Qarshi muhandislik iqtisodiyot

o‘lchagichi sxemasi 

---

145 
Bunday sath o‘lchagichlarning kamchiligi kichik vaqt oralig‘ini aniq o‘lchash 
qiyinligidir, ular nurlanish doirasida turgan boshqa predmetlarga g‘oyat sezgir. 
Suyuq metallarning sath o‘lchagichlari 200 mm gacha o‘lchash diapazoniga ega, 
o‘lchashnint asosiy xatoligi ±2%. 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.Radioizotopli sath o‘lchagichlarining ishlash prinsipi. 
2.Nurlanish manbai sifati. 
3.Suyuqlikda ultratovushning tarqalish tezligi. 
4.Ultratovushli sath o‘lchagichlarining ishlash prinsipi. 
5.Radioto‘lqinli sath o‘lchash vositalari. 

---

146 
30-MAVZU.MODDALARNING TARKIBINI TAHLIL QILISH VA 
PARAMETRLARINI O‘LCHASH USULLARI VA ASBOBLARI.
Reja 
1.
Asosiy ma’lumotlar va tasnifi.
 
2.
Gazlarning tarkibini tahlil qilish.
 
3.
Tahlilning konduktometrik usuli.
 
1. Asosiy ma’lumotlar va tasnifi. 
Texnologik jarayonlarni harorat, bosim, sarf va sath kabi parametrlarga 
ko‘ra boshqarish, ko‘pincha, talab etilgan sifatdagi mahsulotlar olishga kafolat bera 
olmaydi. Ko‘pgina hollarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tarkibi va fizik 
xossalarini avtomatik tarzda nazorat qilish zarurati tug‘iladi. Texnologik jarayonlar 
davomida qayta ishlanayotgan moddalarning tarkibi va ularning fizik xossalari 
o‘zgaradi, bu parametrlarni nazorat qilish texnologik jarayonlarning borishi 
to‘g‘risida bevosita fikr yuritishga imkon beradi, chunki ular ishlab 
chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini ifodalaydi, shuning uchun moddalarning 
tarkibini va fizik xossalarini nazorat qilish asosiy masalalardan biridir. Shu 
munosabat bilan keyingi yillarda analitik asbobsozlikning jadal rivojlanishi sodir 
bo‘lmoqda. 
Moddalarning tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari haqidagi o‘lchov 
axborotini olish uchun o‘lchash vositalarini 
analizatorlar
deb atash qabul 
qilingan. Avtomatik analizatorlar tahlil qilinayotgan muhitning tarkibini emas, 
balki aniq fizik parametrni o‘lchaydi, uning o‘zgarishi bu muhitda aniqlanayotgan 
komponentning miqdoriy-sifatiy o‘zgarishlarini ifodalaydi. 
Turli xil belgilar bo‘yicha analitik o‘lchash vositalarini tasniflash ancha 
qiyin. O‘lchash vositalari tahlil uslubi, tahlil qilinayotgan muhitning xossalari, 
komponentlar soni, ijro etilishi, chiqish signali, axborotni berish uslubi va 
hokazolar bo‘yicha tasniflanishi mumkin. 
Gazlarni avtomatik tahlil qilish uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi: 
namunani oldindan o‘zgartirmasdan — termokonduktometrik, termomagnit, 
absorbitsion optik (infraqizil va ultrabinafsha nur yutiladigan), pnevmatik usullar: 
namuna oldindan o‘zgartiriladigan — elektr-kimyoviy (konduktometrik, 
kulonometrik, polyagrafik, potensiometrik) termokimyoviy, fotokalorimetrik, 
alanga-ionlashuv, aerozol-ionlashuv, xromatografik, massaspektrometrik usullar. 
Suyuq muhitlarning tarkibini va fizik xossalarini avtomatik nazorat qilishda 
sanoatda sinov moddasini dastlabki o‘zgartirishsiz tahlil qilish uslubi keng 
tarqaldi: konduktometrik, potensiometrik, polyarografik, dielkometrik, optik 

---

147 
(refraktometrik, polyarizatsion, turbodimetrik, nefelometrik), to‘yingan bug‘ 
bosimlari bo‘yicha, radioizotopli, mexanik (zichlik), kinematik (qovushoqlik) va 
boshqalar, hamda sinov moddasini dastlabki o‘zgartirish bilan — titrometrik. 
Namlik miqdorini o‘lchash vositalari alohida guruhga ajratiladi.