Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

7. Mavzu: Odamning kelib chikishi – antropogenez.
Reja:
1.Odamning zoologik sistemadagi urni.
2. Antropogenezning asosiy boskichlari.
3.Antropogenezning xarakatlantiruvchi kuchlar.
4. Xozirgi zamon odamining biologik evolyutsiyasining ayrim xususiyatlari.
5. Odam irklari xakida tushuncha.
1.Odam paydo bulishi nixoyatda murakkab muammolardan biri xisoblanadi. Idealizm okimi-ning namoyandalari, diniy talimot targibotchilari inson gayri – tabiiy kuch ishtirokida paydo bulgan, uzgarmas, deb uktirib keldilar. Bu bilan ular odam paydo bulishi muammosining ilmiy xal etilishiga tuskinlik kildilar. Odam tabiiy ravishda paydo bulganligi xakidagi goya antik dunyoda yaratilgan.
Chunonchi, eramizgacha VI asrda yashagan Anaksimandr «barcha tirik mavjudotlar dastlab Kuyosh nurlari isitgan loydan kelib chikkan, sungra ularning bazilari kuruklikka tarkalib, uzgargan. Odam xam shu yul bilan paydo bulgan» degan edi. Kadimgi yunonlarning odam paydo bulishi xakidagi fikrlari tub moxiyati bilan tugri bulsa xam, ular xech kanday dalillarga asoslanmagan edi. Birok tabiatshunoslar kadimgi vaktlardayok odam bilan odamsimon maymunlar orasida uxshashlik borligini etirof etdilar va odamsimon may-munlarni «urmon odamlari» deb atadilar. XVIII asrga kelib, maymunlarning tulik anatomik tuzilishiga oid malumotlar elon kilinadi.
Usimliklar bilan xayvonlarning dastlabki suniy sistemasini tuzgan Linney odamni xu-do yaratgan, degan diniy tasavvurlarga ishonsa-da, birok odamning tana tuzilishi xayvonlarni-kiga, ayniksa, maymunlarnikiga uxshash ekanligini etiborga olib, uni primatlar turkumiga kiritilgan.
XVIII asr oxiri – XIX asr boshlarida odam paydo bulishi xakidagi dastlabki evolyutsion tasavvurlar vujudga keldi. Chunonchi rus tabiatshunosi Kaverznev xayvonlar bilan odamni bir- biriga takkoslanganda juda kup uxshashliklarni topish mumkin, shu tufayli mushuk, sher, yul-bars, maymun va boshka xayvonlar xamda odamni bir oila azolari deb karash mumkin, degan edi.
Lamark birinchilar katori odam paydo bulishini evolyutsiyaning umumiy goyasi bilan bog-langan. U odam uz tana tuzilishi bilan sut emizuvchi xayvonlarga uxshash, birok tik yurish, or-ka, oldingi oyoklarining tuzilishi va boshka xususiyatlari bilan ularda fark kiladi. Odamlar kadimgi odamsimon maymunlarning ikki oyoklab yurishga utishi, tuda – tuda bulib yashashi tu-fayli paydo bulgan, deb kursatadi.
Odam paydo bulishining organik olam evolyutsiyasidan ajralgan xolda tushunish mumkin emas. Darvin uzining «Turlarning kelib chikishi» degan asarida odam paydo bulishi ustida aloxida tuxtalmay, fakat uning nazariyasiga mazkur masalani yoritishda aniklik kiritishni ta’kidladi, xolos. Shu iboraning uzi xam cherkov xodimlarini gazabga keltirdi. Darvining kayd kilingan asari chop etilgandan sung Geksli va Gekkellar evolyutsion ta’limotni birinchi bulib odam paydo bulishi masalasiga tatbik kildilar. Geksli kiyosiy anatomiya dalillaridan moxirlik bilan foydalangan xolda odam odamsimon maymunlarga yakin ekanligini kursatib berdi.
