Qarshi davlat universiteti tuproqshunoslik va ekologiya kafedrasi

Ekologiyada foydalaniladigan usullar. 
Ekologiyani foydalaniladigan usullari asosan qoyidagilardan iborat. 
1.Tasvirlash usuli. 
2.Taqqoslash usuli. 
3.Tajriba usuli. 
4.Modellashtirish usuli. 
Yuqoridagi birinchi uchta uslublari deyarli biologiya fanlari foydalanadigan uslublardir. 
Ekologiyada tajriba va modellashtirish uslublaridan keng foydalaniladi.
Modellashtirish. 
Tabiat bu yaxlit sistemadir, shuning uchun ham uni o‟rganishda sistemali uslubdan 
foydalaniladi. Sistemali uslubning metodologik asosi shundan iboratki, tabiatning barcha 

---

5 
komponentlari fazo va vaqtda bir-birlari bilan o‟zaro aloqada va rivojlanishda deb qaraladi. 
Tabiatni o‟rganishdan asosiy maqsad uning haqiqiy aks ettiruvchi modellar tizimini yaratishdan 
iboratdir. 
Model‟ olamidagi muayan hodisani abstrakt tasvirlashdan iborat bo‟lib , ushbu hodisani 
nisbatan oldindan aytib berish imkonini beradi. Odatda model‟ so‟z bilan yoki grafik tarzda 
ifodalanadi. 
Modellashtirish jarayonni umumlashtirish uchun ancha qulay imkon beradi, shuningdek 
hodisani ba‟zi tomonlarini aniq ma‟lumot uchun yoki yangi nazariy xulosalar chiqarishga 
yordam beradi.
Model‟ haqiqatni to‟ri aks ettirsa tajriba uchun imkoniyatlar ochib, sistemaga yangi 
omillarni kiritish va ularni ta‟sirini aniqlash mumkin bo‟ladi. 
Modellar ikki guruhga ajratiladi: 
1.Konsteptual‟ model‟ – ma‟lum bir ekotizmni ilmiy tasvirlovchi sxemalar majmui yoki 
tizimi, jadval, grafiklar va boshqalardan tashkil topadi. 
M: energetik model‟ blok – sxemalardan tashkil topgan bo‟lib, unda bloklar, har bir 
blokdagi energiya zahirasi hamda energiyaning harakat yo‟nalish kabilar ifodalanadi.
2.Matematik model‟ – bir necha defferenstial tenglamalar yoki tehgsizliklar yiindisidan 
iborat bo‟lib, u yoki bu omilning ta‟sir kuchi o‟zgarishini modelning o‟zgarishiga qarab 
oldindan aytib berish mumkin. 
Biz populyastiyalardagi murakkab hodisalarni matematik modellar yordamida 
o‟rganmoqchimiz. Bunda populyatsiyani miqdor dinamikasi uning jinsiy yoki yosh tuzilmasi, 
tashqi muhit ta‟siri, evolyutsiyaning har xil omillari ta‟sirida o‟tadigan genetik shakl va odamzod 
faoliyati natijalari bilan bolab o‟rganiladi. Jonsiz tabiatda dinamik model‟ juda ko‟p uchraydi va 
ularni modellashtirish oson, tirik organizmlar uchun dinkamik modellar yaratish nihoyatda qiyin. 
Shuning uchun dinamik modellar yaratishdan oldin statik modellar yaratish bilan shuullanilgan. 
O‟simlik barglarini joylashish tartibini yoki mallyuskalar chianoqlari tuzilishini spiral‟ chiziqlar 
qonuniyati yordamida tushuntirishga harakat qilish statik modellashtirishga misol bo‟ladi.
Dastlabki dinamik modelni, ya‟ni shaxsni o‟sishini tasvirlovchi modelni Bel‟giyalik olim 
Adol‟f Ketls
tuzgan edi.
Matematik modellash biologik va ekologik hodisalarni aniq sharxlash va kelajak 
tadqiqotlar rejasini tuzishda qudratli omil sifatida katta ahamiyatga ega.