Qarshi davlat universiteti tuproqshunoslik va ekologiya kafedrasi

Stabil (barkaror), o‟suvchi va kamayuvchi populyatsiya. 
Ma‟lumki, populyatsiya tug‟ilishi, immigratsiya (chetdan kelish) hisobida paydo bo‟ladi, 
o‟lishi va emigratsiya o‟lishi balansda bo‟lsa barqaror populyatsiya bo‟ladi. Bunda populyatsiya 

---

25 
soni va areali bir darajada saqlanadi. Ammo tabiatda bunday holat kam bo‟lib, qisqa vaqtda 
saqlanishi mumkin. Kupincha tug‟ilish o‟limdan ustun bo‟lib, bunday holat ko‟pincha mayda 
hayvonlarga taaluqli. Bunday xolat o‟suvchi populyatsiya deyiladi. Masalan, ondatrani 
ko‟payishi va tarqalishi, kolorado qung‟izi, poliz kungizi, kravchik kungizlari. O‟simliklardan 
gorchitsa XIX asrda Kaliforniyadan keltirilib, Rossiyada keng tarqaldi.
Ammo populyatsiyada juda ko‟payib ketsa yashash sharoiti yomonlashib, o‟la boshlaydi 
va populyatsiya soni qisqaradi. Agar tug‟ilishdan o‟lish ko‟p bo‟lsa, buni kamayuvchi 
(qisqaruvchi) populyatsiya deyiladi. Masalan, Ukrainada uy pulbugi. 
Populyatsiya sonini kamayishida inson tomonidan ko‟p hayvonlarni ovlash orqali 
ularning sonini kamayib ketishi. Masalan, zubr, sobol (suvsar), shoxol, bedana, ilonlar, 
qaldirg‟och, laylak…, o‟simliklardan tog‟ lolasi, anzur piyozi… 
Ammo populyatsiya soni to‟xtovsiz kamayib ketavermaydi. Uning sonini ma‟lum 
darajasida o‟lishi, kamayib, pushti ko‟payadi va tug‟ilish oshadi, nihoyat o‟suvchi 
populyatsiyaga aylanadi.
Populyatsiya soni yoshi va jinsiy tarkibiga bog‟liq. Masalan: rus qishloqlarida faqat 
qarilar qolib ketsa odam populyatsiyasini o‟smasligi. 
Populyatsiya sonini o‟zgarish sabablari. 
Ma‟lumki, barcha muhit omillari doimo o‟zgarib populyatsiya sonini o‟zgarishiga ta‟sir 
etadi. Ayniqsa, ovqatni yetarli biotik omillar va sifatli bo‟lishi pushtni ko‟payishiga olib keladi. 
Shuningdek, yirtqich va tekinxo‟rlarni kamayishi ham populyatsiya sonini ko‟payishiga olib 
keladi. Ovqatni yetarli bo‟lmasligi tekinxur va yirtqichlarni ko‟payib ketishi turni pushtini 
kamayishiga va o‟limini oshirib populyatsiya sonini kamaytiradi. 
Bundan tashqari abiotik omillar – iqlimiy sharoitlar (harorat, namlik, muhitni ximiyaviy 
tarkibi va boshqalar) populyatsiya sonini uzgarishiga ta‟sir etadi. Ayniksa, poykiloterm 
hayvonlar populyatsiyasiga iqlimiy omillar katta ta‟sir ko‟rsatadi. Chunki gomoyterm hayvonlar 
fiziologik jihatdan tashqi muhitga bog‟liq emas. Masalan: havo harorati pasayganda 
hasharotlarda qushlar va sut emizuvchilarga nisbatan populyatsiya sonini kamayishi ma‟lum. 
Kupincha iklimiy omillarni ta‟siri birdan bilinmasdan bir necha yildan keyin kurinadi. 
Masalan: taygada urugi bergan xosili bir yil utgach yoki ovqat yetarli bo‟lganda hayvonlar 
populyatsiyasini sonini ko‟payishi 2 yil o‟tgach ko‟rinadi.