Qarshi kurashning

Markaziy Osiyolik mutafakkirlarning islom ilmlari va madaniyati
rivojidagi o ‘rni. 
Markaziy Osiyoga VII asrda kirib kelishni boshlagan 
islom dini V III—IX asrlarda o'zining ilmiy rivojlanish davrini o ‘tadi. 
Xususan, IX asrda Markaziy Osiyoda hadis ilmi gullab-yashnadi. 
Y urtim izdan yetishib chiqqan Im om Buxoriy (810—870), Imom
Termiziy (824/825-892), Imom Dorimiy (794-869) kabi muhaddislar 
islom olamida tan olingan, Qur’oni karitndan keyingi o ‘rinda turuvchi 
hadis to ‘plamlarini tuzdilar. Arabiston yarim orolidan Xuroson orqali 
kirib kelgan islom ilmlari M ovarounnahr ulamolari tom onidan rivoj- 
lantirilib, o'zining eng yuqori cho‘qqisini egalladi. Imom Buxoriy «al- 
Jom e as-sahih», Imom Termiziy va Im om Dorimiy «Sunan» hadis 
to'plam larini tuzdilar.
Manbalarni o‘rganish VIII—XII asrlar mobaynida Movarounnahrda 
3000 dan o rtiq ko‘zga k o ‘ringan m uhaddislar yashab, faoliyat 
yuritganliklarini ko‘rsatadiki, bu ham mazkur davrda islomiy ilmlar 
rivojlanish darajasi haqida muayyan tasawur hosil qilish imkonini beradi.
H adisshunoslik bilan bir qato rd a o ‘lkada fiqh ilmi ham rivoj 
topdi. Abu Hanifa ilgari surgan islom huquqidagi erkinlik tamoyillari
о lkam izdan chiqqan «Shamsul Aimma» — Saraxsiy (1009—1094), 
B urhoniddin M arg‘inoniy (1123—1197) kabi ulam olar tom onidan 
takom illashtirildi. Imom M oturidiy (870—944) va Abu Hafs Nasafiy 
(1068—1142) kabi o lim lar hanafiy m azhabi asoschisining islom 
aq id asig a o id t a ’lim o tla rin i riv o jla n tirib , m ukam m al ho latg a 
keltirdilar.
IX—XI asrlar esa islom falsafasining rivojlanish davri b o id i deyish 
mumkin. Bu sohada ham Markaziy Osiyolik allomalarning xizmatlari 
katta edi. Jum ladan, Sharqda «Muallimi soniy» (Ikkinchi muallim) 
nomini olgan Abu N asr Forobiy (873-950) o'zining «Fozil odam lar 
shahri» asarida ideal jamiyat kishilarining qanday fazilatlarga ega bo'lishi 
lozimligi haqidagi fikrlarini ilgari surdi. Yunon falsafasini mukammal 
o'rganib, unga monand ravishda islom falsafasini rivojlantirgan Abu Ali 
ibn Sino (980-1037) tabiiy fanlar bo'yicha ham jahon ilmi xazinasiga 
o'zining bebaho hissasini qo'shdi.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) o'zining «Qadimgi xalqlardan 
qolgan yodgorliklar», «H indiston», «M ineralogiya», «Saydana», 
«Qonuni M as’udiy» kabi asarlari orqali o 'z davriga qadar yashab 
o'tgan olimlaming bizgacha saqlanib qolmagan asarlarida mavjud bo'lgan 
qimmatli m a’lumotlarni kelajak avlodlarga yetkazdi.
32

---

Islomdagi yirik yo‘nalishlardan biri bo'lgan tasawuf bo‘yicha buyuk 
ajdodlarimiz qoldirgan o‘chmas izlari kelajak avlodlar uchun yo'lchi yulduz 
vazifasini o ‘tadi va o ‘tamoqda. Abdulxoliq G ‘ijduvoniy (1103—1179), 
Najmiddin Kubro (1145—1221), Bahouddin Naqshband (1318—1389), 
Xoja Ahror Valiy (1404—1490) kabi sufiy avliyolarning diniylik va 
dunyoviylikni barobar olib borish, halol m ehnat bilan kun kechirish, 
o ‘z xalqi, vatani uchun fidoyilik kabi g‘oya va ta’limotlari hozirga qadar 
o ‘z ahamiyatini yo'qotgan emas.
Yuqorida zikr etilgan sohalar bo‘yicha ilm-fanning o ‘lkamizda taraqqiy 
topishi shu mintaqaning qadimiy boy madaniy, m a’naviy, iqtisodiy 
imkoniyatlar zaxirasiga ega bo‘lganini ko'rsatadi.
Qayd etilgan ayrim dalillar ham islom ilmlari va m usulm on 
madaniyati rivojiga markaziy osiyolik mutafakkirlarning qo'shgan hissasi 
nechog‘lik salmoqli bo‘lganini tasaw ur qilish imkonini beradi.