Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti iqtisodiyot fakulteti

2.2. Top-10 TMKlar daromadining Jahon YaIMisini shakllantirishdagi roli va ahamiyati

Quyidagi jadval asosida 1991-2016 yillarda jahon YaIM va Top-10 transmilliy korporatsiyalarning daromadlari va jahon YAIMisini shakllantirishdagi ahamiyati berilgan.
2.2.1.-jadval
1991-2016 yillarda Jahon YaIM va Top-10 TMKlar daromadi³⁴

Yillar	Jahon YaIM (mlrd $)	Top-20 TMK lar daromadi (mlrd $)
1991	23876,47	917,958
1992	25350,49	892,398
1993	25793,57	933,886
1994	27750,82	922,966
1995	30851,15	1192,602
1996	31531,96	1259,343
1997	31415,42	1341,977
1998	31319,02	1380,588
1999	32491,26	1385,670
2000	33551,37	1584,521
2001	33346,25	1860,653
2002	34621,05	1968,381
2003	38879,29	1869,466
2004	43782,49	2051,530
2005	47394,37	2326,977
2006	51312,47	2664,610
2007	57757,46	3847,426
2008	63345,85	4793,225
2009	60045,97	3801,548
2010	65853,03	4396,124
2011	73169,55	4821,766
2012	74694,24	5245,409
2013	76769,57	5470,370
2014	78658,07	5534,565
2015	74292,3	5439,611
2016	74188,7	4556,211

Ko’rib turganimizdek 1991-2016 yillar oralig’idagi o’rtacha Jahon YaIM si 46715 mlrd dollarga, eng maksimal daraja 78658 mlrd dollarga , eng minimal daraja 23876 mlrd dollarga, eng kata va eng kichik ko’rsatkichlar orasidagi farq esa 54782 ga tengdir. Top-20 transmilliy korporatsiyalarning daromadlarining o’rtachasi 2716 mlrd dollarni, maksimal yillik daromadlari 5535 mlrd dollarni, eng minimal yillik daromad 892 mlrd dollarni va maksimal va minimal qiymatlar o’rtasidagi farq 4642 mlrd dollarni tashkil qilmoqda.

21-asr boshida jahon ishlab chiqarishining katta qismi TMK qoʻlida toʻplangan. Amerikaning Gʻarbiy Yevropa va Kanadada, bir qancha rivojlanayotgan mamlakatlarda oʻz korxonalari tarmoqlariga ega boʻlgan TMKlari faoliyat koʻrsatadi. Masalan, "Ford" avtomobil konsernining 30 ta mamlakatda filiallari bor. Yirik ingliz kompaniyalari ("British petroleum", "IKI" va boshqalar), Germaniya ("Xerst", "Simens" va boshqalar), Gollandiyaning "Filips" konsernlari TMKlardir. TMK faoliyati ham milliy (ichki), ham tashqi bozorga yoʻnaltiriladi. Odatda, TMK kuchli ilmiy-texnikaviy salohiyatga ega boʻladi. Mac, "Ford motor"ning AQSH Detroyt shahrida 100 mingdan koʻproq muhandistexnik xodimlar, olimlar, texnologlar, dizaynerlar ishlaydigan ilmiy-texnika markazi bor. TMK oʻz tarkibini va faoliyat yoʻnalishlarini muntazam yangilab turadi. Ularning asosiy maqsadi bozorlarning bir segmentini emas, balki jahon bozorlarida mustahkam ustuvorlikni egallashdan iborat.
20-asrning 90-yillaridan boshlab Oʻzbekiston sanoatining koʻp tarmoklarida jahondagi koʻpgina TMKlar ishtirokida sanoat korxonalari tashkil topdi. Zarafshon Nyumont, "Kabul tekstaplz", "KokaKola", "Nestle", "Keys Korporeyshn" va boshqa shular jumlasidandir. 
Rossiya gaz gigantining jahon bozoridagi muvafaqqiyatli faoliyati qudratli korporatsiyalarini bozor iqtisodiyotida sezilarli yutuqlarga erishishlari mumkinligini ko’rsatmoqda. Masalan, neft sanoati yetakchilariga mansub Rossiya “LUKoyl” kompaniyasining turli mamlakatlardagi filiallarida ishlab chiqarishni vertikal integratsiyasi qabul qilingan, ya’ni neft qazilmasining bir qismi benzin, dizel yoqilg’isi, mazut, mashina moyi va aviatsiya kerosiniga qayta ishlanadi. 1998 yilda “LUKoyl” va Amerika “Konako” TMKsi Rossiyaning Timano-Pechorsk neft gaz rayonida yangi neft konlarini o’zlashtirish bo’yicha memorandum imzoladilar. Hozirgi vaqtda ushbu kompaniya O’zbekiston hududida ham faoliyat ko’rsatmoqda.