Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti "axborot texnologiyalari" kafedrasi "TEXNIK TIZIMLARDA axborot texnologiyalari"

1-MA’RUZA: ZAMONAVIY DASTURLASH TEXNOLOGIYALARI 
Reja: 
1.
Zamonaviy dasturlash tillari, texnologiyalari. 
2. Dasturlash tillari va tizimlari, ularning ishlatilishi va tasnifi.
3. Dasturlash tillarining asosiy tashkil etuvchilari 
Tayanch iboralar:
kommunikatsiya, dasturiy ta’minot, tashxis, teskari aloqa, loyihalash, 
foydalanuvchi interfeysi, foydalanuvchi, aniqlik, stereotip, buyurtmachi, dasturchi, samaradorlik. 
Har bir o‘qitish jarayoni kabi, dasturlashni o‘qitish tovuq va tuxum dilemmasiga borib 
taqaladi. biz ishni tezroq boshlashni istaymiz, ammo bir vaqtning o‘zida nima uchun aynan shu 
mavzularni tanlaganimizni tushuntirib berishni hoxlaymiz. biz vaqt yo‘qotishni istamaymiz, shu 
bilan birga sizni shoshiltirishni ham hohlamaymiz. 
Ushbu mavzu, biz dasturlashda muhim va qiziqarli deb hisoblaydigan, bizning 
qarashlarimizni ifodalaydi. unda biz bir necha o‘n yillar davomida shug‘ullanayotgan 
ishimizning sabablari keltirilgan. mavzu sizga bizning asosiy maqsadlarimizni va dasturchilar 
qanday bo‘lishi haqidagi tushunchani beradi. ushbu mavzuda ayrim savollarga javob topishga 
xarakat qilamiz. nima uchun dasturlash diqqatga sazovor mashg‘ulot hisoblanadi? bizning 
sivilizasiyamizda dasturlash qanday ahamiyatga ega? dasturchilar kelgusida mag‘rurlanishi 
mumkin bo‘lgan sohalar? dasturiy ta’minotlarni ishlab chiqish, qo‘llash sohasida qanday 
masalalar ustida bosh qotirilmagan? dasturlash axborot texnolgiyalari, dasturiy ta’minotni ishlab 
chiqishda, kompyuter ilmlari sohasida qanday o‘ringa ega? dasturchilar nimalar bilan 
shug‘ullanadi? ular qanday mahoratga ega bo‘lmoqlari lozim? 
Tinglovchilar uchun biror-bir g‘oya, uslub yoki darslikning ba’zi boblarini o‘rganishining 
asosiy sabablaridan biri imtihondan yaxshi baho olish bo‘lishi mumkin, ammo buning uchun 
yuqori maqsad ham bo‘lishi mumkin. dasturiy ta’minot ishlab chiqarish sohasida ishlayotgan 
shaxslar uchun biror-bir g‘oya, uslub yoki darslikning ba’zi boblarini o‘rganishining asosiy 
sabablaridan biri sifatida oylik oshirishi, lavozimni ko‘tarish imkoniyatiga ega bo‘lgan 
boshliqning quvvatlashi bo‘lishi mumkin, ammo buning uchun bundan ham yuqoriroq maqsadlar 
ham bo‘lishi mumkin agar bizning ishimiz olamni yaxshiroq qilsa, boshqa insonlarga yordam 
bersa, biz yaxshiroq ishlaymiz. biz yillar davomida yechayotgan masalalarimiz uchun 
(professional martabasi shulardan tashkil topadi) g‘oyalar va oliy maqsadlar hayotiy muhim 
hisoblanadi. 
Sivilizasiyamiz hayotiy faoliyati dasturiy ta’minot bilan bog‘liqdir. dasturiy ta’minotni 
yaxshilash va uning tadbiqi uchun yangi sohalarni axtarib topish ko‘p insonlarning hayotining 
yaxshilanishiga olib keladi. bunda dasturlash muhim ahamiyatga ega. 
Kompyuterlar insonlar uchun va ular tomonidan yaratilgan. kompyuter universal qurilma 
bo‘lib, undan keng ko‘lamdagi masalalarni yechish uchun foydalanish mumkin. a yn an shuning 
uchun ham dasturlar foyda keltiradi. 
Nomdor kompyuter ilovalari haqida o‘ylab ko‘ring. kompyuter qurilmalari, tizimlari 
dasturiy ta’minot fragmentini ishlab chiqishni o‘nlab, yuzlab, xattoki minglab insonlar 
ishtirokisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. bunda dasturchilar, loyihachilar, testlovchilar, animatorlar, 
psixologlar, ma’murlar, loyiha menedjerlari, foydalanuvchi interfeysini yaratuvchilar, uskuna 
ta’minoti interfeysini yaratuvchilar, sifat bo‘yicha injenerlar, texnik topshiriqlarni ishlab 
chiquvchi mutaxassislar, dasturiy ta’minot ishlab chiqish bo‘yicha menedjerlar, dasturlar 
kutubxonasini tashkil qiluvchi mutaxassislar, xavfsizlik xizmati xodimlari kabilar qatnashadi. 
Bunda yagona murakkablik shundan tashkil topgan-ki, yaxshi dasturiy ta’minot ishlab 
chiqarilishiga ta’sir etuchi barcha insonlar turli ta’limga egaligi, ularning turli qiziqishlari va 
odatlari mavjudligini e’tiborga olish lozim. ushbu insonlarga bizning hayotimiz sifati, ayrim 
hollarda xatto hayotimiz ham bog‘liq. hyech bir inson yuqorida keltirilgan barcha vazifalarni 
bajara olmaydi. 
Biz hamma vaqt dasturchilar va dasturlash haqida so‘z yurityapmiz, ammo dasturlash 
umumiy tasvirning bir qismidir. kema yoki mobil telefonni ishlab chiqaruvchi shaxslar o‘zlarini 