Gekkel esa embriologiya ma’lumotlariga asoslanib, odam primatlardan kelib chikkanligini kayd kildi. U sut emizuvchilarning shajarasini tuzib geneologik chizik chala maymunlardan maymunlarga, ulardan odamga borib takalishini e’tirof etdi. Gekkel uchlamchi davrning oxirida antropoitlar bilan odam urtasida kandaydir oralik mavjudotlar yashagan, deb taxmin kildi va ularni «pitekantrop», ya’ni maymun odam deb nomladi.
Darvin «Turlarning kelib chikishi» asari nashr etilgan keyin odam paydo bulishi masalasi bilan aloxida shugullandi. U usha davrda tabiatshunoslikning turli soxalarida odam paydo bulishiga doir tuplangan bevosita va bilvosita dalillarni kiyoslab taxlil kildi va nixoyat 1871 yili «Odam paydo bulishi va jinsiy tanlanish» degan asarini nashr kildirdi.
Mazkur asarda Darvin poleontologiya kiyosiy anatomiya, embriologiya, fiziologiya, shuningdek, zoologiya, parazitologiya, psixologiya fani dalillariga asoslanib, odam va tuzilishi bilan xayvonlarga, ayniksa, maymunlarga juda yakin ekanligini kayd kildi. Darvin muloxazasiga kura, odam va xozirgi odamsimon maymunlar bir vaktlar uchlamchi davrda yashab, sung kirilib ketgan kadimgi odamsimon maymunlardan tarkalgan. Odam paydo bulishida kadimgi odamsimon maymunlarning turt oyoklab yurishdan tik yurishga utishi, kulining tayanch organi vazifasidan ozod bulishi, bosh miyasining takomillashishi, nutkning shakllanishi katta axamiyatga ega bulgan.
Darvin odamdagi juda kup belgi – xossalar tabiiy tanlanishga boglik, deb tushuntirdi odamning tarixiy rivojlanish yunalishini ilmiy asosda aniklab berdi. Lekin u antropoge-nezdagi sotsial omillarning rolini urganish bilan shugullanmagan. Bu masala Engelsning 1896 yili nashr etilgan «Maymunning odamga aylanishi jarayonida mexnatning roli» degan asarida uz ifodasini topdi.
Odam (Hominidae) oilasiga xozir yashab turgan yagona tur- aklli odam (Homo sapiens) kiradi. Morfologik jixatdan bosh miyasi juda kattaligi va yarimsharlar pustlogi kuchli rivojlan-ganligi bilan xarakterlanadi. Bularning miyasi odamsimon maymunlar miyasidan un baravar katta buladi, iyagi bor, jun koplagichi, reduksiyalanib ketgan, gavdasi tik buladi. Utgan davr-larda aklli odamdan oldin odamlarning bir nechta turlari yashab utgan. Avstralopoteklar (Australopithecus), pitekantroplar (Pithecantropos), sinantroplar (Sinanthropos), neandertal odami (Homo neanderthalensis), shular jumlasidandir.
Shunday kilib, zoologiya sistematikasi nuktai nazaridan aklli odam (Homo sapiens) xordalilar (Chordata) tipiga, umurtkalilar (Ver-tebrata) kenja tipiga, turtoyoklilar (Tetrapoda) katta sinfiga, sutemizuvchilar (Mammalia) sinfiga, yuksak darrandalar (Eutheria) yoki yuldoshlilar (Placentalia) kenja sinfiga, maymun-lar (Simiae) turkumiga, odamlar (Hominidea) oilasiga va odam (Homo) urugiga kiradi. Odamning zoologiya sistematikasida anna shunday urin olganligi batamom aniklangan. Lekin odamga xayvon deb karash mutlako yaramaydi.
Aklli odamning shakllanishi mexnatning tarkkiy etishi bilan boglangan. Uning xayot jarayonida jamoa bulib mexnat kilishi ijtimoiy munosabatlar xosil bulishiga olib keldi. Odamning paydo bulgan joyi – Afrika xisoblanadi.
