Qarshi davlat universiteti tuproqshunoslik va ekologiya kafedrasi

Populyatsiyaning soni va zichligi.
Populyatsiyaning 
soni 
– ma‟lum territoriyadagi umumiy sonini miqdori. 
Populyatsiyaning soni xech vaqt bir xil qolmay, u doim o‟zgarib turadi. Populyatsiyaning soni 
turni ko‟payishiga (serpushtligiga) va o‟lishiga bog‟liq. Ko‟payish jarayonida populyatsiya soni 
o‟sadi, o‟lganda kamayadi. 
Populyatsiyaning zichligi ma‟lum maydondagi son miqdori yo ki bo‟lmasa miqdori bilan 
belgilanadi. Masalan: 1 ga maydonga 150 ta karagay yoki 1 kub.m suvda 0,5 g siklop 
populyatsiyani zichligini ko‟rsatadi. Populyatsiya zichligi ham o‟zgaruvchan. 

---

24 
Ko‟p hayvonlar, ayniqsa qushlar harakatchan bo‟lganligi uchun ular katta territoriyalarda 
tez tarqalib, aniq chegaraga bo‟lmagan keng arealga ega bo‟ladi. Sekin harakat qiluvchi suvda va 
quruqda yashovchilar, mollyuskalar, toshbakalar tarqalish maydoni uncha katta bo‟lmay, arealini 
aniqroq chegarali bo‟ladi. 
Ba‟zi hayvonlarni (olmaxon, quyon, qushlar, xasharotlar) populyatsiyasini dinamikasi 
ozuqani yetarli bo‟lishiga bog‟liq. Ba‟zan populyatsiya sonini o‟zgarishi aniq bo‟lmaydi, ammo 
tabiatda biron turni populyatsiya soni bir xil qolmaydi, xatto qisqa muddatda ham. Bu abiotik va 
biotik omillarni ta‟siriga, o‟sish va kupayishiga, rivojlanish tezligiga, o‟lishiga bog‟liq. Masalan, 
poliz qungizi, karadrinada. 
Ammo populyatsiya sonining o‟zgarishini chegarasi bor. Boshka biologik tizimlar singari 
populyatsiya ham o‟z-o‟zini boshqarish xususiyatiga ega. Har bir tur populyatsiyasini zichligini 
yuqori va pastki chegarasi bor, undan chetga chiqa olmaydi. Agar qulay sharoit bo‟lsa 
populyatsiya zichligi optimal darajada bo‟ladi, biroz o‟zgarishi mumkin. Shunga qaramasdan 
mayda hayvonlar (xasharotlarda, qushlarda, sichqonlarda) sonining mavsumiy o‟zgarishi 
sezilarli darajada bo‟lishi mumkin. Masalan: kemiruvchi sichqonlarda bir mavsum davomida 
uning soni 300-500 marta, xasharotlarda 1300-1500 marta oshadi. Hayvonlar sonini bunday 
o‟zgarishini sababi har xil bo‟lishi mumkin. Albatta tabiatda populyatsiya soni oshgach, keyin u 
yana kamayib ketishi mumkin (ovkat yetmasligi, parazit yoki yirtkichlari kupayishi va boshka 
sabablar tufayli).
Hayvonlar sonini ko‟payishi davriy bo‟lmagan va davriy xarakterga ega bo‟ladi. 
Hayvonlar ko‟payishini davriy bo‟lmagan harakterda bo‟lishiga Avstraliyada quyonlarni 
ko‟payib ketishi yoki Yevropa, Osiyo mamlakatda kolorado qo‟ng‟izini ko‟payishini misol 
keltirish mumkin.
Populyatsiya sonini davriy o‟zgarishiga har necha yilda biron tur sonini ko‟payib ketishi 
yoki mavsumiy ko‟payishi kiradi. Har 4 yilda leminglar (kemiruvchilar), shimol tulkisi, 
karadrina ko‟payib turadi. Ba‟zi hayvonlarda mavsumiy ko‟payish bo‟ladi (poliz kungizi, 
kushlar). Bu – kuchayishni oxirida yosh hayvonlarni paydo bo‟lishiga bog‟liq.