
c h iq d im .  P e s h o n a s id a n ,  y u z - k o ‘z la r id a n   o ‘p i b - o ‘p ib ,  uyga 
y etak lad im .  O rq a m iz d a n   tu m o n a t ergashdi.
O d a m la r,  b u   o t  e n d i  o ‘n g la n m a y d i,  d e y ish d i.  M en   u la m in g  
gaplariga p arv o  q ilm ay ,  tu y o q  yarasiga m a lh a m  q o ‘y d im ,  yem iga 
m u m iy o   q o ‘sh ib   y ed ird im .  H a r   k u n i  d u ra d g o r  u sta n in g   u y id an  
q o p d a   q i p i q   o p k e lib   ta g ig a   t o ‘s h a y m a n .  Y u r g a n d a   oyogM  
zirqiram asin deb sh u n d ay  qilardim .  Ikki o y  d eg an d a Q o ra  L ochin
121

---

asliga qayta boshladi.  Lekin  haliyam   uni tashqariga opchiqm asdim . 
T u y o g ‘i  o b d a n   tu z a lg a n i y o ‘q,  ta q a   u rib  boN m asdi.  T u y o g ‘in in g  
yarasiga  h a fta d a   b ir  m u m iy o   q o ‘yad ig an   b o ‘ld im ,  y em ig a  h a m  
oz-ozdan m um iyo q o ‘shib beraverdim .  B a'zi-ba'zida hovlida yo‘liga 
q ip iq  se p ib  y e ta k la b  y u ra m a n .Y o lla rin i  ta ra b ,  k e lin c h a k la rn in g  
g ajagidek  qilib  q a y c h ila d im .  H a r   k u n i  b ir  m a rta   iliq suvga  la tta  
h o ‘llab a ’zoyi  b a d a n in i  artib  c h iq a m a n .  Ikki  oy o ‘zim   y e m a d im , 
unga yedirdim .  O rad an   u ch  oy o ‘tkazib, oyoqlariga taq a  urdirdim . 
Y etaklab,  katta y o ‘lga o p c h iq d im .  O t jo n iv o r yiltiraydi.  M ash in a- 
la rd a ,  a v to b u sla rd a   o ‘tg an k i  o d a m   b o r,  b ir q a ra b   q o ‘yadi.
T o   tu y o g ‘i  tu z a lg u n c h a   o tx o n a d a   d iq q in afas  b o ‘lgan  Q o ra 
L o ch in   d ala  yoM larini  sog‘in g a n id a n m i,  o c h iq lik k a   c h iq q an ig a 
su y in g a n id a n m i,  o stim d a   o ‘y n o q lab   b o ra d i.  X u d d i  sirk  o tlarig a 
o ‘xshab,  b o ‘y n in i  b ir  to m o n g a   ta sh lab ,  y ollarini  silk itib -silk itib  
yohtardi.  Qishloq xonadonlari oldidan, guzarlardan o ‘tayotganim izda 
o d a m la r  fro n tch i  o tg a   ajib  b ir  h u rm a t  b ilan   q a ra b   q o lard ilar. 
Jan g g a o ti  b ilan  k etib  q a y tm ag an   u zan g id o sh la rim n in g  o ta - o n a -  
lari, b o la -c h a q a lari  k o ‘zlarid a yosh b ilan  o rq a m iz d a n  q a rab  q o la- 
dilar.  C h o lla r,  k a m p irlar Q o ra  L o ch in n in g  b o ‘y in larin i, yollarini, 
y ag ‘rin larin i  silab,  b o la m n i  qayga  tash lab   k elding, jo n iv o r,  qan i 
en d i  til-z a b o n in g  b o ‘lsa-y u ,  b o la g in a m   q ay lard a  y o tg an in i  aytib 
bersang, deb pichirlashardi.  O t ju d a  ziyrak jo n iv o r bo'ladi.  U lam in g  
n im a  d ey a y o tg a n in i  b ila y o tg an d ek ,  g u n o h k o rla rc h a   bosh  egib, 
k o ‘z la rin i  y erd an   u zm ay  tu rav erard i.
Besh  yil  u n i  k o ‘pkariga  so ld im .  Besh  gal  bo sh   sovrin  oldik. 
H a r  gal  k o 'p k a rid a n   q a y ta y o tg a n im iz d a   g 'a la b a d a n   k ay f qilgan 
Q o ra   L o c h in   y erg a  tu y o q la rin i  q a ttiq - q a tliq   u rib   e rk a la n ib , 
ta n tiq la n ib ,  o ‘y n o q la b   kelardi.
S h u   besh  m a rta d a n   keyin  u n i  k o ‘p k arig a  so h n a y   q o ‘y dim . 
E ndi  u a n c h a  yoshga b o rib  q o lg a n ,  m agN ublik  n im alig in i  b ilm ay 
q o ‘ya qolsin, degandim . A m m o  hosil bayram larida boMadigan ko‘p- 
karilarga oborardim .  Lekin davraga tashlam asdim . Jo n iv o r ostim da 
o ‘y n o q lab , davraga intilaverardi. Jilovni  m ah k am  to rtib ,  intilishiga 
yoM  berm asdim .  0 ‘shanday paytlarda uyga qaytganim izda xom ush 
boMib  q o la rd i.  Y erga  tuyogMni  q a ttiq   ta sh la m a sd i.  B oshini  egib, 
aqalli biron  m arta boMsin kishnam ay, azadan qaytayotgandek boMib 
qolardi. Jo n iv o r g ‘alaba gashtini surolm ag an id an  o ‘kinsa kerak-da.
B ayram  paradlariga uni yasatib olib ch iqardim .  M in b a r o ld id an  
oM ayotganim izda  m u zik a  o h an g ig a  m o slab   tu y o q   u rar,  kallasini
122

---

silk itg a n d a   yollari  b o ‘y n in in g   g o h   o ‘ng  to m o n ig a ,  g o h   c h a p  
tom oniga oshib tushardi.  M inbardagilar ham , tom osha qilayotganlar 
h a m   q iyqirib,  fro n tc h i  ot  s h a ’niga  o lq ish la r yog‘d irish ard i.  Q o ra 
L o ch in  jan g g a j o ‘nag an  va qay tm ag an  o tla r n o m id a n  nam oyishga 
q a tn a s h a y o tg a n in i  h a m m a   b ilard i.  O d a m la r  qo41aridagi  g u l- 
dastalarni bizga otish ard i. A lbatta,  bir-ikki gul  u n in g  yoliga ilashib 
q o lard i.  M en   h a m ,  Q o ra  L o ch in   h a m  o ‘zim izd a y o ‘q sh o d  edik.
K ey in g i  ik k i-u c h   yil  u n i  tiz g in u   n o ‘x ta la rd a n   x o li  q ilib  
q o ‘ydim .  E rtalab darvoza ochishim  bilan u ham  tashqariga chiqadi. 
P astlikka,  tu m a n la r  su d ralg an   d ary o   to m o n g a   b ir  d a m   q arab  
tu ra d i-d a ,  a sta -se k in   o ‘sh a to m o n g a   e n a d i.  K ech   p ayti  q o ro n g ‘i 
tu sh m ay , yana o txonaga kirib keladi.  Q ishloqlarda  k o ‘rganki o d am  
b o r,  u n in g   yo llarin i  ta ra b ,  b o ‘y in larin i  silaydi.  U ru sh d a n   o ‘g ‘li 
q a y tm ag an   x o tin la r  eta k la rid a   u n g a   y e m   tu ta d ila r.  T u l  qolgan 
k e lin c h a k la r,  c h a v a n d o z im n i  qayga  tash lab   k elding,  lo c h in im , 
deb b o ‘yinlariga osilib yig'lashardi. O shxonalar oldidan o ‘tayotganda 
o d a m la r yeb tu rg an   n o n larin i b u rd alab ,  etak larid a unga tu tad ilar. 
Q o ra   L o c h in   b u n g a  o ‘rg an ib   qo lg an .  K e c h g ach a  a d irla rd a ,  soy 
b o by larida  o ‘t  c h im d ib   keladi.  U ,  m u x b irlar  ay tg an id ek ,  q arilik  
g a sh tin i  surib  yurardi.
Jo n iv o m i biyaga q o ‘ydim .  Erigan q o ra m u m  surtilgandek q o p - 
q o ra   y altiroq  q u lu n li  b o ‘ldik.  Q u lu n im iz   d o ‘n a n   b o ‘ld i,  g ‘u n o n  
b o ‘ldi.
B ir  k u n i,  iyul  o y in in g   o ‘n  y e ttin c h i  k u n i  ed i.  B uni  an iq  
b ila m a n .  0 ‘lsam   h a m   o ‘sh a  k u n n i  u n u to lm a y m a n .  K elay o tsam , 
k o ‘c h a m iz d a  o d a m la r  u  y o q d a n -b u   y o q q a  q o c h ib   yurishi pti. 
Q arasam ,  Q ora  L ochin o ‘zini  h a r to m o n g a tashlayapti.  D evorlarga 
b oshini uradi.  D araxt tan alarig a urilib, gursillab yiqiladi.  0 ‘rn id an  
tu rib ,  y a n a  te lb a d e k  d u c h   kelgan  to m o n g a  o ‘zin i o ta d i.  O d a m la r 
Q o ra  L o c h in   q u tu rip ti,  d e b   o ‘ylashyapti. Y o ‘q,  u  q u tu rm a g a n . 
N im a  b o 'lg a n in i  bilam an.  E rtalab k etay o tg an im d a x im iz a to r yigit 
y o ‘l  c h e tla rid a  o ‘sgan  o ‘tlarga  d o ri  sep ay o tg an   edi.  A ld rin   degan 
d o ri  b o r.  U  sepilgan  g iy o h n i  yegan  jo n iv o rk i  b o r,  azo b   bilan 
o la d i. Shu dori kasofatidan qancha sigiru qancha qo ‘y nobud bo'lgan. 
M ajlislarda  o d a m la r  M irvaliga  shu  d o rin i  s e p tirm a ,  d eb   n e c h a  
m a rta  x u d o n in g  zo rin i  qilishgan.  QulogMga o lm ag an .  M a n a  en d i 
Q o ra   L o ch in   h a m  sh u  d o rin in g  q u rb o n i b o ‘lyapti.
Y ugurib borib, jo n   h o latd a Q ora  L o ch in n in g  b o ‘yniga osildim . 
O t m eni tanim adi.  Old oyoqlarini osm onga k o ‘tarib, birsilkinganda
123