Primatlar turkumining dastlabki vakillari, aftidan, mezoziy erasining yukori bur davridagi sut emizuvchilarning tuban xasharotxur vakillaridan kelib chikkan. Dastlab Janu-biy – Sharkiy Osiyoda paydo bulgan maymunlar asta – sekin Yer yuzasining Avstraliyadan boshka barcha territoriyasiga tarkalgan. Daraxtlarda xayot kechirish, bora – bora besh panja, oyoklar-ning xarakatchan bulishi eshitish va kurish organlari rivojlanishiga kulay sharoit yaratgan. Primatlar turkumida tuzilishi eng murakkab xisoblangan odamsimon maymunlar tarixiy ri-vojlanish jarayonida tor burunli maymunlarning bir tarmogidan rivojlangan.
Shu tarmokka kiruvchi maymunlar – parapitek, proliopiteklarning pastki jag suyaklar 1911 yili Misrning oligonets katlamlaridan topilgan. Parapiteklar odamsimon maymunlarning eng kadimgi tuban vakili xisoblanadi. Afrikaning turtlamchi davr katlamlaridan ikki oyoklab yuruvchi maymunlar – avstralopiteklarning bir – biridan ozmi-kupmi fark kiladigan kala, pastki jag, chanok suyaklari, tishlari topilgan. Avstralopiteklar juda bakuvvat bulmagan, jagi kat-ta, kozik tishlari, tirnoklari utkir bulmagan va ikki oyoklabtez chopa olmagan. Shuning uchun tabiatda uchraydigan buyumlar (tayok, suyak, toshlar) ni kurol sifatida ishlatgan va dushmandan ximoyalanishda, xujum kilishda ulardan foydalangan. Bu xolat ulardan ruxiy faoliyatning nisbatan rivojlanishini talab etgan. Shunga kura tabiiy tanlanish bunday maymunlarda miya va akliy kobiliyatning mukammallashishi yunalishida borgan.
Avstralopiteklar miyasining xajmi odamsimon maymunlar miyasining xajmidan anchagina katta. Agar gorilla miyasining xajmi 460g bulsa, avstralopiteklarniki 550g ga teng. Kazilma xoldagi suyaklarni urganish natijasida avstralopiteklarning 5-6 turi mavjud bulib, ular bundan taxminan 9000000 – 750000 yil oldin yashaganligi aniklangan. 1960 yildan keyin Angliya olimlari L. Liki va M. Liki Oldovay goridan tuzilishi avstralopiteka nisbatan murakkab bulgan organizmning kalla suyagi koldigi va tosh kurollar topganlar. Uning bosh miyasining xajmi avstralopiteklarnikidan kattarok, 650g atrofida bulgan. Odamsimon may-munlardan fark kilib, oyogining bosh barmogi chetga kayirilmagan. Bu xodisa unda tik yurish bilan boglik morfologik uzgarishlar yakunlanganligini kursatadi. Suyak koldiklari bilan birgalikda kupol xolda yasalgan kupgina tosh, suyak kurollar topilagan.
Dastlab mexnat kurol-larin yasash Homo habilis – ukuvli odamdan boshlanib, keyinchalik takomillasha borgan. Bundan 30 – 20, 10 – 5 mign va 500 yil oldin yashagan odamlarning tashki kiyofasi xozirgi davr odamla-ridan keskin fark borligini kuramiz. Kup turga ega bulgan avstralopiteklarning bir tarmo-gi keyinchalik progressiv rivojlanib, kurol yasash kobiliyatiga ega bulgan. Bu xodisa tik yurish, miyaning yanada riovjlanishi natijasida amalga oshgan. Chamasi, bu davrda utdan xam foydalanilgan. Bundan taxminan 2000000 – 1500000 yil mukaddam bunday progressiv formalar Afrika, Janubi- Markaziy va Janubiy – Sharkiy Osiyo buylab tarkalib, ularning aloxida-lashgan bir kancha guruxlari paydo bulgan.
1960 yillargacha xozirgi odam bilan avstrapolitek-lar urtasida turuvchi 10ga yakin xilma-xil kazilma xoldagi oralik formalar topilgan. Bu formalarning xammasi eng kadimgi odamlar – arxantroplar nomini olgan. Eng kadimgi odamlarga xos suyak koldiklari nixoyatda xilma-xil bulishiga karamay, ularni birlashtiruvchi umumiy belgi kurol yasashnig rivojlanishi bilan ifodalaniladi.