---

dasturchi deb hisoblanmaydi. bundan tashqari, dasturlash dasturiy ta’minot ishlab chiqishning 
muhim qismi bo‘lsa ham, dasturiy ta’minot ishlab chiqish—bu faqtgina dasturlash emas.. 
Shunday qilib, dasturlash biz uchun nega kerak? balki, mohir dasturchi bo‘lmagan holda, 
siz uni o‘zingizning tadqiqotlaringizda asosiy uskuna sifatida qo‘llarsiz. balki, siz dasturlashni 
kasb qilib olgan holda, o‘z ishingizning bir qismiga aylantirishingiz mumkin bo‘lar. xattoki, siz 
dasturlashni kasb qilib olgan holingizda ham, dasturlashdan boshqa ilmga ega bo‘lasiz. 
Dasturlash — o‘z g‘oyalarini dastur ko‘rinishida ifodalash usulidir. bu masalalar yechishga 
yordam beradi. agar sizning g‘oyalaringiz bo‘lmasa, yechilishi lozim bo‘lgan masalalar 
bo‘lmasa, dasturlash vaqtni bekor o‘tkazish demakdir. 
Dasturlash, xattoki keng miqiyosda, kattorq ilmiy fanning qismi xisoblanadi. biz uni 
dasturiy 
ta’minot 
bilan 
bog‘liq 
axborot 
texnologiyalari, 
kompyuter 
texnikasi, 
kompyuterlashtirilgan fanlar yoki boshqa ilmiy fanning bir qismi sifatida ko‘rishimiz mumkin. 
dasturlash informatikada, texnikada, fizikada, biologiyada, medisinada, tarixda, adabiyotda va 
boshqa akademik sohalarda qo‘llanadigan qo‘shimcha texnologiyadir. 
Dasturlash — amalda qo‘llash, tajriba asosida tahrirlash, tekshirish imkoniyatini 
yaratuvchi amaliy va fundamental masalalar yechilishini ifodalovchi asosiy uskunadir.
Dasturlash — g‘oyalar va nazariya voqyelik bilan to‘qnashuvchi fandir; Unda 
kompyuterlashtirilgan fanlar nazariy bo‘lmasdan eksperimental fanga aylanadi va olamga ta’sir 
etishni boshlaydi. bunda qayd etish lozimki, dasturlash — amaliy va nazariy uslublarni amalga 
oshiruvchi vositalardir. 
Ma’lumki, dastur mashina kodlarining qandaydir ketma-ketligi bo‘lib, aniq bir hisoblash 
vositasini amal qilishini boshqaradi. dastur ta’minotini yaratish jarayonini osonlashtirish uchun 
yuzlab dastur lash tillari yaratilgan. barcha dastur lash tillarini ikki toifaga ajratish mumkin: 
-
quyi darajadagi dasturlash tillari; 
- yuqori darajadagi dasturlash tillari. 
Quyi darajadagi dasturlash tillariga assembler turidagi tillar kiradi. bu tillar nisbatan qisqa 
va tezkor bajariluvchi kodlarni yaratish imkoniyatini beradi. lekin, asssembler tilida dastur tuzish 
zahmatli, nisbatan uzoq davom etadigan jarayondir. bunga qarama-qarshi ravishda yuqori 
bosqich tillari yaratilganki, ularda tabiiy tilning cheklangan ko‘rinishidan foydalangan holda 
dastur tuziladi. yuqori bosqich tillaridagi operatorlar, berilganlarning turlari, o‘zgaruvchilar va 
dastur yozishning turli usullari tilning ifodalash imkoniyatini oshiradi va dastur ning 
«o‘qimishli» bo‘lishini ta’minlaydi. yuqori bosqich tillariga fortran, pl/1, pgo1og, lisp, basic, 
pascal, c va boshqa tillarni misol keltirish mumkin, kompyuter arxitekturasining takomillashuvi, 
kompyuter tarmog‘ining rivojlanishi mos ravishda yuqori bosqich tillarining yangi variantlari 
yuzaga kelishiga, yangi tillarning paydo bo‘lishiga, ayrim tillarning yo‘qolib ketishiga olib keldi. 
hozirda keng tarqalgan tillarga object pascal, c++, s#, php, java, asp tillari hisoblanadi. xususan, 
c tilining takommillashgan varianti sifatida c++ tilini olishiimiz mumkin. 1972 yilda denis ritch 
va brayan kernegi tomonidan c tili yaratildi. 1980 yilda byarn straustrop c tilining avlodi c++ 
tilini yaratdiki, unda strukturali va obyektga yo‘naltirilgan dastur lash texnologiyasiga tayangan 
holda dastur yaratish imkoniyati tug‘ildi.