---

a riq q a   b o rib   tu sh d im .  Jo n iv o r  shu  a lp o z d a   y arim   so a td a n   o rtiq  
o ‘lim   b ilan  o lish d i.  O xiri  h o lsizlan ib ,  y o n b o sh i  b ilan   gursillab 
y iq ild i-y u ,  b o sh q a   tu ro lm a d i.  Ik k i-u c h   m a rta   b o sh in i  k o ‘ta rib , 
osm onga qaradi.
O sm o n   k o ‘m -k o ‘k edi. T u m sh u g ‘ida tish lag an   ilo n n i  osiltirib 
laylak  u c h ib   o ‘ta rd i.  U   x u d d i  suv d a  su zay o tg an d ek ,  ju d a   o su d a 
u chardi.  Q o ra  L ochin  laylak to  c h in o m in g  qurigan o p p o q  shoxlari 
orasidagi savat  uyasiga q o ‘n g u n ch a kuzatib qoldiyu b ird an  boshini 
yerga  tash lad i.  K o ‘zlarin i  kul  ran g  p a rd a  bosdi.  O rq a o y o g ‘i  ikki- 
u ch   m a rta  ojiz silkingandek b o ‘ldi.
E sim n i y o ‘q o tib  q o ‘ygandim .  X ayolim ga n im a  kepti, deng.  O t 
h a m   o ‘y la rm ik in ?   0 ‘y la sa ,  n im a la r n i  o ‘y la y a p tik in ...  J a n g  
m a y d o n la rid a g i  p o r tla s h la r ,  d a h s h a tli  z a m b a ra k   o v o z la rin i 
esh ita y o tg a n m ik in ?   O lis fro n t yoM laridan b u  y erg ach a u c h  yarim  
oy y u rib   k ech irg an  a z o b -u q u b a tla rg a  t o ‘la yoMlarni  k o ‘ray o tg an - 
m ik in ?  K e ch g an   d a ry o la ri,  o sh g an   d o v o n u   c h o ‘l-b iy o b o n la rn i 
k o ‘ray o tg a n m ik in ?   K o ‘p k a rila rd a   g ‘o lib   c h iq ib ,  uyga  gijinglab 
q a y tg an larin i  eslad im ik in ?
Iyul  o y in in g   o ‘n  y e ttin c h i  k u n i  Q o ra   L o c h in   s h o n -s h u h ra t- 
larga t o 1 la u m rin i poyoniga yetkazgan edi.
Bu  to g ‘  o ra la rid a   yaxshilik  h a m ,  y o m o n lik   h a m   te z   ta rq a b  
k etad i.  Q o ra   L o ch in   b ilan   u ru sh g a  k etib  q a y tm a g a n   uzan g id o sh  
d o ‘stlarim n in g  o ta -o n a la ri,  b o la-ch aq alari b irpasda yetib kelishdi. 
O m o n  q aytganlardan o ‘ttiz chogMik ch av an d o z yeldek u ch ib  keldi.
Q o ra   L o c h in n i  iz z a t-h u rm a t  b ilan   k o ‘m dik.  C h a v a n d o z la r 
o tla rin i  y etak lab  q a b r a tro fid a  ay lan ish d i.
Q o ra  L o ch in d a n  b ir zuryod qoldi.  X uddi  o tasin in g  o ‘zi deysiz. 
O tin i  Q o ra Ja y ro n  q o ‘ydim .  U c h  yoshga kirganda bulutga sakray- 
dig an ,  tuyogM dan  o ‘t  c h a q n a y d ig a n   o t  boMdi.  K o ‘z  te g ish id a n  
q o ‘rqib,  k o ‘ch a g a  o p c h iq m a y m a n .  T o g ‘  o raliq larid ag i  yalan g lik - 
larda m in ib  y u ram an .  X o tin im  yollariga k o ‘zm u n c h o g ‘u tu m o rla r 
osib tashladi.  M en sizga aytsam ,  « T o h ir va Z u h ra»   kinosida T o h ir 
m in g an   Q o ra b a y ir  Q o ra   Ja y ro n n in g   bob o si  ed i.  U  Jiz z a x d a   b ir 
m arta o ‘gMrlangan.  U ni Asakadagi pichogM keskir raisga  ellik mingga 
so tib   k etish g a n   e k a n .  Q o ra b a y ir  asli  B u d y o n n iy n i  u c h y o tid a  
tu ra rk a n .  U n i q id irib -q id irib , A sa k a d a n  d a ra g in i  to p ish a d i.  O tn i 
hali  b ay talg a  q o ‘yo lm ag an   ek an .  D o g 1 d a   q o lad i.  B arib ir d u m ig a 
qad alg an  doM anani o lib  qoladi.  S hu raisni q id irib  b o rib , doM anani 
so ‘rab o lm o q c h i boMdim. A w alig a k o ‘n m ad i.  K eyin  insofga kelib.
124

---

b elb o g ‘in in g  q a tid a n  ch iq arib  berdi.  Pul  b ersam ,  olm adi.  -\n a  shu 
doManani katta bobongdan qolgan, deb Q ora Jayronning quym ichiga 
q a d a b  q o ‘ydim .  Bu doM ana h a r  q a n d a y  b a lo -q a z o la rd a n   asraydi. 
T an ig a d ard  yoM atm aydi,  deyishadi.
U   to m o n i  K avkazdan,  b u   to m o n i  T o jik isto n u   T u rk m a n is- 
to n d a n ,  o tin g n i  so ta sa n m i,  d eb   x a rid o rla r  kela  b o sh lad i.  G o ‘rni 
s o ta m a n m i?   O d a m   o ‘z  b o lasin i  h a m   so ta d im i?   Q o ra  Ja y ro n  
farzan d im d ek  g ap -k u .  H a tto  bittasi  m oyi artilm ag an  yangi  G A Z - 
24  m in ib   kelib,  eshigim   tagiga  k o ‘n d a la n g   qildi.  S h u n i  ol,  o tn i 
b er,  d e b   tu rib   o ld i,  k o ‘n m a d im .  H ech   boM masa,  o tn i  b ir  k o ‘ray 
deb yalindi.  K olrsatm adim .  D ogM stondan b ir yigit keldi.  QoMimga 
ikkita ellik so‘mlik tilla zayom  tutqazdi.  H ar biriga o ‘n m ing so‘m dan 
yutuq chiqqan.  Lyuboy savdogar o ‘n  m ing yutuqli zayom ni yigirm a 
m ing so ‘mga oladi.  0 ‘zim  o ‘n  besh  m ing berib olganm an.  Ikkovini 
sotsang,  q irq   m in g   boMadi,  o tn i  m en g a  b er,  deydi.
Betiga eshikni qarsillatib yopib,  uyga kirib ketdim .  T o  qorongM 
tu sh g u n c h a   eshik  tag id a  gMngshib  oMirdi.  K echasi  x ab ar  olgani 
chiqsam ,  ketib qolgan ekan.  Y uragim ni  vahm  bosdi.  B unaqada bir 
k u n   e m a s ,  b ir   k u n   Q o ra   J a y r o n n i  o lg ‘irla b   k e tis h a d i,  d eb  
o ‘y lad im u   P an jik en t to m o n g a  o tn i  o lib o ‘tib  ketdim .
Q a n c h a la b   k o ‘p k arilard a  sovrin  o lg an   S angin  d eg an   yilqichi 
ch av a n d o z  d o ‘stim  boMguchi edi.  S huni  y o ‘qlab  b o rd im .  Panjirud 
yaqinidagi yaylovga yilqi  yoygan ekan.  T o p ib  b o rd im .  M eni  k o ‘rib 
sevinib ketdi. Xotiniga qozon osishni buyurdi. A n zu r piyozi solingan 
x u sh x o ‘r  s h o ‘rva  ich ib ,  q im iz  sim irib   q izish ib  o lg a n im d a n   keyin 
s h u n d o q - s h u n d o q   d e d i m .  S h u   Q o r a   J a y r o n d a n   z u r y o d  
o lm o q c h im a n ,  b ay tallaringga  q o ‘yaylik,  d ed im .  U   h a m   Q ora 
Jay ro n n in g  ta ’rifini eshitgan ekan,  o ‘rn id an  tu rib , o tn in g  sag‘risiga 
sh a p illa tib   u rib ,  asbi  x o ‘b,  d ed i.  U  a w a lig a   o tin i  tash lab   k eta d i- 
y u,  b iro n   o ‘n  k u n d a n   keyin  kelib  x a b a r  o la d i,  d e b   o ‘ylagan 
ekan.  M en to  baytal b o ‘g ‘o z boMguncha yonida boMishimni aytdim . 
B ilam an, u Q ora Jayronni u c h -to ‘rt baytalga q o ‘ym oqchi.  Shuncha 
b aytalga  c h o p g a n   o t o t boM adim i?  U la r faqat  aravaga  q o ‘shishga 
yaraydigan boMib qolishini b ilam an .  0 ‘sha y erd a qolib  ketdim .
S angin  u y u rd an  y ettita baytalni ajra td i-d a   m en in g  ixtiyorim ga 
berdi.  M en ularni Q o ra Jay ro n  bilan alohida ajratib yaylovga yoya- 
m an .  U y u r b o sh q a tarafd a, b u la r bo sh q a yoqda.  Q o ra Jay ro n   asl- 
zo d a o t em asm i,  aw alig a baytallarga parvo qilm adi.  B iron ikki  kun 
o ‘tib   u n isin i  iskab,  b u n isin i  iskab,  oxiri  o ‘m g o n id a  yarim   oyga
125

---

o ‘xshagan  o p p o q   ta m g ‘asi  b o r  baylal  b ilan   iskashib  q o ld i.  Q o ra 
J a y ro n n in g  b u  q ilig 'i  m en g a o ‘tirish m a d i.  U  ta n la g a n   b a y taln in g  
tu y o g 'i  sariq  edi.  TuyogN  sariq  o t  k o kp k arig ay an i,  u lo q q ay am  
yaramaydi.  Sariq tuyoqda taqa yaxshi turmaydi. Y um shoq bo'lganidan 
tez yedirilib, g o ‘sh ti ch iq ib  qoladi.  T o   Q o ra Ja y ro n   u b ilan o b d a n  
til to p ish m ay  tu rib  u n d a n  ayirishim   kerak.  S angin bilan  ikkovim iz 
arqon tashlab, uni uyurdan ayirib katta uyurga q o ‘shdik.  Q ora Jayron 
k ish n ab ,  tu y o g 'i  b ilan   sh a g 'a lla rn i  o rq ag a  o tib ,  y a q in   b o rg an n i 
tep a boshladi.  Ik k i-u ch  kun sh u n d ay  jin n ilik  qilib yurdiyu,  hayvon 
e k a n -d a ,  sariq tu y o q n i  u n u tib ,  b o sh q a baytal b ilan  iskashib ketdi. 
U  uyurdagi boshqa baytallarga qayrilib qaram as, faqat o ‘zi tanlagani 
bilan alohida o 'tlay d ig an  b o 'ld i.  Sangin boshqa baytallam i qayirib, 
uyurga  olib  ketdi.  M a n a  sh u   ikki  ot  k e tid a n  y u rd im .  Q o ra  Ja y ro n  
tan lag an  baytal x u d d i sirk n in g  otlariga o 'x sh a rd i. Jilovi to rtilm asa 
h a m   b o 'y n in i  o rq ag a  to rtib ,  gijing  tu rish   qilardi.  Y u rg a n d a   h a m  
xuddi allaqanday kuyga  raqsga tushayotganga o'xshardi. Asli  sh u n - 
d o q m id i  yo  Q o ra  Jay ro n g a   yoqish  u c h u n   sh u n d a y   q ily ap tim i, 
b ilm asd im .  O ra d a n   b iro n   h afta  o ‘tib ,  b aytal  yuvosh  to rtib   q oldi. 
E ndi o 'y n o q la b  y u rm as, b o 'y n in i gijing qilib k ishnam asdi.  Sangin 
u n in g  bu  h o lin i  k o 'rib , o 'risc h a la b , vsyo,  dedi.  U  shu birg in a so ‘z 
b ilan b ay taln in g  o n a  b o 'la y o tg a n in i bild irg an   edi.
Baytal  k o 'p in c h a  b ag 'rin i yerga be rib m u d rard i.  S angin esa uni 
yotgani q o 'y m a s, zax yerga b ag 'rin i berib yotishiga y o ‘l  qo 'y m asd i.
B aytalning savdosini  b itish m o q c h i  b o 'ld im .  S angin  b u  baytal 
sovxozniki  e k an in i,  sotishga h aq q i  y o ‘qligini  aytdi.  K eyin o ‘zidan 
b ir  m aslah at  ch iq d i.
—  O lib  ketaver,  jo 'r a m .  S en   m e n in g   q irq   yilgi  u zan g id o sh  
jo 'ram san .  O lib ketaver.  Q ulunlagandan keyin yo'ling tushsa tashlab 
ketarsan.
Q a d rd o n   d o 'stim g a   q a y ta -q a y ta   ra h m a tla r  ay tib ,  b ir  o tim n i 
ikki  qilib q ish lo g 'im g a qay td im .
O n a m   rah m a tli  b a ’z a n   k ech   p a y tid a   uxlab  q o lsa m ,  u y g 'o tib  
y u b o ra r  ed ilar.  B o lam ,  zavol  m a h a ld a   u x lam a,  y o m o n   b o 'la d i, 
d erd ilar.  S h u n a q a   m ahal  uxlab q o lg an  e k a n m a n ,  y u rag im  siqilib, 
hovlida  ay lanib  y u rd im .  Q o ro n g 'i  tu sh ib ,  o sm o n d a   y u ld u z la r 
m iltiray boshladi.  Biz to m o n lard a yulduzlar katta bo'ladi.  Qarasang, 
ko'zni oladi, u y q u m  qochib,  u yoqqa yu ram an , bu yoqqa yuram an , 
k o 'n g lim   n o tin c h .  X u d d i  b ir  falokat  b o 'la d ig a n d e k .  X o 'ro z   ikki 
chaqirdi ham ki, ko'zim ga uyqu kelmaydi. O sm onu falakda chirog'ini
126