Tabiatda uchraydigan turli buyum-larni ishlatishdan ongli ravijda kurol tayyorlashga utish – rivojlanishning maymun daraja-sidan odam darajasiga utish demakdir. Arxantroplar kirrali toshlar tayyorlab, ular yordamida yovvoyi usimlik ildizlari, piyozlari, tugunaklarini kovlab olgan, xayvonlarni jaroxatlagan-lar, gushtini nimtalaganlar.
1891-1892 yillarda golland olimi E. Dyubua tomonidan Yava oro-lidan topilgan pitekantropning kala suyagi sodda tuzilgan bulgan. Jaglari oldinga turtib chikkan, iyagi rivojlanmagan, kosh burmalari yaxshi rivojlangan. Miya kutisining xajmi 900 sm3 bulgan, demak, xar kanday antromorf maymunning miyasidan 1,5 baravar ortik bulgan.
Eng kadimgi odamlarning, pitekantropdan tashkari, Xitoyda sinantrop, Germaniyada geydelberg, Afrikada telantrop kabi formalari xam topilgan. Pitekantroplarda, maymunlarga nisbatan, miyaning oliy nerv faoliyati bilan boglik kismlari rivojlanmagan. Lekin nutk funksiyasi bilan boglik zona yaxshi rivojlanmagan. Uning bosh miyasining chap yarim shari ung yarim shari-ga nisbatan kattarok bulgan.
Bu xodisa pitekantrop xozirgi odamlarga uxshash ung kulini kup-rok ishlatganligining nishonasidir. 600000-400000 yil mukaddam avj olib rivojlangan eng kadimgi odamlar keyinchalik kirilib, yangi, uzlariga nisbatan progressiv kadimgi odamlar – paleantroplar paydo bulishiga sabab bulgan.
Yevropa, Afrika, Old Osiyo, Urta, Markaziy, Shar-kiy Osiyo, Indoneziyaning 400dan ortik joyida bundan 200000-40000 yil oldiy yashagan va tuzi-lishga kura eng kadimgi odam xamda xozirgi zamon odami urtasida oralik forma xisoblangan kadimgi odamlar suyaklarning koldigi, kurollar topilgan. Bu odamlarning barchasi neander-tal odami nomi bilan yuritilgandi.
Neandertal odamning suyagi – Kiyik-koba goridan, Uzbe-kistondagi Surxondaryo oblastining Boysun togidagi Teshik toshdan topilgan. Ularning kazil-ma suyaklari bilan birga tosh kurollar, gulxan koldiklari, uldirilgan xayvonlar suyagi xam topilgan. Neandertal odamining buyi 155-160 sm bulib, bukchayib yurgan, peshonasi tor, bir oz nishab bulgan. Uning pastki jag suyaklari kuprok odamnikiga uxshash, birok iyak suyaklari oldinga turtib chikkan, kullari xozirgi odamlarnikiga nisbatan rivojlangan.
Bosh miyasining xajmi 1450 sm3 ga teng. Neandertal odamlari turtlamchi davrdagi muzlashning eng ogir sharoitida yashagan. Ular ut (olov) ni saklashnigina emas, xatto ikkita yogochni bir – biriga ish-kalab ut chikarishni xam bilgan va shu bilan uzlari yashayotgan gorlarni isitgan. Neandertallar yirik xayvonlarni xam ovlagan, ularning gushtini yegan, terisini yopinib yurib, sovukdan saklangan.
Tabiiy tanlanish tufayli paleantroplarda jamoa uchun foydali xossalar takomil-lasha borgan. Bundan taxminan 40000 yil ilgari yashash uchun kurashda paleantroplar maglubi-yatga uchrab, ularga nisbatan progressiv bulgan tip neantroplar paydo bulgan.
Xozirgi zamon odamlari tipidagi neantroplar koldigi Yevropa, Osiyo, Afrika va Avstraliyada uchraydi. Fran-siyadagi Kromanyon goridan bir nechta skeleti topilgan. Shu sababli ular kromanyonlar (Homo sapiens) deb nomlangan.
