Qarshi muhandislik

ATROF – MUHITNI MUHOFAZA QILISH.

Atmosfera xavosining tarkibi va sifati masalasi, pirovard natijada inson uchun xayot-mamot masalasidir. Chunki inson xayotini yetarli mikdordagi kislorodli, sof xavosiz tasavvur etib bulmaydi. Inson kuniga urtacha xisobda 9 kg xavo bilan nafas oladi, 1,24 kg ovkat istemol kiladi, 2 litr suv ichadi. Birok yukorida ta’kidlaganimizdek, inson xayoti xavoning mikdori bilangina emas, balki sifati bilan xam chambarchas boglikdir. Atmosfera xavosining ifloslanishi insonning sogligiga, ish kobiliyatiga va xayotiga bevosita salbiy ta’sir kursatadi. Masalan,
inson urtacha umr (70 y.) dovomida 600 ming kub metr xavoni nafas olish jarayonida upkasi orkali utkazadi. Bu xavoning zararli moddalar bilan kisman ifloslanishi xam inson sogligiga putur yetkazadi.
Bundan tashkari, fauna va floraning biologik maxsuldorligi, ekinlar xosildorligi umuman tabiy lanshaftlarning iktisodiy imkoniyatlari xam bevosita yoki bilvosita atmosfera xavosiningtarkibi va sifatiga boglik.
Atmosferaning ifloslanishi-xavodagi turli aralashmalar-xar xil gazlar, suv buglari, kattik va suyuk zarrachalar xatto radioaktiv changlarga boglik bulib, ular atmosferaning sifatini buzadi, tabiiy kupdan-kup salbiy okibatlarga olib keladi. Atmosferaning ifloslanish manbalari ikkiga bulinadi. Bular-xavoning tabiiy va sun’iy (antropogen, asosan texnogen) ifloslanishidan iborat. Atmosferaning tabiiy ifloslanishi vulkanlar otilganda xosil bulgan kurum va gazlar, tabiiy yonginlardan ajralib chikkan tutun, dengiz suvi mavjlanganda xavoga ajralib chikuvchi tuz zarrachalari, tumanlar, chang-kum, usimlik changlari, mikroorganizmlar xamda kosmik chang xisobiga ruy beradi. Bular atmosfera xavosidagi muxim sifat uzgarishlariga olib kelmaydi, fakat ayrim kuchli vulkan otilishlaridan sung turli xil chang tuzon atmosferada ancha vakt turib kolib, xavoning jiddiy ifloslanishiga olib kelishi mumkin. Bunda nixoyatda katta mikdordagi zarrachalar xavoda muallak turib kolib, yer yuzasiga yetib keladigan kuyosh energiyasi mikdoriga jiddiy ta’sir kursatishi, anikrogi vulkan otilgan joydagi tugri radiatsiya mikdorini bir necha oy dovomida 10-20 % gacha kamaytirishi mumkin.
Birok xozirgi vaktda atmosferaning xolatiga tabiiy ifloslanishga karaganda sun’iy ifloslanish ancha katta salbiy ta’sir kursatmokda va buning ustiga bu ta’sir tobora ortib xavfli tus olmokda.
Chunki inson ishlab chikarish faoliyatining xozirgi tarakkiyoti atmosferaga zararli moddalarni tobora kuplab chikarib tashlash bilan birlikda dovom etmokda. Natijada xar yili atmosferaga milliard tonalab xar-xil moddalar kushilmokda. Fakat changni mikdori xozirgi vaktda barcha (tabiiy va antropogen) manbalardan yiliga urta xisobda 2 mlrd. tonnadan ortik xosil buladi (L.A.Alibekov, S.A.Nishonov, 1983, 60 b.). Nixoyat kup mikdordagi zaxarli va zararli bu moddalar: aerozol,
changlar (chang, tutun, mikrob, usimlik changlari), gazsimon moddalar va suv buglari (uglerod oksidi (SO), oltingugurt gazi (SO₂), azot oksidi (NO), vodorod sulfid (H₂S), uglevodlar, organik moddalar, sulfidlar, nitratlar, kurgoshin (Pb), temir(Fe), ftor birikmalari, xidli moddalar va boshkalar), radioaktiv modalar, pestitsidlardan iboratdir. Bu barcha ximiyaviy moddalar zaxarli bulib, ularning kupchiligi atmosferada uzgarib turadi. Kuyosh nurining ta’siri ostida va ozon ekranining ishtirokida ancha balandda biz xali yaxshi bilmaydigan xilma-xil ximiyaviy reaksiyalar vujudga kelib yana xam zararlirok yangi birikmalar paydo bulmokda.