---

pirp iratib  sam olyot o ‘tib  ketdi.  U  ketg an d an   keyingina guldurashi 
eshitildi. T og‘u toshlar guldurab,  u zoq-uzoqlardan an ch a paytgacha 
a k s -s a d o   k elib  tu rd i.  Itla r  u lid i.  Q o ‘yu  sig irla rn in g   b e z o v ta  
m a ’rash lari  esh itild i.  K eyin  d u n y o   suv  q u y g an d ek  jim id i-q o ld i.
A yvonning ustuniga suyangancha k o ‘zim   ilingan ekan.  Q an ch a 
m izg ‘ig an im n i  b ilm ay m an .  B ir  n arsa  ta ra q la b   k e td i-y u ,  shoshib 
k o ‘zim n i  o c h d im .  T o n g   yo rish ib   kelayotgan  ek an .  O flo b   tig ‘ 
urgan c h o ‘qqining uchi yalt-yalt qilib,  ko‘zni o lam an deydi.  O txona 
to m o n g a  jo n h o la td a   y u g u rd im .  E shik  o ch iq .  Q o ra  Ja y ro n   y o ‘q. 
YoMakka yugurdim .  D aivoza lang ochiq.  Pastlikda ta raq a-tu ru q  tu - 
yoq  to v u sh i  kelyapti.  T irm a sh ib   d o 'n g g a  c h iq d im u   p esh o n am g a 
sh a p a tila tib   u rd im .  B egona  o d a m   Q o ra  Ja y ro n n i  pastlik k a q a rab  
q am ch ilab  yeldirib ketyapti.  C h irq illag an im ch a qolaverdim .
D u n y o   keng,  m a m la k a tn in g   u  b u rc h id a n -b u   b u rc h ig a   yurib 
yeto lm ay san .  O sm o n   u z o q ,  y e r q a ttiq ,  qayga b o ra m a n .  B iro n ta, 
Q ora Jay ro n n i  k o ‘rd im , d eg an  m ard  topilm adi.  K o ‘nglim da faqat, 
faqat  b ir  u m id   u c h q u n la b   ic h im n i  y o ritib   tu ra rd i.  Q o ra   Ja y ro n  
qay d a  b o ‘lm asin ,  b ir  k u n   e m a s -b ir  k u n   m in g a n   c h a v a n d o z n i 
eg a rd a n   irg‘itib  q aytib  keladi.  S hu  u m id   m en i  ushlab  tu rard i.
O m o n q o ‘to n lik  y ig itlard an  t o ‘rttasi  M oskvada «Volga» arzo n  
b o ‘lad i,  d eb  beliga  pul  tu g ib  k etish g an   edi.  S h u la r ikkita  «Volga» 
m in ib   q ay tib   kelishdi.  Erali  c h a v a n d o z   n o to b   b o ‘lib  q o p ti,  deb 
k o ‘rgani  kirishdi.  S h u n d a  b ittasi g ‘alati gap  aytib  qoldi:
—  K aspiyning  u  to m o n id a   m a sh in a n i  b aijag a  u ram iz,  deb 
k u tib   tu rg a n   edik.  K rasn o v o d   to m o n d a n   kelgan  b a rja d a n   p ap aq  
kiygan,  belidagi  qayishga  x a n ja r ta q q a n   q o ra so q o l  yigit  b u lu td e k  
b ir o tn i yetaklab tu sh d i.  X uddi Q o ra Jay ro n n i  o ‘zi.  Ich im d a,  Q ora 
Ja y ro n   d u n y o d a   b itta   d e sa m ,  yan a  bitta  b o r  e k a n ,  d eb   q o ‘ygan 
ed im .  Y aqiniga b o rd im . Jilo v  tu tg a n   q o raso q o l  yigit,  idi,  idi,  deb 
m eni o t yaqiniga yo‘latm adi.  D em ak , d em ak, o ‘sha o t Q ora Jayron 
ekan-da.
Shu gapni eshitdim u Q ora Jay ro n d an  um idim ni uzdim .  Kavkaz 
togM arining qaysi  b ir so ‘q m o g ‘ida  m en in g   Q o ra Ja y ro n im  y o ‘rtib 
k e ta y o tg a n ik in ,  d eb   o ‘k sib -o ‘ksib  yig‘ladim .
B u tu n   b ir  q ish n i  g ‘a m u   a n d u h   b ila n   o ‘tk a z d im .  T o g ‘  e ta k - 
la rid a n   q o r  k e tib ,  p a s tlik la r y ash illa n ib   q o lg an   a p re l  o ‘rta la rid a  
b a y ta lim  q u lu n la d i.  Q a ra sa m ,  b o lasi  q o ra   sa q ic h d e k  y a ltirab  tu - 
rip ti.  K o ‘z la rim   y a sh n a b   k e td i.  S e v in g a n im d a n   q iy q irib   y u b o - 
ray  d e b m a n .
127

---

S h u n g a   a n d a rm o n   b o ‘lib,  Q o ra   Ja y ro n   k o ‘z im d a n   sal  nari 
ketgandek b o ld i.  Ertayu kech fikri-zikrim  shu q ulunda b o ‘lib qoldi. 
U ni yuvam an, taray m an , endigina m o ‘y tortib kelayotgan yollarini 
m e h r b ilan  silaym an.  O n asi  u n i  m e n d a n   qizg ‘a n a d i.  T e p m o q c h i 
boMadi.  K allasi  b ilan  nari  surib  tash lay d i.  Bari  b ir  m e n   q u lu n g a  
suykalib boraveram an.  Kungay taraflarda yerdan taft kela boshlaganda 
q u lu n   b ilan   biyani  y etak lab   o lib  c h iq a m a n .  Y ag‘rin in i  oftobga 
solam an. Jonivorning q o p -q o ra sag‘risi oftobda yalt-yalt qilib ko‘zni 
oladi.  0 ‘tg an -ketganning k o ‘zi tegm asin,  deb ulam i ovloqroq jo y d a 
o fto b g a  so lad ig an  b o ‘ldim .  S h u n d a y  qilib ,  q u lu n im n i o rtm o q la b  
yurib oyoqqa tuig‘izdim.  M en unga, u menga o ‘igandi. Qayga borsam , 
o rqam dan ergashadi. O ta-bobolari Q ora  L ochin, Q ora Jayronlardan 
y o d g o r  b o ‘lsin  d eb ,  u n g a  Q o ra   B axm al  d eb   n o m   q o ‘yd im .  S hu 
n o m g a o ‘rgatdim .  C haqirishim  bilan quloqlarini ding qilib qaraydi. 
Q u lu n   ed i,  d o ‘n a n   b o ‘ldi.  D o ‘n a n   ed i,  g ‘u n o n   b o ‘ldi...
Erali  c h a v a n d o z   s h u n d a y   t o ‘lib -to sh ib   g a p ira rd ik i,  d u n y o d a  
o td a n  b o sh q a  h e c h  q a n d a y  m o ‘jiz a  y o ‘qd ek .  D u n y o n in g  b ird a n - 
b ir  m o 'jizasi  sh u   o td a n   ib o ra t  edi.
B o lalarn in g   silab -siy p ash ig a  o 'z in i  q o ‘yib  b erg an   b u   o t  q o ra  
bax m ald an   tikilgan o ‘y in ch o q  o tg a  o ‘xshab  ketardi.
Erali g a p irib -g a p irib ,  k o ‘nglini  b o ‘sh a tg a n d e k  edi.  Ich i  t o ‘iib 
tu rg an   e k a n ,  b ir  t o ‘kib  so ld i-d a .
U  sovib  q o lg an   c h o y n i  b ir  sim irish d a   bo^shatib,  o ‘rn id a n  
turdi.
—  E n d i  m e n   ketay.
U   ketdi.  L ekin  T o lib jo n n in g   y u rag id a  q a n d a y d ir  iliq,  m ayin 
b ir  m e h r  qoldi.
XII
B ugun  d o v o n   b o zo ri  g av ju m   b o ‘ld i.  0 ‘tg a n   m a s h in a   b ir 
t o ‘xtam ay   iloji  y o ‘q.  Birov  kiyiko‘ti,  birov  a n z u r  p iyoz,  birov 
kechki  o ‘rik,  birov  q u ru t  x arid   qiladi.
A zizbek b u g u n   baliq olib  ch iq q a n .  U  u ch   k u n d a n  beri  tu tg a n  
b aliqlarini  hovlidagi  suv toM dirilgan b o ch k ag a tash lab  yig‘ayotgan 
edi.
E rtalab   tu rib   b aliq larn i  u c h   k ilo -u c h   kilolik  q ilib   o ‘n  b ir 
b o ‘lakka b o ‘ldi.  U larning o y q u lo g ld a n  tol novdasini o ‘tkazib, shoda 
qildi.
128

---

A y v o n d a  ju n   sa v a la y o tg a n   k a m p ir  s o ‘rid ag i  s h o d a -s h o d a  
baliqlarga qarab:
—  B o la m ,  ju d a   k o ‘p a y ib   k e tib d i- k u ,  q a n d o q   o b o ra s a n ?  
K o ‘ta ro lm a y sa n ,  y a rm in i o b o r.  Q o lg an in i ertag a o p c h iq a rsa n ,  — 
dedi.
A zizbek b o sh  chayqadi.
—  Bugun sotvorm asam  b o ‘lmaydi.  Ertagacha aynab qoladi. 0 ‘ttiz 
kilo yuk n im a b o ‘pti.  Z in g ‘illatib olib k etam an .
U  sh u n d a y   d eb   b aliq larn i  sh o d asi  b ilan   q o p g a  solib,  o rq alab  
o p c h iq ib  ketdi.
D o v o n   b o z o rid a   h a m m a   v aq t  b aliq  b o zo ri  c h a q q o n   b o ‘ladi. 
A zizbek kelishi bilan tol soyasiga kleyonka yozib, baliq shodalarini 
te rib  q o ‘ydi.  A tro fn i  y o ‘lo v c h ila r o ‘rab  o lishdi.
— Shodasiga q a n c h ad an  so ‘rayapsan?
—  O lti  s o ‘m d a n .
—  In so fin g  y o lq  e k a n .  T o ‘rt  so ‘m d a n  b e ra y ,  x o ‘p,  de. 
A zizbek k o ‘n m ad i.  X a rid o r n arx n i sal  k o 'ta rd i.
—  B eshdan beray. T o ‘rtta  shodasini o lam an .  X o ‘p, de. 
A zizbek  sav d o lash ib   vaq t  o ‘tk azg u d ek   b o ‘lsa,  b a liq la r  ay n ib
qolishi m u m k in . A na sh u n in g  u c h u n  besh so‘m d an g a k o ‘n a  qoldi.
X a rid o r q iziq ib   k etib ,  yigirm a  besh  s o ‘m   u z a tib ,  ham m asig a 
b aliq  o lib  q o ‘ya  qoldi.  B esh ta sh o d a n i  k o ‘ta rib   m a sh in a si to m o n  
ketdi.
Y igirm a  m in u tla rg a   q o lm a y ,  A zizbek  b aliq la rn i  so tib   b o ‘ldi. 
Y erga o ‘tirib olib  pullarini sanashga tushdi.  R o p p a-ro sa ellik besh 
s o ‘m  b o ‘pti.
A zizb ek n in g   b irp asd a  sh u n c h a   pul  ishlashi  b o sh q a   b o lalarg a 
alam  qildi.  Bittasi  unga eshittirib:
—  O n asi b u zu q .  M irvali  to g ‘a b ilan  q o c h ib  k e tg a n ,  — dedi.
— N im a deding? Y ana bitta qaytar.
—  Y o q d im i?  Y ana  esh itg in g   kely ap tim i?  A y tg an im   b o ‘lsin, 
sen in g  ay an g jalab !
A zizbek  u n in g   yoqasiga  c h a n g   soldi,  lyagiga  kalla  urdi.  Bola 
o rq ag a  ik k i-u c h   q a d a m   tisa rilib -g a n d ira k la b   b o rd i,  lekin  y iqil- 
m adi.  U  jo n h o la td a  y e rd an  to sh  olib, A zizbekka o ‘qtaldi.
—  Y aqinim ga  kelsang,  sh u  b ilan boshingga solam an!
A zizbek u n i  p isand q ilm ay  boraverdi.  B ola q o c h d i.  K eta tu rib
qoMidagi to sh n i o td i. T o sh  A zizbekning t o ‘pig‘iga tegdi.
9 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
1 2 9