Kromanyonlarning buyi 180 sm, tashki kurinishi, shuningdek, kalla suyagi xozirgi odamnikiga uxshash, peshonasi keng va tekis, kalla kutisining xajmi 1600 sm3 bulgan. Pastki jagi xozirgi odamnikiga nisbatan kattarok bulsa xam, lekin iyagi turtib chik-kan. Bu xol uning manoli nutki yaxshi rivojlanganligidan darak beradi. Yuksak xayvonlar-ning birorta turi odam singari Yer yuzasining xilma-xil iklim sharoitida keng arealga tarkalmagan.
Odam Yer yuzasining turli iklim sharoitida yashaydi. Chunki u anna shu sharoitga fakat jismonan moslashmay, balki nokulay sharoitga karama-karshi vositalar xam ixtiro kilgan. Fan va madaniyat rivojlanishi bilan odam uzi uchun suniy muxit vujudga keltirgan. Shunga kura, 40000 yildan beri xozirgi zamon tipidagi odamlar uzining kompleks biomorfolo-gik belgi xususiyatlarni saklab kelmokda.
Odam evolyutsiyasidagi eng katta muvaffakiyatlardan biri yovvoyi xayvonlar va usimliklarni xonakilashtirish – neolitik revolyutsiyadir. Dastlab-ki xonakilashtirilgan xayvonlar, usimliklar tufayli bu karamlikka barxam berilgan.
Jamoa bulib yashash, jinsiy yetilishgacha bulgan rivojlanish muddatining uzayishi, bosh miyaning faoliyati, nutk, kurollar yasash kobiliyati, tananing tuzilishi va funksiyalari maj-muasi odamni tavsiflovchi xossalar xisoblanadi. Bularning vujudga kelishi va shakllanishi-da organi olamningtarixiy rivojlanishida muxim rol uynagan evolyutsiya omillari – mutatsiya jarayoni, aloxidalanish, xayot tulkinlari, tabiiy tanlanish katta axamiyatga ega bulgan.
Mutatsiya jarayoni va genlar kombinatsiyasi odamda xilma-xil anatomik-morfologik, fiziologik – bioximiyaviy, genetik uzgarishlar keltirib chikargan. Sotsial muxit esa xar bir individning uziga xos genotipi saklanishiga kumaklashgan. Xar xil irklar, etnik guruxlar paydo bulishi-da aloxidalanish muxim rol uynagan. Odam evolyutsiyasida xayot tulkinlarining xam axamiyati katta bulgan. U yoki bu regiondagi odamlar ajdodlari orasida vakt-vakti bilan bulgan ocharchi-lik, yukumli kasalliklar tarkalishi, chunonchi, vabo, ulat, sil paydo bulishi va tarkalishi zaif organizmlarning kuplab kirilishiga vash u yul bilan tirik kolgan odamlar genofondining tasodifiy, yunalishsiz uzgarishiga sabab bulgan.
Primatlar, shu jumladan, kadimgi odam turlari oziklanish maydonini egallash, yovvoyi xayvonlarni ovlash, usimliklarning yeyiladi-gan kismlarini topish, yigish, saklash buyicha uzaro rakobatda bulganlar. Tudalar orasida bunday rakobatlarda golib kelish kup jixatdan tuda azolari yoki boshlikning kobiliyatiga, udda-buronligiga, ov kilish, yovvoyi usimliklarning yeyiladigan kismlarini topish, gamlash, xavf – xatarning oldini olish singari kunikmalar, tuda azolarining soniga boglik bulgan. Agar tuda azolarining xar xil joyda tarkalganligi, aloxidalashganligini etiborga olsak, u xol-da ular genetik jixatdan fark kilishga etiroz kolmaydi. Tudalar orasidagi xayot – mamot rakobatida yukori kobiliyatga ega, uddaburon, kurollar yasa shva ozik topish, uni saklashga moxir tuda azolarining golib kelishi tabiiy bir xol edi. Uzok ming yillar davom etgan bunday gruppali tanlanish primatlarning barcha turlarida ruy beran bulsa-da, lekin ikki oyoklab yuruvchi, daraxtlarda xayot kechiruvchi vakillariga karaganda kuprok ijobiy natijalar bergan.