Atmosferaga chikarilgan ifloslantiruvchi moddalar 1990 yilda umumiy mikdori (turt xil asosiy chikindilar) dunyo buyicha 401 mln.t., Rossiyada 26,2 mln.t., Uzbekistonda 1,85 mln.t. ni tashkil etdi.
Insoniyatni kundalik faoliyati natijasida atmosferada oltingugurt gazlari va azot oksidlarining mikdori kundan kunga kupayib bormokda. Bu gazlarni boshka gazlardan farki shundaki, bularning kupayishi natijasida yerning kislotaligi ortib bormokda. Masalan, SO₂ ning uzidan atmosferaga xar yili 150 mln. tonna tashlanmokda. Bu gazning atmosferaga chikishida issiklik elektr stansiyalari muxim axamiyat kasb etadi.
Atmosferaga butun ajralayotgan SO₂ ning 50% ni shu stansiyalar bermokda. Rangli metallurgiya 15%, kora metallurgiya 9%, isitish tizimlari 9%, mashinasozlik sanoati 6% ni bermokda. Sanoat xududlari xavosida SO₂ ning mikdori shaxar chekkalaridagi va ayniksa dengiz, okean xavosidagidan bir necha bor ortik. Bu gazlarni yana boshka xususiyati xam borki, ular atmosferada 10-15 kunlab turishi va shamol natijasida bir xududdan ikkinchi xududga bemalol utishi mumkin. Shu sababli xam sanoati kuchli rivojlangan Angliya, Germaniya, Italiya va boshka kator mamalakatlardan sanoati uncha tarakkiy etmagan mamlakatlarga xavo orkali utib, xavosini va yerini shu gazlar bilan va ularni birikmalari bilan ifloslantirmokda. Maklakatimizda umumiy ifloslantiruvchi moddalarning 51,9 % ni uglerod oksidi, 16,0 % ni oltingugurt oksidi, 17,9 % ni uglevodorodlar, 8,9 % ni
azot oksidlari, 6,1 % ni kattik moddalar va 0,2 % ni boshka zararli moddalar tashkil etgan.
Bu gazlar atmosferada suv va bug bilan birikib, shu oksidlarning kislotalarini xosil kiladi (H₂SO₄, H₂SO₃). Bu kislotalar uz navbatida Yevropadagi kimmatli yodgorliklarning yemirilishiga sabab bulmokda. Keyingi yillarda insoniyatning tabiatga salbiy ta’siri va biosferada ilgari uning tarkibiga kirmagan kuplab chikindilarni chikarishi tufayli bir necha million yillab saklanib kelgan muvozanat buzilmokda. Natijada kuyoshdan ultrabinafsha nurlar yergacha yetib kelmokda va uning ta’sirida yer atmosferasida ozon mikdori ortib bormokda. Ozonning uzi esa fotoximiyaviy smogning xosil bulishida asosiy faktorlardan biri bulib kelmokda. Ozonning yer atmosferasida xosil bulishiga keyingi yillarda atmosferaga kuplab tashlanayotgan azot oksidlari xam «yordam bermokda» Ammo sanoatning rivojlanishi xar xil organik moddalarning energiya olish maksadida yokilishi va ayniksa avtotransportlar uchun uglevodorodlarni kuplab yokilishi va ularning yonish kamerasida kislorod bilan kushilib yonishi orkali kuplab azot oksidlari xosil buladi. Bu oksidlar atmosfera kislorodi bilan yanada oksidlanib, uz navbatida ozonning kuplab xosil bulishiga olib keladi. Olimlarning kuzatishlari shuni kursatdiki, ozonning xosil bulishi azot oksidlari yordamida kuyoshdan kelayotgan nurlarning tulkin uzunligi uncha kiska bulmagan takdirda xam bulishi mumkinligi aniklanadi. Yana shu narsa ma’lum buldiki, ozonning xosil bulishida azot oksidlaridan tashkari uglevodorodlar, ayniksa tuyinmagan uglevodorodlar jumladan pentan (С₅Н₁₂) va geksanlar (С₆Н₁₄) xam katta rol uynashi ma’lum buldi. Bu gazlarning asosiy manbai sanoat chikindilari va avtomobillardan ajralayotgan gazlar bulishi mumkin.