---

—  S h o sh m a ,  qoMimga  tu sh a rsa n ,  —  ded i  b o ld irin i  silarkan 
Azizbek.
H o zirg in a savdosi  yaxshi  boM ganidan q u v o n g a n   A zizbekning 
k o ‘ngli  v ay ro n   boMdi.  Q ish lo q d a   o n a sin in g   M irvali  b ilan  ketib 
q o lg an in i  h a m m a   b ilard i.  Bu  t o ‘g ‘rida  sira  A zizb ek n in g   o ld id a 
gapirishm asdi.  0 ‘rtoqlari gaplashib turganda uning qorasi k o ‘rinishi 
bilan jim ib qolishardi.  Shunda Azizbek, albatta ayam ni gapirishyapti, 
d eb  o ‘ylardi.  Ichlari  kuyib ketardi.
H o z ir u q ish lo q q a q a y ta rk a n ,  ay asin in g  b u  q ilm ish id an  o ‘zini 
q o ‘yarga jo y   to p o lm a y ,  y u m -y u m   yosh  t o ‘kib,  a c h c h iq   q ism a ti- 
d a n   o ‘k in ib   kelardi.
0 ‘ngga burilish joyida sovxozning oq  <«Volga»si turardi. Azizbek 
ayasini  o lib  ketgan  b u   m ash in ag a  nafrat  b ilan   b ir  q a ra d i-y u , 
yuzini  ch etga o ‘girib, jad al keta boshladi.  U ta x m in a n  m ashinadan 
yigirm a q ad am larch a  uzoqlashgan edi,  o rqasidan «Azizbek» degan 
ovoz esh itild i.  Bu o v o z u n g a  q a d rd o n ,  b e sh ik d a  y o tg an   p ay tid an  
q o n -q o n ig a , jo n -jo n ig a  singib  ketgan edi.  S h a rtta  o ‘girilib q aradi. 
DoMana tagida turgan Bodom gulning surm a bosilgan ko‘zlari Azizbek 
to m o n   iltijoli  b o q ib  tu rard i.
A yasi  so c h in i  k e s tir ip ti.O ‘sm ir  b o la la rg a o ‘xsh ab   kestiri pti. 
T illa tish   q o ly d irip ti.B o ‘y n id a  sh o d a -s h o d a   m arvarid.  O y o g ‘ida 
u c h i  bigizdek  o lc h a ra n g   tufli.  K o ‘ylagining  etagi  tizzasid an   t o ‘rt 
enlik y u q o rid a.  B arm o q larid a,  q u lo q larid a b rillia n tla r yaltirardi.
A zizbek o n asin i k o ‘rm aganiga у a rim  oy b o ‘lgandi.  T ushlariga 
kirardi.  K atta  enasiga  b ild irm ay  b u rc h a k -b u rc h a k la rd a   yig‘lardi. 
O n a sin in g   o v o zin i  e sh itib ,  b a d a n id a   sh irin   b ir  n arsa  o 'rm a la b  
ketdi.  H o z ir b o ra m a n , b a g ‘riga o tilib ,  o ‘k irib -o ‘kirib yigMayman, 
d eg an   o ‘y b ir o n d a  x ay o lid an   yug u rib   o ‘tdi.
A m m o  qarshisida tu rg an  x o tin   u n in g  onasiga o ‘xsham asdi.  Bu 
boshqa  B odom gul edi.
A zizbek onasi to m o n g a  o ‘g irilg an ch a q im irla m a y  tu rib  q oldi. 
U nga  intilm adi.  B odom gul bolasi to m o n   kela boshladi.
—  Begim .  B egjonim .  Sog‘inib  k etd im ,  bolam .  Beri  kel.
A zizbek jo y id a n   q im irla m a d i.  O nasiga  q a ra m a y ,  yu zin i  ters
o ‘girib turaverdi.
B odom gul  kelib,  uni b a g ‘riga bosdi.  K uchli a tir h id id an   nafasi 
q ay tg an  A zizbek o n asin i o ‘zid a n   nari  itardi.
—  S o g ‘in m a d in g m i,  b o la m ?   —  d e d i  ovozi  titra b   B odom gul.
A zizbek indam adi.
130

---

— A hvolingni qara.  K iyim laring h am  to ‘zib ketibdi.  M en senga 
k o sty u m ,  etik  o lib  keldim .  U n d a n   keyin...
B odom gul gapini tugatm ay,  m ashina to m o n  jadal ketdi.  U n d an  
shoshib bitta tugun oldi.  Y ana q an d ay d ir kich k in a qog‘o z quti  ham  
oldi.
—  M an a,  m a n a ,  —  d ey ard i  u  o ‘g ‘li  to m o n   sh o sh ib   k elarkan. 
— zo ‘r kostyum.  Finlam iki.  K o‘rganda o ‘rtoqlaringni ko‘zi o ‘ynaydi. 
Senga ataylab b o ‘yningga osib y u radigan  m ag n ito fo n  o lib keldim . 
Z o ‘r a s h u la la m i  yozvolib  esh itib   y u rasan .  E tikka  g ‘a rc h   soldirib 
tikdirdim .  Y urganingda g ‘a rc h -g ‘u rch  qiladi.
B odom gul qoNidagi  n arsalarn i A zizbekka  uzatdi.  A zizbek ikki 
qad am  orqaga chekindi.
—  K erak m as,  k erak m as...
—  N eg a  u n a q a   d e y san ,  b o lag in am ?  M en   seni  o lib  ketgani 
kelganm an.  «Volga»ga  solib opketam an.
A zizbek b o sh in i  k o ‘ta rib ,  o nasiga y o m o n   qaradi.
—  M enga u n aq a qaram a,  bolam .  O n an g m an -a.
—  K atta en am n i kimga tashlab ketam an?! Ahvoli  nim a kechadi?
—  H a fta d a ,  o ‘n  k u n d a   x a b ar o lib  tu ra sa n .
—  K atta e n a m n i tash lab   h e c h  q a y o q q a  k e tm ay m an .  Siz bilan 
k e tm a y m a n .  S izni  y o m o n   к о ‘г а т а п .  M irvali  to g 'a n iy a m  y o m o n  
k o ‘ram an .  Siz... siz...
B o d o m g u ln in g  q o sh lari  c h im irild i.
—  N ega?  M e n g a   n im a  q ip ti?
A zizbek  o n asig a,  siz  b u zu q   x o tin siz,  d e b   a y to lm ad i.  L axcha 
c h o ‘g ‘  b o ‘lib tu rg a n  b u  so ‘z to m o g ‘ida tu rib  qoldi.
—  M irvali  to g ba  seni  yaxshi  k o ‘radi.  0 ‘zim   o ‘g ‘il  qilib  o la ­
m a n ,  d ey ap ti.Y u r,  k etay lik .V elo sip ed   o lib  b eram an .
A zizbek b oshini  sarak -sarak  qildi.
—  K etin g ,  k etin g ,  aya.  A gar  y an a  kelsangiz,  o ‘z im n i  o tib  
q o ‘ya m a n .  0 ‘rto q larim  sen , ja la b  x o tin n in g  bolasisan,  d eb  erm ak  
qilishyapti.  Keting.  H oziroq keting.
A z iz b e k n in g   o v o z i  h ir q ir a b ,  g a p ir o lm a y   q o ld i.  U n in g  
k o ‘zlaridan o ‘t c h aq n ay o tg an g a o ‘xshardi.
—  M a n a   k o 'ra siz ,  M irvali  to g ‘an i  a lb a tta   o tib   tash lay m an ! 
D a d a m n in g  o ‘ch in i  o la m a n .
—  D a d a n g n i  u   oN dirgan  e m a s,  esingni  yiglib  ol.
—  M eni sizdaqa o n a m  y o ‘q.  Keting!
131

---

A zizbek  sh u n d a y   d e d iy u   keskin  bu rilib ,  tu p ro q   y o ‘lda ja d a l 
yurib  ketdi.
B odom gul  qoMidagi  n arsalarn i  u n g a  u z a tg a n c h a   o rq a sid a n  
yugurdi.
—  B olam , bolaginam !  P esh o n am d a bittagina bolam san.  U nd ay  
qilm a. A gar sen x o ‘p  desang,  uyga qaytib k elam an .  Birga tu ram iz.
A zizbek orqasiga q a ram as, y o ‘l-y o ‘Iakay jav rab  borardi:
—  K erakm as,  kelm ang.  U yim izga qad am  bosm ang.  Siz y o m o n  
xotinsiz.
Bodom gul to ‘xtadi.  U o ‘g ‘lim  izm im dan chiqm aydi, deb o ‘ylar- 
di.  Y aqin  b ir  y arim   o y d irk i,  u  ishq  o ‘yinlariga  b erilib ,  ay sh - 
ish rat  o g ‘u sh id a  e n tik ib ,  M irv alin in g   erk a la sh la rid an   x u d d i  tush 
ko‘rayotgandek m av h u m  b ir olam d a yasharkan, qishloqda A zizbek 
ism li  bolasi  b o rlig in i  b iro n   d a q iq a   xayoliga  k eltirm ag an d i.  E ndi 
ishq  o ta sh la ri  o ‘ch ib ,  b a d a n i  soviy  b o sh la g a n d a   b o lasin i  eslab 
qoldi.
Ish q   o ‘y in la r i  b ir  g u rilla b   y o n g a n   g u lx a n g a   o ‘x s h a y d i. 
K im n in g d ir  k o ‘ksini  b ir  d a q iq a   isitad i,  olov  tillari  b ilan   u n in g  
h issi-h irsiy o tlarin i ju n b u sh g a  keltiradi.
Bu  xil  o lo v   o ‘yini  d a rro v  s o ‘n ad i.  U stin i  la h zad a  kul  bosadi.
B od o m g u l  k o ‘ksida  M irvali  y o q q a n   gulxan  o ‘c h a   b o sh lag an  
edi.  Ishq o ‘yinlari  p o yoniga yetay d eb  qolgandi.
B od o m g u l  k o 'k sin i  isitgan,  k o ‘zlarig a  anvoyi  n u rla r jilvasini 
n a m o y ish   q ilg an ,  faqat  tu sh la rd a g in a   boM adigan  b ir  sirli  o lam  
asta-sekin asli holiga qaytayotgan edi.  Bodom gul ana shu m astonavor 
o la m d a   e n tik ib -e n tik ib   y ash a rk a n ,  h ay o tim n in g   b u y o g ‘i  n im a  
boMadi,  d e b   o ‘y lam ag an   edi.
E n d i  o ‘y la y a p ti.  T a n id a   ish q   o ta s h i  so v iy   b o s h la g a n d a , 
b u lu tla r g a c h a   u c h ir ib   o lib   c h iq q a n   m u h a b b a t  k ay fi  ta rq a y  
b o sh la g a n d a  b o lasin i  eslab q o ld i.  D u n y o d a  b ird a n -b ir su y a n a d i- 
g a n im ,  o rz u -u m id la rim n i  ro ‘yobga c h iq a ra d ig a n   o ‘g ‘lo n im ,  d eb  
y o ‘q lab  kelgandi.
Y oshligida  r o ‘zg ‘o r   tashvishi  b oshiga  tu sh g a n   b o la la r  b ird an  
ulg‘ayib qoladilar.  G a p -so ‘zlarida, yurish-turishlarida kattalarga xos 
o d a tla r  p ay d o   boMadi.  A y n iq sa,  o riy at  b irin c h i  o ‘rin g a  c h iq ib  
qoladi.
B od o m g u l  haq id ag i  g a p la r A zizb ek n in g   ic h -e tin i  tim d a la rd i. 
Y uragida  o n asig a  n isb atan   g ‘a z a b m i,  n a fra tm i,  o ‘zi  h a m   hali 
b ilm ay d ig an   b ir  ala m   y ash ard i.  B a’z a n ,  q a n i  edi  o n a m   p o k ,
132