Shunday kilib, tudalar orasida polimorfizm vujudga kelishida mutatsiya jarayoni, aloxi-dalanish, xayot tulkinlari, tabiiy tanlanish, shuningdek, kadimgi odamlarning uzaro uchrashuvidvgi stress xolat aloxida axamiyatga ega bulgan.
Xususan stress xolat tufayli odam organzmi-dagi neyroendokrin boshkarilish uzgargan. Homo spaiens turli maydonga kelishi bilan biolo-gik oillarning, xususan, aloxidalanish, xayot tulkinlari, tabiiy tanlanishning axamiyati tobora susaygan.
Odamlar tobora takomillashgan ish kurollari ishlab chikishi ozik tayyorlash, uy – joy kurish, atrof muxitni xavf xatardan saklashga imkon berdi. Okibatda inson evolyutsiya-sida tabiiy tanlanishning axamiyati xam keskin kamayib, sotsial omillarning roli ortgan. Lekin odam tarixiy rivojlanishida biologik va sotsial omillar uzaro boglik xolda tasir kursatgan.
Xar bir odamlar tudasi kurol yasash, yovvoyi xayvonlarni ovlash, usimliklarni yi-gish, xayvon va usimliklarni parvarish kilish va shu singari bilimlar, kunikmamalakalarni yosh avlodga urgata borgan. Yosh avlod ularni uzlashtirish bilan bir katorda usha bilimlar, ku-nikma-malakalarni uzi ixtiro kilgan yangiliklar bilan boyita borgan.
Birgalikda xayot kechirish, olovdan foydalanish, gushtli ovkat istemol kilish tafakkur, nutkning rivojlanishiga, bosh miya xajmining ortishiga sabab buladi. Birok odam bosh miyasining yanada kattalashishiga ayollarda jinsiy organidagi tuxum yulining ensiz bulishi tuskinlik kilgan. Bu karama – karshilikni bartaraf etish uchun tanlanish ayollarda chanok suyagi xajmining kengayishiga, aksin-cha, miya rivojlanishining sekinlashishiga olib kelgan.
Odatda, yangi tugilgan chakalokning miyasi xali tulik shakllanmagan bulib, uning rivojlanishi asosan gudaklik va bolalik dav-rida tugallanadi. Sut emizuvchi xayvonlarda (tuxum kuyib kupayuvchilardan tashkari) yangi tugilgan organizm mustakil xayot kechirishga tayyor bulgani xolda, yangi tugilgan odam bolasi mus-takil xayot kechira olmaydi. Shu sababli ayollar bolalarni uzok muddat parvarish kilishga va okibatda erkakki birmuncha karam bulishiga majbur. Shunga kura jamoa ayollarga va ularning bolalariga gamxurlik kila boshlagan. Bu esa uz navbatida jamoa azolari urtasidagi uzaro mu-nosabatni – xamkorlikni kuchaytirgan.
Xozirgi vaktda tur sifatida Homo spaiens ning evolyutsiyasi tugallangan, deb aytish mumkin. Shunga kura, uning kelgusi evolyutsiyasidan katta uzgarishlar kutib bulmaydi. Lekin evolyutsiya shakllangan tur doirasida davom etadi. Chunonchi, keyingi vaktda xar xil etnik gu-ruxlar, irklar orasida kuzatilayotgan nigoxlar odamzod genofondini boyitib bormokda.
Shu bilan birga atrof – muxitning ifloslanishi, kishlok xujaligida mineral ugitlar, turli pestitsidlar, gerbitsidlar, defoliantlarni kuplab kullash tufayli kishilarda polimorfizm, irsiy kasalliklar kupayib bormokda. Binobarin, odam evolyutsiyasida aloxidalanish, xayot tul-kinlari, tabiiy tanlanishning axamiyati kamayganiga karamay, mutatsion va kombinatsion uz-garuvchanlik uz tasirini kursatmokda. Odamning bundan keyingi evolyutsiyasi kollektiv akl – idrokining rivojlanishi (axbarotni tuplash, saklash, uzatish)ga, atrof – muxitdan yanada sa-maralirok foydalanishga yunalgan.