Ajralayotgan uglevodorodlar konsentratsiyasi azot oksidlariga nisbatan kancha
katta bulsa, ozonning xosil bulishi shuncha tezlashadi. Bu yerda shuni ta’kidlash kerakki, azot oksidlari issiklik elektr stansiyalarining va avtomobilning yonish kamerasidan tezda chikib ketganligi sababli azot (IV)-oksidigacha (NO₂) oksidlana olmaydi. Ammo azot oksidi kuzgalgan xolatda koladi. Kuzgalgan xolatdagi azot

2. 
   oksid (NO) kuyosh nuri ta’sirida ma’lum energiyani yutib, azot (IV) oksidigacha (NO₂) oksidlanishi ma’lum.
   

Azot(IV) oksid esa uz navbatida kuyosh nuri ta’sirida kuzgalgan xolatga kelishi va atmosferadagi birorta modda molekulasi bilan ximiyaviy reaksiyaga kirishi va uz energiyasini berib, NO oksidini va atomar kislorodni yoki ozonni xosil kilish mumkin.
Bu yerda yana shuni ta’kidlash mumkinki, azot (II)oksid ozon molekulasi ta’sirida juda osongina azot (IV) oksidgacha oksidlanadi.
Agar bordiyu shu jarayon bulmaganida juda tez vakt ichida ozon mikdori yer atmosferasida ortib ketgan bular edi. Atmosfera xavosining zaxarlanishida SO va NO₂ asosiy rol uynaydi. Shu sababli, atmosfera xavosi tekshirilganda, asosan shu gazlar konsentratsiyasi xisobga olinadi.
AKShda atmosferaning fotoximiyaviy zaxarlanishini 3 ta kategoriyaga bulib urganiladi va shu asosda trevoga beriladi. Agar SO ning konsentratsiyasi 100 mg/m³, NO, NO₂ 6 mg/m³, fotooksidantlar 1mg/m³ bulsa, 1-darajali zaxarlanish; agar SOning konsentratsiyasi 200 mg/m³, NO, NO₂ 10mg/m³ fotooksidantlar 2 mg/m³ bulsa, 2-darajali zaxarlanish; agar bordiyu SOning konsentratsiyasi 300 mg/m³, NO, NO₂ 20 mg/m³ fotooksidantlar 3 mg/m³ bulsa, 3-darajali zaxarlanish buladi.
Azot oksid atmosferada ozon kavatining yemirilishida katalizator rolini uynaydi, deb yukorida aytildi. Azot oksidning xosil bulishining yerdagi bakteriyalar faoliyati tufayli xosil buladigan N₂O asosiy manba rolini uynaydi. N₂O molekulasini ancha mustaxkam tuzilgan bulib, troposferani xamma kismiga deyarli bir xil tarkalgan. Uning molekulasi mustaxkamligi tufayli sekin-asta diffuziya tufayli strotosferaga kirib borishi va u yerda kuzgalgan kislorod atomi bilan, azot oksidi xosil kiladi yoki uzi erkin azotgacha tiklanishi mumkin.