---

b eg ‘u b o r b o ‘lsa-yu, xuddi bolaligim dagidek o sto n a d a  o ‘tirib,  uyga 
kelish in i  in tiz o rlik   b ilan   k u tsa m ,  d e b   sh irin   x o tiralarg a  berilib 
qo lard i.  B iron  o d a m   bu  b o la  B o d o m g u ln in g   o ‘g‘li  desa  ezilib, 
R avshanbekning o ‘g ‘li desa k o ‘ksi to g ‘d e k  koH arilib ketardi.
E n d i  B odom gul  kelin  boMib  tu sh g a n   q a d rd o n   q ish lo g ‘iga, 
opa-singil b o ‘lib ketgan q o ‘n i-q o ‘shnilarga begonadek edi.
U qaytib m ashinaga chiqqanda shofyor, qoMidagi tugunga qarab, 
bo sh   ch ay q ad i.
—  0 ‘g ‘lingiz a n c h a g in a  o ‘ja r  k o ‘rinadi.
B odom gul  in d a m a d i.  U  o lz o ‘ylari  b ilan  o v o ra edi.  D u n y o d a  
h a m m a   narsad an   m osuvo boMgan  bu ay o ln in g  hozirgi  ahvoli ju d a  
a y a n ch li  edi.
M ash in a  u n i  ikki  qavatli  uy  old ig a  tash lab ,  q ay tib   ketdi.  U  
e n d i  zinaga  oyoq  b o say o tg an d a  o rq a sid a n   b ir  ayol  kishining, 
keld in g izm i,  d eg an   tovushi  esh itild i.  B od o m g u l  o ‘girilib  q a ra d i- 
yu,  uni  ta n im a d i.  B ir v a q tla r  n ih o y a td a   ch iro y li  boMgani  b ilinib 
tu rg an ,  en d i xastalikdanm i  yo tu rm u sh   m ash aq q atlarid an m i  rangi 
sin iq q an ,  yuziga ajin  tu sh a  bosh lag an  b u  ayolni  ilgari  biron  m arta 
k o ‘rm agandi.
—  M e n d a  ishingiz b o rm id i?  — ded i  h a y ro n  boMib  B odom gul.
X o tin ,  h a,  d e b   bosh  irg‘ad i.  L ek in   B odom gul  u n g a,  uyga
kiring,  d eb   ay tm ad i.
X o tin   isteh zo   b ilan   dedi:
—  YigM absiz-a?  H ali  k o ‘p  yigMaysiz,  singlim .  V aq tid a  biz 
h a m   q o n -q o n   yigMaganmiz.
B o d o m g u ln in g  zard asi q ay n ab   ketdi.
— N ega u n aq a deysiz?  M enga b u n aq a deyishga n im a haqqingiz 
b o r?  0 ‘zin g iz  kim   boMasiz?
X otin  unga o ‘qrayib qaradi.
—  H a q q im  b o r u c h u n  g ap iry ap m an .  K im   boMasan,  dedingiz? 
Kim ligim ni aytaym i?  M irvalining sizdan oldingi o ‘ynashi boMaman. 
B o‘yningizdagi sh o d a -sh o d a   m arv arid lar a w a l  m en in g  b o 'y n im d a  
edi.  M irvali  o m o n   boMsa,  bu  m a rv a rid la r  hali  k o ‘p  x o tin la rn in g  
b o ‘yn in i bezaydi.  Siz,  h a r qalay,  tekisgina ekansiz. A n c h a d a n  beri 
ishq  o ‘yin id a  m astsiz.  M irvali  h ech   b ir ayol  b ilan   b iro n   yil  boM- 
m agan.  К о ‘ф а   k o ‘ta ra d ig a n  p ay tin g iz h a m   kelib q o lar.  Bu  ish lar 
m en in g  b o sh im d a n  o ‘tgan.  M aslahatim ga q u lo q  soling.  K eting bu 
uy d an .  M irvali s h a rm a n d a  qilib  h a y d am ay  tu rib   keting.  U  o so n - 
lik ch a h ay d am ay d i.  S h ip sh iy d a m   q ilib   haydaydi.  B a rm o q la rin -
133

---

gizdagi  u z u k la m i,  b o ‘yningizdagi  m arv a rid la m i  o lib ,  keyin  h a y ­
daydi.  O b ro ‘yingiz b o rid a  k etib o lin g ,  singlim .
X o tin   u n g a  rah m i  k elgandek,  b o sh -o y o q   q a ra b   c h iq d i-d a , 
s h o ‘ring  q u rsin ,  d e g a n d ek ,  m a ’noli  iljaydi.  K ey in ,  xayr  ham  
d em ay ,  ketaverdi.
Bodomgul uning orqasidan behush qarab qoldi.  Ikkinchi qavatga 
sud ralg an d ek  a rang k o ‘tarildiyu  uyga kirib,  o ‘zini divanga otdi.
U  alam   b ilan   k u y ib -y o n ib ,  o ‘rta n ib   yigMardi.
XIII
T o g ‘  b o la la rin in g   q u v o n c h i  c h e k siz   ed i.  E rta la b d a n   x o n a - 
d o n la rd a   te le v iz o r e k ra n la ri  y o rish d i.  B o la la r d e ra z a la rg a   p a rd a  
tu tib  sabrsizlik b ilan   m u ltfilm  b o sh la n ish in i  k u tish ard i.  E k ra n d a  
gulga toMgan  bogMar,  ch ek siz yaylovlar,  to g ‘  e ta k la rid a  b u lu td e k  
o ‘rlagan q o ‘ylar,  c h o ‘q q ila rd a n   q u yilayotgan  sh a rsh aralar,  o lm a - 
an o rg a,  q o v u n -tarv u zlarg a to 1 lib ketgan gavjum   bo zo rlar,  «qarilik 
g a sh tin i  su ray o tg an »   kek salar,  s h a r u sh la b   p a ra d d a n   o ‘ta y o tg a n  
g o 'd a k la r,  to g ‘- to g ‘  «oq  o ltin »   x irm o n in i  u y a y o tg a n   «zangori 
kem a» lar...
... T u g lruqxona.  D oya xotin qoMida yangi  tugMlgan chaqaloq.  U 
bolani  balan d   k o ‘tarad i.  N u rg a  y o ‘g ‘rilgan  rangin d alalar,  bogMar. 
G o ‘yo  sh u la rn in g   bari  seniki,  d ey ay o tg an d ek .
O q  libosga b u rk an g an   k e lin ch ak  b ilan   «hayot zav q id an   m ast» 
kuyov.  U la r q u c h o q  toMa g u ld asta  b ilan   m o ta m sa ro   o n a   hay kali 
to m o n   k etm oqdalar.
A dirlarda lola terib у urgan bolalarning bosh lari a rang ko‘rinadi. 
K o‘chani toMdirib,  karnay-surnay bilan kuyovnavkarlar kelishyapti. 
A vtobuslar,  m ash in alar to ‘x tagan,  h a m m a  ularga zavq-shavq bilan 
qaraydi.
D alalard a atlas k o ‘ylak kiygan q iz la r g ‘o ‘za c h o p iq  qilishyapti. 
K uyovlardek kiy in g an ,  k o ‘ksi  o rd e n la rg a  toMgan c h o ‘p o n  su ru v - 
suruv q o ‘y o rqasidan  nay chalib  ketyapti.  U n in g  yuzida tabassum , 
qarash lari  m a ’n o li,  xayollari  p o rlo q   e rta n i  k o ‘rib  tu rg an d ek .
Dala shiyponi xuddi kelin tushgan uydek bezatilgan.  D asturxonda 
turfa n o z -n e ’m atlar. Ariq b o ‘yida o p p o q  xalat  kiygan o sh p az palov 
d am lay ap ti.  Jizillab   tu rg a n   k a b o b d an   koM arilayotgan  n im ra n g  
k o ‘kish  tu tu n   p a x ta z o r b o 'y la b  taralad i.  G ‘o ‘za ch o p iq  qilayotgan 
so M qildoq  b a x tiy o r   k o lx o z c h i  q iz la r   h a r   k u n g i  boM ad ig an
134

---

tu sh lik larg a  o lrg an ib   k etishgan  b o  I s a   k erak,  o v q atg a  zan g   urilsa 
h a m   ishni to ‘xtatm ayaptilar. T ep alarid an   «baraka» dorisini sochib 
o ‘tg an   sam o ly o t  uchuvchisiga  m a m n u n  q o ‘l siltab q o ‘yadilar...
N ovvoy tan d ird an  uzilgan loladek patirlam i betiga suv sachratib 
savatga  ta sh lay ap ti.  K o ‘ksiga  ikkita  o rd e n   q ad alg an   b rig a d ir o p a 
d astu rx o n   c h etig a  o p p o q   k ra x m allan g an   salfetka  b ilan  q o sh iq - 
sa n c h q ila m i te rib  c h iq m o q d a ...
Avj pardaga ko'tarilgan kuy tugam ay turib, ekranda «Film tugadi» 
d e g an   yozuv  p ay d o   b o ‘ldi.
N ih o y at, ekranda teletom oshabinlarga k o ‘p d a n  tanish, qadrdon 
b o ‘lib  q o lg an   d ik to r  qiz  k o ‘rindi.
« T elek am eralar,  ra d io   m ik ro fo n lari  T o sh k e n t  aero p o rtid ag i 
xalqaro liniyalarda u ch ad ig an  sam olyotlam i qabul qiluvchi  m axsus 
m a y d o n c h a g a  o ‘rn atilg an .  B u tu n   0 ‘rta O siyo regionidagi b a rc h a  
r e s p u b lik a la rn in g   r a h b a rla ri  sh u   y e rd a .  T o s h k e n t  m e h n a t-  
k a s h la rin in g   m in g -m in g la b   v ak illari  s h io rla r,  tr a n s p a r a n tla r  
k o ‘tarib  olganlar.  U la r «o‘zbek p a x ta k o rlarin in g  otasi»  —  L eonid 
Brejnevni  k u tib  olishga chiqishgan».
S o ch larig a  anvoyi  le n ta la r  ta q q a n   q iz la r  yuqori  m artab ali 
m ehm onga guldastalar tutish u chun sabrsizlik bilan ko‘kka boqadilar. 
K o ‘p  o ‘tm a y ,  o sm o n   b u rc h id a   a z a m a t  havo  la y n erin in g   qorasi 
k o ‘rindi.  H u k u m a t  rahbarlari jim  boMib qolishgan.  U la r T o sh k en t 
te p a sid a   faxriy  d o ira   yasayotgan  «11-62»  h av o   la y n erid an   k o ‘z 
uzishm aydi.  A na, g u ld u ro s solib sam olyot yerga q o ‘ndi.  S am olyot 
eshigi  o c h ilib ,  tra p   q o ‘yildi.  « O lzb ek   p ax ta k o rla rin in g   otasi»  — 
L eonid  Brejnev birin ch i b o ‘lib yuz k o ‘rsatdi. G u ld astalar k o ltargan 
bolalar hurm atli  m e h m o n  sari  qushdek uchib borishardi.  U gullarga 
k o ‘m ilib  ketd i.  R esp u b lik am izn in g   en g   m a s h h u r  kishilari  n o n - 
tu z  k o ‘tarib, oliy m artabali m e h m o n   istiqboliga peshvoz chiqdilar...
« 0 ‘zb ek   p ax ta k o rla rin in g   otasi»  ilgarigi  kelish id a  b o sh in i  b ir 
to m o n g a   sal  egib, ju d a   c h a q q o n   q a d a m   tash lard i.  Bu  gal  u n d ay  
e m a s,  te z -te z   m u n k ib   k e ta r,  q a y o q q a   kelib  q o lg a n in i  b ilm a - 
yotgandek atrofga alanglab qo'yardi.
N ih o y a t  d ik to r  qiz:  « T o sh k en t  a e ro p o rtid a n   o lib   k o ‘rsatgan 
re p o rta jim iz n in g   m axsus  soni  tu g ad i» ,  d e b   e ’lo n   qildi.
M u ltfilm   k u tib   o ‘tirg an   b o la la r  hafsalasi  p ir  b o ‘lib  ta rq a b  
ketishdi.
Y e tim q is h lo q   s a rta r o s h x o n a s id a   te le v iz o r   k o T ib   g u ru n g  
q ila y o tg a n la r d a n   b itta s i,  o ta x o n im iz   p is h ib   q o p tila r ,  y u z la -
135

---

riga  n a rig i  to m o n n in g   s h a rp a s i  tu s h ib   t u r i p t i ,   d e b   y u b o rd i. 
Bu  g a p n i  e s h itg a n la r o ‘z la rin i  e s h itm a g a n g a   s o lib ,  se n   a y tm a - 
d in g ,  b iz   e s h itm a d ik ,  b u   g a p   s h u   y e rd a   q o lib   k e ts in ,  d e y a  
ta r q a b   k e tis h d i.  B a ’z ila ri  te le v iz o r   k o ‘rm a y   m e n   o ‘la y ,  sh u  
o ‘lgurni  u y d a  k o ‘ra  q o lsa m   h a m   b o ‘la rd i-k u   d e g a n ic h a   p ild ira b  
uyiga j o ‘n a b  q o ld i.
Mirvali T oshkentga ketayotganda Tolibjonga, televizom i albatta 
q o ‘yib,  «o‘zbek  p a x ta k o rla rin in g  otasi»ni  k u tib   olish  m aro sim in i 
k o ‘ringlar.  M en   u  kishiga n o n -tu z  o lib c h iq a m a n ,  d cgandi.  N o n - 
tu zn i b o sh q a la r olib ch iq d i-k u !  O tax o n  q o   lidagi  ro ‘yxatga qarab, 
re sp u b lik an in g   n o m d o r  p a x ta k o rla ri,  c h o rv a d o rla rin in g   ism i- 
sharifm i  n o m m a -n o m   o ‘qib b erd i.  U n d a   h a m   M irv alin in g  n o m i 
ch iq m ad i.  Ilgarilari u n in g  ismi birin ch i b o ‘lib aytilardi.  E ndi o ‘zini 
ham  ko‘rsatishm adi, nom ini ham  aytishm adi. T oshkentda boMadigan 
ta n ta n a li  yigM nlarda  te le o p e ra to rla r  faq at  u n i  k o ‘rsatish ard i.  Bu 
gal  n im a b o ‘ldi? T o sh k e n tg a   k etd i-y u ,  suvga tu sh g a n d e k , jim id i- 
ketdi.
K o ‘p c h ilik   M irv a lin i  x u sh   k o ‘rm a sd i.  U n d a n   q o ‘rq a rd i. 
K o‘ch ad an  kelayotganda uyi ostonasida nevarasini o ‘ynatib o ‘tirgan 
o p p o q   soqolli  c h o lla r  h a m   uyga 
kirib  k e ta r,  t o ‘rt-b e s h   kishi 
g u ru n g   qilib  tu rg an   b o ‘lsa,  u n in g   qorasi  k o ‘rinishi  b ila n ,  h a r 
tarafga tarqab ketishardi.
M irvali  b u   to m o n la rd a   o ‘zi  «xon»,  o ‘zi  «bek»  edi.  K o ‘ngliga 
kelgan  h a r q a n d ay  ishni ta p  to rtm a y  qilaverardi.  U  ra h b ar boMgan 
birlashm a h u d u d i g o ‘yo alohida b ir m uzofot, alohida h u k u m at edi. 
M irvalining  o ‘zi jo riy   q ilg an ,  z o ‘rav o n lik k a  a so slan g an   q o n u n - 
qoidalari b o r edi.  Bu qoidalarga  nafaqat b irlash m a o d am lari, h a tto  
q o ‘shni  ray o n ,  q o ‘shni  x o ‘ja lik la r  h a m   b o ‘ysunishi  k erak ,  d eb  
o ‘ylardi.  U nga ters k elad ig an lam in g  kosasi oqarm asdi.
TogMarda yashaydigan erk in ,  h ech  q an d ay  tartibga b o ‘y in  b er- 
m aydigan  asov,  jan g a ri  yig itlar  h a m   u n d a n   q o ‘rq ish ard i.  Lekin 
M irvali  o ‘g ‘rilik  q ilg an ,  ta rtib   b u z g a n la rd a n   b iro n ta sin i  q a m a t- 
m agan.  Q am atsa, bu serfarzand kishilam ing bolalarini kim  boqadi? 
U n in g  m axsus yigitlari o ‘g ‘rilik q ilg an lam i togMar orasiga o p k irib , 
o b d a n   kaltak lab ,  c h a lh a k   qilib ,  tash lab   k elard i.  K altak   y eg an lar 
su d ralib -su d ralib  uyiga k ela rd i-y u ,  to  tan id ag i  o g ‘riq b o silg u n ch a 
«odobli» b o ‘lib yurardi.
M irvali  bu  togMar o rasid a  m u sh ti b ila n ,  q a m c h isi  b ilan   ta rtib  
o ‘rn atg an   edi.
136

---

Tolibjon aw algi yili Q ohiraga ketayotganda O dessada «Gruziya» 
tep lo x o d id a  0 ‘z b e k isto n d an  Y evropaga say o h atg a o tla n ib  tu rg an  
tu ristla r b ilan   u c h ra sh g a n d i.  U la r o rasid a  m a s h h u r a d ib  A bdulla 
Q a h h o r   h a m   b o r  edi.  T o lib jo n   ja s u r  y o z u v c h in in g   kito b larin i 
o ‘q ib ,  g ‘o y ib d a n   h u rm a t  q ilib   y u ra rd i.  U n g a   sh u   a d ib   b ilan  
su h b a tla sh ish   n asib   qilg an   ed i.  S h u n d a   A bdulla  Q a h h o r  u n d a n , 
in im ,  q a y e rd a n   boMasiz,  d e b   so ‘ragandi.
T o lib jo n   tugN lgan jo y in i  ay tg a n d a   a d ib n in g   k o ‘zlari  y ash n ab  
kelgandi.
— A joyib jo y n in g  farzan d i ek ansiz,  — deg an d i  u.  —  U lu g ‘bek, 
Jo m iy ,  N a v o iy   q a d a m i  te k k a n   y erla rd a   o ‘sgan  ek an siz.  S a m a r- 
q a n d d a n  T axti  Q o ra c h a  d o v o n i o rq ali A m ir T e m u r S hah risab zg a 
o ‘tgan.  Ulug‘bek xazinasini Taxti Q oracha dovoniga yashirgan. Navoiy 
S am arqand tahsilini tugatgach, shu dovondan oshib H irotga qaytgan. 
B obur shu dovondan Q obulga ketgan.  Lekin bu joylarning odam lari 
a n tiq a  boMadi.  D irek to rlarin g izn i ta n iy m a n .  U n in g  asli qiyofasini 
chizish qiyin.  Bir ta n d a  ikki o d a m  yashayotganga o ‘xshaydi.  Biri — 
ish b ila rm o n , ta sh k ilo tc h i,  biri — yovuz.  Ikkovi  h a m  avj p a rd a d a . 
Biri birini siqib ch iq a ra m a n  dem aydi.  Ikkovi y o n m a -y o n ,  m ustaqil 
yashaydi.  B irta n g a   ikkovi  n a v b a tm a -n a v b at  h o k im lik  qiladi.  Biri 
uyg‘o n g a n d a ,  biri  m u d ray d i...
A bdulla  Q a h h o m in g  b u  g ap i T o lib jo n g a  sal  o g ‘ir b o tg a n  edi. 
K ey in ch alik   u  n a q a d a r  h a q   e k a n in i  ta n   o lg an d i.
U n g a   kim   n a sih a t  q ilad i?  K im n in g   g a p in i  o la d i?   U   hech  
k im n in g  q o ‘li yetm aydigan balandlikda.  U nga tik borib boMmaydi, 
y o n b o sh id a n   kelib  h a m   boM maydi.
T o lib jo n   a n a   sh u n d o q  ju m b o q la r  ch ig alin i  y ech ish g a  u rin ib  
boshi q o td i. Y uragi siqilib,  k o ‘ch ag a ch iq d i. A zizbek o sto n a d a  y er 
ch iz ib  o ‘tir ip ti. Bu  b o la n in g  niyati b u z u q ,  k o ‘ngliga  sh a y to n   uya 
q u rg a n ,  d eb  o ‘yladi  o ‘z ic h a  T o lib jo n .
Soyga tu sh ib  sh a rsh a ra la r tag id a birpas dilxiralikni  y o zm o q ch i 
b o ‘lib  tu rg a n   e d i,  p a stlik d a n   «N iv a» n in g   o T la b   ch iq a y o tg a n in i 
k o ‘rdi.  K im   boMdi  e k a n ?   M irvali  hali  T o s h k e n td a n   q ay tm a g a n . 
K uyovim  b u n a q a   m a sh in a d a  y u rm ay d i.  B iron o ‘tk in c h i  m a sh in a  
b o 'lis h i  m u m k in  em as.  Bu yoMning boshi  berk .  X alta y o ‘l.
M a sh in a   sh ag ‘al  t o ‘kilgan  yoMdan  silk in ib -silk in ib ,  T o lib ­
jo n n in g  oldiga kelib to ‘xtadi.  U n d an  buxgalter tushdi. Juda tashvishli 
e d i.  O s to n a d a   o 'tir g a n   A z iz b e k k a   g ‘a la ti  b ir  q a ra b   q o ‘y d i-
137

---

d a   T o lib jo n n in g   tirsag id an   o lib   c h e tg a   to rtd i.  T o g ‘o lc h a   tagiga 
kelishdi.
—  B iron  y o q q a  ketib  q o lm a d in g iz m i,  d eb   tash v ish d a  e d im . 
X ayriyat,  sh u   y erd a  ek ansiz.  Ish la r c h a to q ,  T o lib jo n   uka.
—  N im a  g ap   b o ‘ldi?  —  d e d i  x av o tirlan ib   T o lib jo n .
—  M irvali  T o sh k e n td a .  N im a   q ilish im izn i  b ilm ay  oldingizga 
k eld im .B o d o m g u lo ‘zini osib q o ‘yi pti. N im a   qilam iz,  M irvalining 
kelishini  k u ta m iz m i  yo ...  H a y ro n m a n ,  m a rk a z d a   u n i  h ech   kim  
tanim aydi.  H am m a qarindosh-urug‘lari qishloqda.  Qayerga ko‘mish 
kerak?!  E ndi  m a sla h a t sizd an .
T o lib jo n   o ‘ylan ib   q o ld i.  B odom gul  q a rin d o s h -u ru g ‘larin in g  
yuziga oyoq tirab,  Mirvaliga elakishib ketib qolgan.  Q ishloqda  uning 
n o m in i h a m  a ta m a y  qo'y ish g an  edi. Jan o zasin i shu yerda o ‘qishga 
k o ‘n ish arm ik an ?
—  M u n d o q  qilsak,  —  d ed i  T o lib jo n .  —  H a r q a n c h a   m aslah at 
b o ‘lsa,  q ay n o n a sid a n  c h iq ad i. J u d a  d o n o ,  b a m a ’ni  k am pir.  0 ‘sha 
n im a desa, shu boMadi.  Ikkovi A zizbeklar uyi to m o n  yura boshladi. 
Tolibjon shu topda ju d a  chiroyli xalq maqolini esladi: «Yog1 yalaganda 
yot,  q o n   yalaganda q a rin d o sh  y o n in g d a p ay d o  boMadi».
Azizbek o ‘rnidan turib, ularga yoM berdi.  U  ikkoviga ham  hayron 
q a ra b   tu ra rd i.  K im   b ilad i,  u n in g   x ay o lid an   n im a la r  o 'td i  ek an . 
B a lk i,  u  b u la r   d a d a m n in g   d a r a g in i  to p ib   k e ld ila r m i,  d e b  
o ‘y layotganm ikin?
B ech o ra d a d a sid a n  ju d o  boMgani  y e tm a g a n d e k ,  en d i  o n a d a n  
h a m   ayrildi.  Q arib ,  an a   k e ta m a n ,  m a n a   k e ta m a n ,  d eb   tu rg an  
buvisi  ham   o la m d a n  o ‘tib ketsa,  kim  bilan q o ladi? Q ay o q q a b o ra - 
di? N im a  qiladi?
K a m p ir  a y v o n d a  q u ritilg an   to g ‘  ra y h o n in i  u q alab ,  c h o 'p -  
xaslardan tozalab oMirardi.  Bosh ko'tarib, Tolibjon bilan buxgaltem i 
k o ‘rd i-y u ,  yuzida allaq an d ay  q u v o n ch g a o ‘xshash b ir n im a paydo 
boMdi.
—  S a n d iq n i o ch av eray m i? G ‘o y ib im d an  x a b ar to p ib  kelganga 
o ‘xshaysizlar.
Lekin kelganlar chehrasida taskin beruvchi biron belgi sezilmadi. 
Tashvishlanib o ‘m id a n  tura boshladi.  Buxgalter Azizbekka o ‘girildi:
—  S en b irp as k o ‘ch ag a ch iq ib  tu rgin.
A zizbek jo y id an  qim irlam adi. Tolibjon  kam pirning yoniga kelib 
y elkasidan  b e o z o r b o sib ,  oM irishga  u n d a d i.
K a m p ir saro sim a d a  edi.
138

---

—  T o ‘g ‘risini  ay tin g lar,  y a sh irm a n g la r,  R av sh an b eg im   bu 
y o ru g ‘  ja h o n d a   b o rm i?  
B or  boMsa,  b o r  d e n g la r,  y o ‘q  b o 'lsa , 
y o lq d englar.  K utaverib k o ‘zlarim  t o ‘rt  boMgan.
T o lib jo n   u c h u n   b u   s h u m   x ab arn i  aytish  n ih o y a td a   qiyin  edi. 
Oxiri  k am p irg a yuzlandi.
—  E n a ,  n ev aran g iz  k o ‘ch ag a  c h iq ib   tu rsin ,  u n i  o ld id a   ay ta- 
d ig an   gap  e m as  bu.
—  B or,  b o la m ,  b o r.  Bir  ay lan ib   kelgin.
B iroq A zizb ek  q a n d a y d ir falo k atn i  sezg an d ek  ketgisi y o ‘q.  U 
k a tta   e n a sin in g   h a m   g ap in i  o lm ay ,  q ay sarlik   qilib  oMirib  oldi. 
N oiloj  q o lg an  T o lib jo n  y e rd an   k o ‘z u z m a y  gap ira boshladi.
—  E n a jo n ,  en d i  q a n d o q   q ilam iz.  B od o m g u l  p e sh o n am izg a 
sig‘m adi...
U n in g  gapi  o g ‘zida q oldi.  A zizbek sap ch ib  o ‘rn id a n   tu rd i-y u , 
qafasga tushgan sherd ek  o ‘kirib yubordi.
—  D ay u s,  day u s Vali  to g ‘a!  M irvali to g ‘a dayus...
B uxgalter  u n in g  qoM idan  y u lq ib   to rtib   oM qazdi.
—  0 ‘zingni  bos,  bola!  S ab r  qil.  K o ‘zy o sh larin g   hali  kerak 
boMadi.  E n d i  sen  k a tta  yigit boMib q o lg an san .  Sabrli  boM!  Senga 
m aslahat solgani  kelganm iz.  E s-hushingni yigMb,  gapga q u lo q  sol.
T o lib jo n   uzilib  qolgan  g a p n i  uladi:
—  E n ajo n ,  siz x o n a d o n n in g  kattasisiz.  Siz  n im a desan g iz,  shu 
boMadi.  Y o ‘q,  o ‘sh ay o q d a dafn qilib y u b oraveringlar,  desangiz...
K a m p ir  u n in g   g ap in i  boMdi:
—  U n d a y  em as.  B odom gul b u   uyga y o r-y o r b ilan  kelin  boMib 
tu sh g an .  T alo q  olgan  em as.  S hu  uydan  ch iq azam iz.  Y u v ib -tarab , 
g u n o h larid an  forig‘ qilib tu p ro q q a q o ‘yam iz.  F aq at bitta  iltim osim . 
M irvali  ja n o z a g a   k e lm a sin .  K elsa,  o lo m o n   to s h b o ‘ro n   qilib 
yuboradi.
K a m p ir  m u n g ‘ayib,  k ic h k in a g in a   boMib  qoldi.
M aslah at  b ilan   T o lib jo n   shu  y erd a  q o la d ig a n ,  A zizbek  b ilan 
b u x g alter m ay itn i  o lib  kelgani  m arkazga  k etad ig an  boMishdi.
T o lib jo n   uyiga  qay tib   ch iq ib ,  boMgan  v o q ean i  o n asig a  aytdi. 
K a m p ir  n im a la rn id ir  p ic h irla b ,  yuziga  fo tih a  to rtd i.
—  B echora  R isolatning shu bittagina  nevarasidan boshqa  hech 
kimi  yo‘q. T olib bolam ,  m a ’rakaga o ‘zing bosh boM.  H oy, Z aynab, 
yugur,  q o ‘n i-q o ‘shnini chaqir. Y urtga xabar qilishsin.  OMim qursin, 
o M im g in a   q u r s in ,  s h u n a q a   b e m a h a l d a ,  b e m a v r id   k e la d i.
139

---

Q o q ilg a n n in g   o s to n a s id a n   o ‘ta d i.  Q o q ilg a n n i  q o q ib   y iq ita d i. 
S h o ‘rg in an g   q u rg u r  R iso latn in g   k o ‘rgan  k u n i  o z m id i...
Z a y n a b  sh o sh ib  c h iq ib   ketdi.  O rq a sid a n   b o la la r ergashdi.
Y e tim q is h lo q   d o ‘p p id e k   k ic h k in a g in a   e d i.  B ir  q u m g ‘o n  
q a y n a g u n c h a   a y la n ib   c h iq s a   b o ‘la r d i.  F u q a r o s i  b ir - b ir ig a  
q ayishadigan,  b ir-b irid a n   h am iy atin i  ayam aydigan ah il edi.  T o ‘y- 
h ash am lard a h a m m a  b a ro b ar o y oqqa turardi.  B odom gul b u  sokin, 
fayzli qish lo q n in g  xushovoz bulbuli edi. T o ‘ylarda xonish qilganda 
s h a m o lla r  h a m   to^xtagandek  boM ardi.  Q u s h la r  h a m   q o ‘sh ig ‘iga 
q u lo q   s o la rd i.  K e c h q u ru n la ri  d e y a rli  h a m m a   x o n a d o n la rd a  
m a g n ito fo n   q o ‘yi!ar,  u la rd a n   fa q a t  va  fa q a t  B o d o m g u ln in g  
q o ‘sh iq la ri  e sh itila rd i.  Q ish lo q   te p a sid a   B o d o m g u ln in g   ovozi 
to sh la rd a n ,  so y lard an   o sh ib   suzib  yu rard i.
U  Y e tim q ish lo q n in g   bulbuli  ed i.  M irvali  uni  qafasga  solib, 
bandi qilib olib ketg an d an  b u y o n  q ishloq huvillab,  fayzsiz,  m ungli 
b o ‘lib   q o lg a n d i.  B o r a - b o r a   y u r tin i  u n u tg a n   B o d o m g u ld a n  
q is h lo q lik la m in g   h a m   k o ‘ngli  q o ld i.  U n i  u n u ta   b o s h la s h d i. 
Y etim q ish lo q  ayollari sh a ’n in i bulg‘ag an ,  u larn in g  boshlarini xam  
qilg an   B od o m g u l  n a z a rd a n   q o ld i.  U n in g   q o ‘sh iq lari  yozilgan 
m ag n ito fo n  len talarin i  to k c h a la rd a  c h a n g  bosdi.
Tolibjon uni  ko‘rm agan, q o ‘shiqlarini ham  eshitm agandi.  Faqat 
ta ’rifi u z u q -y u lu q  qulogMga c h a lin g a n  p a y tla r b o ‘lgandi.
A zizbeklar hovlisi xotin-xalajga to ‘lib ketdi.  Eshik tashqarisida 
y e tti-sa k k iz   e rk a k  jim g in a  T o lib jo n n i  k u tib   tu rish ard i.  M aslah at 
bilan birovini qabristonga, birovini g ‘assolga,  birovini O qsoqolning 
hujrasidagi  m a h a lla n in g   sa m o v a rin i,  c h o y n a k -p iy o la la rin i  olib 
kelishgajo‘natishdi.
K am p ir qabristo n g a kelayotgan yigitni to ‘xtatib, sh u n d ay  dedi:
—  G o T k o v g a   ta y in la n g la r,  q azig an   g o T   y o n id a n   ikkita  jo y  
o lib  q o ‘ysin.
H e c h   kim   u n d a n   nega d e b  so ‘ram adi.
DoMana tagidagi toshda yetti-sakkiz chol hassasiga bag‘rini berib 
jim g in a oMirardi.  Ich k arid an  c h iq q a n  yigit T olibjonga dedi:
—  K afanlik kerak.  B ironta bolani  m agazinga yuboring.
U larg a q u lo q  solib tu rg an  c h o l h assa d a n  b ag ‘rini  uzib  dedi:
—  Q id irm a ,  h e c h  q a y d a  kafanlik  y o ‘q.  B ir ta b a rm k  z o t  q azo  
qilg an d i, besh  k u n  b u ru n .  B u tu n   ray o n n i q id irib  to p o lm ag an m iz. 
Y aqin  t o ‘rt  yildirki,  o b last  m ag azin larig a  su rp   k elm ay   q o ‘ygan. 
M u rd an i jo y n am o zg a kafanlaganm iz.
140

---

T o lib jo n   h a y ro n   boMdi.  N a h o tk i,  o lti  m illio n   to n n a   paxta 
to p sh irib ,  b itta  kafanlikka z o r boMsa...
—  E h tim o l,  k afanlikning keragi  h a m  boMmas.  0 ‘z jo n ig a  qasd 
qilganga ja n o z a  buyurm aydi.  M urdasi h a m  yuvilm aydi.
Bu  g a p n i  ay tg an   kishiga  h a m m a   b a ro b a r o ‘girilib  q arad i.  Bir 
c h o l  o ‘rn id an  tu rib ,  u n g a o ‘d a g ‘aylab  ketdi:
—  B uyuradi,  ja n o z a   buyuradi!  B o d o m g u ln in g   ja m i  g u n o h - 
larini  ta n g rid a n   s o ‘rab   o lam iz.  U n i  o ‘z jo n ig a   qasd  qilishga  kim  
m a jb u r  q ilg an in i  bilib  tu rib m iz.
O T irg an lar,  t o ‘g ‘ri,  t o ‘g ‘ri  deyishdi.  Shu  g a p n i  aytgan  kishi, 
« taom ilni ay td im -d a» , deya ch etg a chiqdi.
C h o l  t o ‘g ‘ri  ay tg a n   e k a n ,  k a fa n lik   q id irib   k e tg a n la rn in g  
h am m asi q u ru q  qaytishdi. T olibjon  Z ay n ab n i ch aq irib ,  en d i  n im a 
q ilam iz,  d eb   m a sla h a t  soldi.
—  R isolat  a y a m d a n   so ‘rab  k o ‘ray -ch i.
Z a y n a b   sh u n d a y   d eb   ichkariga  kirib  ketdi.  K a m p ir  h a m o n  
o ‘tirg an  jo y id a  p ich irlab ,  tc b ra n a rd i...  Z a y n a b  unga  h ech   qayerda 
k afanlik  y o ‘qligini  aytdi.  K a m p ir  Ь1фа8  jim   q o lg a n d a n   keyin 
c h o ‘ntagi  o g ‘ziga  q ad alg an   t o ‘g ‘n a g ‘ich in i  tim irsk ilan ib   c h iq aza 
boshladi.  K attak o n  kalit olib Z aynabga uzatdi.
—  Ich k arig a  kir.  M e h ro b d a n   t o ‘sh ak larn i  tu sh irib ,  san d iq n i 
och!  Ich id a oNim likka atagan tu g u n im  bor.  O lib chiq!
Z ay n ab  ichkariga kirib  ketdi.  Bir ozd an   so ‘ng sandiq qulfm ing 
d a ra n g la g a n i  e sh itild i.  Z a y n a b   tu g u n c h a   k o ‘t.arib  c h iq d i-d a , 
k am p irn in g  oldiga q o ‘ydi.
—  0 ‘zin g   och!
Zaynab tugunni yecha boshladi.  Ichida bir kafanlik surp, qog‘oziga 
ara b   alifb o sid a  « G u ljah o n »   d e b   yozilgan  so v u n ,  b ir  sh ish a  atir, 
quritilgan  ray h o n ,  elliktacha d a stro ‘m o l va yana qog‘ozga o ‘ralgan 
n im a d ir b o r edi.  Z ay n ab  u n i  h a m  o ch d i.  0 ‘n ta  qizil o ‘ttiz  so ‘m lik 
pul.  Y uvg‘uvchiga  a talg an   ikki  kiyim lik  sa tin ,  b itta   p e sh o n a b o g ‘ 
b o r edi.  Z a y n a b   kam pirga:
—  E n a, b u  p u lla r en d i o ‘tm aydi.  P ul alm ash g an ig a o ‘ttiz  besh 
yil  boMay  d e y a p ti-k u ,  —  dedi.
K a m p ir u n in g  gapiga  parvo q ilm ad i.
—  N e g a  o ‘tm a s ek an ?  S h u   p u l  s h o ‘ro n ik im i,  o ‘ta d i,  —  dedi. 
—  H am m asin i o b o r, g ‘asso ln in g  qoMiga ber.  Q azoyim   yetsa,  yurt 
b ir am a lla b   k o ‘m ib   q o ‘yar.  0 ‘lim n i  k u tg an   oM m aydi,  k u tm ag an
141

---

o 'la d i.  Q irq  y ildan  beri  an a   oM am an,  m a n a   o ‘la m a n ,  d ey m a n . 
Q a n i,  o ‘lim   o ‘lg u r  kela  qolsa.
S oat  u c h la rd a n   o sh g an d a  m ay itn i  olib  kelishdi.  Sovxoz profi- 
laktoriyasining vrachi  S e d o n a  bilan b ir h a m sh ira d a n   bo sh q a  hech 
kim  kelm adi.  C hoyshabga  o ‘ralgan  B odom gulning jasad in i hovliga 
olib  kirganlarida  h a m ,  u n i  uyga olib o ‘tay o tg an larid a  ham   k am p ir 
o ‘rn id a n   tu rm a d i,  q a ra m a d i,  p ic h irla b   o ‘tirav erd i.  G ‘assol  x o tin  
yuvib,  k afan lab  boM gandan  key in g in a  uyga  kirib,  B o d o m g u ln in g  
y u z in i  o c h is h n i  b u y u rd i.  O d a td a ,  y u v ilg a n   ja s a d n in g   y u zi 
och ilm asd i.  K a m p irn in g  g ap in i  ikki  qilish m ad i.  O ch ish d i.
K a m p ir  M irvali  yoMdan  u rg an   k u n d a n   b o sh lab   u n d a n   h a z a r 
qildi.  Y uvuqsiz,  d eb   b iro n   m a rta   b o ‘lsin  b etig a  q a ra b   q o ‘y m ad i. 
Q o ‘lid an  o v q at y em ad i.  K ir-c h irin i  h a m ,  y e m a k -ic h m a g in i  h a m  
b o ‘lak  qildi.  E n d i  B od o m g u l  b u tu n   g u n o h la rid a n   fo rig 1  boNib, 
abadiy uyquda yotardi. Jam i gunohlari, el-yurt oldidagi yuzqaroliklari 
jo n i b ilan birga ta n in i  ta rk  qilgan edi.  K am p ir yuvilib  pok boMgan 
kelinining peshonasidan siladi.  Engashib,  manglayiga asta lab tegizdi. 
N im ad ir deb pichirladi.  K o'zlaridan ikki-uch yosh tom chisi  kafanga 
tushdi.
B odom gul  —  yangi  kelin  boMib  tu sh g a n   n ik o h   to n g id ag id ek , 
nihoyatda chiroyli boMib ketgandi.  Q izillik qochgan o p p o q  betidagi 
m oshdek xoli yanada qorayib k o ‘rinardi.  Q oshlari zulukdek qotgan. 
Y u m u q  qovoqlari  uchidagi u zu n   k ipriklari  bir-biri b ilan jip sla sh ib  
ketgan  edi.  A tro fd a  ay o llar  faryod  u rib ,  ay tib   yigM ayotgan  shu 
d aq iq alard a k am p ir  B odom gulning kelin  boMib tush g an   paytlarini 
eslayapti.  E rtalabki  k elinsalom .  B od o m g u l  h a rir  p a rd a   y o p in ib , 
eng  a w a lo ,  q ay n o n asig a  salo m   qildi.  E n g ash g an d a  y elk alarid an  
oshib tu sh g an   s o c h p o p u k la r u ch id ag i  q o ‘ngM roqchalar b ir-b irig a 
urilib, ja ra n g la b   ketdi.  Q a y n o n a  beqiyos ch iro y li  k elin n in g  yuzini 
o chib, b ir dam  to m o sh a qildi.  B odom gulning yuzi sh arm -h ay o d an  
lov-lov  y o n a r  ed i.  K ip rik   koMarib  q ay n o n asig a  b e tla b   q a ro l- 
m adi.  L ab lari,  k ich k in ag in a  lablari  q im irlad i.  A ssalo m ,  d e d im i, 
n im a d ir  d ed i.  K a m p ir  u n in g   y elk alarin i  silab ,  baxtli  boMing, 
b o la m ,  q o ‘shgani  b ilan  q o ‘sh a  q arin g ,  d eb   m an g lay id an   o ‘pdi. 
B o d o m g u ln in g   p esh o n asi  q izib  k etg an ,  q a y n o n a n in g   lablarini 
kuydirgudek edi.
K a m p ir  en d i  u n in g   m u zd ek ,  sovib  q o lg an   p e sh o n asig a  lab 
tegizdi.  Payvasta q oshlarini siladi.  K eyin qaltirab:
142

---

—  K apalak  kiygan  k elad i,  kafan  kiygan  k etad i,  —  d eb   p ic h ir­
ladi.  —  K ap alak   kiyib  k e lg a n d in g ,  b o la m .  E n d i  k afan   kiyib 
ketyapsan.  Asli,  bu  kafan  m enga atalgan edi.  Q an d o q   qilay, bu jo n  
o ‘lg u r ch iq a v e rm a sa.  G u n o h la rin g n i  g a rd a n im g a   o ld im ,  bolam . 
D o ‘zax o ‘tla rid a   m e n   kuyay.  S en h u r-g ‘ilm o n la rg a  q o ‘shilib  ket. 
K afanim ni  senga b erdim .  Pokiza tanga atalgan k afan im n i b erdim . 
T in c h   yot,  b o lam .  O rq a n g d a n   hech   kim   to sh   o tm a y d i.  B iron 
o g ‘iz  y o m o n   g ap   ay tm ay d i.  K o ‘zim   tirik   e k a n ,  seni  y o m o n o tliq  
q ilm a y m a n .  T o n g -sa h a rla rd a   tilo v at  qilib ,  g u n o h la rin g n i  s o ‘rab 
o la m a n .  B o la m ,  m e n i  q a r g ‘a m a .  M e n d a n   ro z i  b o i i b   k et. 
Ravshanbekkinam ningjasadi topilsa, yonginangga yotqizam an.  Biiga 
b o ‘lasizlar,  keyin  m e n   h a m   y o n in g larg a  b o ra m a n .
K a m p ir  q a ltira b   y o n b o s h ig a   o g ‘ib  k e td i.  X o tin la r  suy ab  
rostlashdi.  QoMtigNdan  k o ‘tarib ,  tashqariga olib c h iq a  boshlashdi. 
K a m p irn in g   ikki  q o ‘li  o p p o q   kafanga  c h u lg ‘an g a n   B odom gul 
tom onga c h o ‘zilgancha ketardi.
Bu to g ‘larda kiyikdek yugurgan, sh am o ld ek  yelgan, b u lbuldek 
n o la   q ilg an ,  h a r  b a h o r  to g 1  yonbagN rlarida  lov-lov  y o n ad ig an  
lola gulx an larid ek  k o ‘zlarni y ash n atg an ,  to 'y la rg a  fayz kiritadigan 
—  b u tu n   q ish lo q n in g  erk a  k elinchagi  B o d o m g u ln in g  ta b ia t faqat 
b ir  m a rta g in a   y aratish i  m u m k in   boMgan  c h e h rasig a  en d i  p a rd a 
to rtilg a n  edi.
Oftob og‘ayotganda tobutni yelkaga olishdi. Azizbek oldinda belini 
bog1 lab borardi.  N e c h a  oylardan beri to k c h a d a  ch an g  bosib yotgan 
le n ta la r  y a n a   m a g n ito fo n g a  q o 'y ild i.  T o   q ab risto n g a   y etg u n c h a  
xonadonlarda tobut eshik oldidan o ‘tishi bilan m agnitofon q o ‘yishar, 
B o d o m g u ln in g  c h irm a n d a  jo 'rlig id a  ay tg an   m ungli q o ‘sh iq lari to 
qabristongacha kuzatib borardi.  Bodom gul xuddi o ‘z janozasida o 'zi 
faryod  urib,  aytib yigM ayotganga o ‘xshardi.
K u n   b o tish   ufqi  alv o n   n u rla rin i  c h o 'q q ila rg a   sa n c h ay o tg an  
c h o g ‘i  B odom gulni tu p ro q q a  q o ‘yishdi.
H a r  y u rtn in g   m a sh h u r  b ir  n im asi  boMadi.  P arijn in g  ja h o n g a  
m a sh h u r  Eyfel  m in o ra si,  S a m a rq a n d n in g   d u n y o n i  lol  q o ld irg an  
R egistoni,  B uxoroning bulutlarga boshi  qadalgan  M inorai  K aloni, 
Y e tim q ish lo q n in g   b itta -y u   b itta   sh u   erk a  B o dom guli  b o r  edi. 
E n d i  u  y o ‘q.  Y e tim q ish lo q  yan a b ir m a rta  y etim  boMib qoldi.
Mirvali uch k u ndan keyin T osh k en td an  qaytdi.  BoMgan voqeani 
e sh itib ,  e sa n k ira b   q o ld i.  U  c h in a k a m ig a   B o d o m g u ln i  yaxshi
143

---

ko‘rarm idi?  U lar o ‘rtasidagi  m unosabat  m uhabbatm idi?  H ar qalay, 
M irvali  B odom gulni  b iro n   kun  k o ‘rm ay qolsa,  k o ‘ngli  u to m o n g a  
talpinaverardi.  Bii^ga bo ‘lgiin paytlarda dunyoning jam i tashvishlarini 
un u tib ,  b ag ‘riga singib ketardi.
M irvali yuragi  betlab kunduzi Y etim qishloqqa kelolm adi.  Q osh 
qorayganda m ashinani pastlikda qoldirib,  piyoda qabristonga keldi. 
Hali oy ko‘tarilm agan.  G o ‘rkovning hujrasida chiroq yonib turardi. 
M irvali  g o ‘rkovga  u c h ra b ,  B o d o m g u ln in g   q ab rin i  k o ‘rsatish n i 
s o ‘radi.  0 ‘t - o ‘la n la r  o ‘sib  ketg an   g o ‘rlarn in g   k o ‘pi  o ‘pirilg an , 
yoz  o ‘rtasi  b o iis h ig a   q a ra m a y ,  d arax tlari  b arg   ta sh la g a n ,  tosh 
sag ‘a n a la r  tag id a  s h a m la r  lip illa b   y o n a y o tg a n   v ah im ali  q ab ris- 
to n d a  g o ‘rkov  M irvalini  e rg a sh tirib  b o ra rd i.  U  y angi,  ustiga atigi 
bittagina hassa sanchilgan  q a b r old id a t o ‘xtadi.  Bu  B odom gulning 
g o ‘ri  edi.  M irvali  q a b rn in g  o y o q  to m o n id a  ju d a   u z o q  c h o ‘kkalab 
o ‘tird i.  Bir o g ‘iz  h a m   s o ‘z  a y tm a d i.  B iron  m a rta   b o ‘lsin  b o sh in i 
ko‘tarib atrofga qaram adi.  Shu engashganicha qim irlam ay, m unkayib 
o ‘tirav erd i.  T ik  tu ra v e rib   o y o g ‘i  to lg an   g o ‘rkov,  k etish in i  h a m  
ketm asligini  h a m   b ilm ay ,  ogN rligini  d a m   o ‘ng  o y o g ‘iga,  d a m  
c h a p   o y o g ‘iga  ta sh la b ,  M irv alin in g   o ‘rn id a n   tu rish in i  b e to q a t 
boMib  k u tard i.  O xiri  M irvali  ikki  tizzasiga tira lib  o ‘rn id a n   tu rd i, 
g o ‘rkovga eigashib darvozaxona to m o n  yura boshladi.
U   k e ta r o ld id a  g o ‘rkovga  sa n a m a sd a n   b ir d a sta   p u l  tu tq a z d i. 
H e c h   n arsa  d e m a d i.  A ftid a n ,  g o ‘rkov  n im a   q ilish in i  o ‘zi  bilsa 
kerak, bo sh   irg‘ab o rq asid an  q a ra b  q oldi.  M irvali u zo q lash g an d an  
keyin,  u  h u jrad an  sh am   olib  ch iq ib ,  yan a  B o d o m g u ln in g  boshiga 
bordi.  S h am n i yoqib, birpas q a ra b  tu rd i-d a ,  so lng qurigan o ‘tla m i 
shitirlatib orqasiga qaytdi.
B o y o ‘g ‘lin in g   x u n u k   o v o zi  e sh itild i.  O y  k o 'ta rilis h i  b ilan 
chirildoqlar bazm i boshlandi.  0 ‘pirilgan g o ‘rlardan bir-birini quvib 
yovvoyi  m u sh u k la r  ch iq d i.  U la rn in g   k o ‘zlari  k u m u sh   tan g a d e k  
k o ‘k im tir  sovuq  n u r  boMib  u zo q   o ‘c h m a y   tu ra d i.
Y e ttin ch i  la m p a  a ra n g  y o ritib  tu rg a n   h u jra d a  g o ‘rkov Q u r ’o n  
tilovat qilardi.
144

---