Xulosa kilib aytganda, Homo sapiens rivojlanishida bir kancha boskichlarni utgan. Ulardan birinchisi uzini – uzi anglash, yani ongning rivojlanishi-dir. Bu xodisa taxminan 40 – 50 ming yil oldin ruy bergan uzini – uzi anglash tufayli ajdod-larimiz odamlar bilan xayvonlar orasidagi farkka borganlar va inson tabiat kuchlarini ji-lovlashi mumkinligiga ishona boshlaganlar.
Aklli odamlar tarixiy rivojlanishidagi ikkinchi boskich yovvoyi xayvonlarni kulga ur-gatish – xonakilashtirish, yovvoyi usimliklarni ekib madaniylashtirish bilan boglik. Bu xo-disa taxminan 15-10 ming yil oldin boshlangan. Natijada odam shu paytgacha tashki muxit bi-lan boglik bulsa, endilikda u xayot sharoitining bazi tomonlarini nazorat kilish imkoniga ega buladi.
Inson tarixiy rivojlanishning uchinchi boskichi ilmiy – texnika inkilobi bilan boglik bulib, u bundan 2 ming yil oldin boshlangan va keyingi 3 – 4 yuz yil mobaynida avj ol-gan. Ilmiy texnika tarakkiyoti tufayli insonning tabiat ustidan xukmronligi ortdi. U sayyoramizning yirik territoriyalarini uz xoxishiga kura uzgartira olish imkoniga ega buladi va nixoyat xayot uchun nokulay bulgan Arktika, Antraktidani xam uzlashtirishga, koinotning kuyi kismini zabt etishga erishdi.
5. Xozirgi vaktda yer yuzasida 5 milliarddan ortik odam yashaydi. Uning xammasi bitta bio-logik tur – Homo sapiens turiga kiradi. Insoniyatning bu birligi uning kelib chikishi, rivoj-lanishi, umumiyligi, turli irklarga mansub odamlarning bir – biri bilan cheksiz ravishda kushilish kobiliyatiga, shuningdek, barcha irk vakillarining jismonan va akl – idrok rivoji amalda bir daraja ekanligiga asoslanadi. Bularning xammasi odamning kelib chikishi mono-filetik xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Homo sapiens tur uchta katta irkka-avstra-lo – negroid (akvatorial), yevropoid va mongoloid (osiyo – amerika) irklariga bulinadi.
Negroid irki vakillarning terisi kora, tuk jigar rang, sochi kora, jingalak, burni puchukrok, keng, lablari kalin.
Mongoloid, yani osiyo – amerika irki vakillarining terisi bugdoy rang yoki tinikrok, kirgiz kovok, sochi tugri va kattik, sokol va muylovlari kam yoki rivojlanmagan, yonoklari burtib chikkan, lab va burunlari urtacha kalinlikda, bodom kovok buladi.
Yevropoid irkiga mansub odamlar terisining rangi okish, sochi yumshok vat ugri, sersokol sermuylov, burunlari tor, lablari yupka buladi.
Nima sababdan kishilar urtasida bunday farklar paydo bulgan? Irklarning kelib chikishi juda murakkab tarixiy jarayondir. Sovet olimi Y. Y. Roginskiy fikriga kura, xozirgi zamon odami shakllanish jarayonida, yani 100 ming yil oldin, uning vatani xisoblangan Janubiy Osiyo va unga kushni Shimoliy Afrika, Janubiy Yevropada ikki irk – janubiy – garbiy, shimoli – sharkiy irklar paydo bulgan. Birinchi tarmok keyinchalik yevropoid va negroid irklari-ning, ikkinchisi esa mongoloid irkining kelib chikishiga sabab bulgan
Mashxur sovet genetigi Vavilon N. I. 1927 yili organizmlarning yangi formalari paydo bulgan markazdan retsessiv genlarning chetga chikish konunini kashf etdi. Bu konunga muvofik, tur tarkalgan areal marka-zida dominant belgilarga ega bulgan formalar xukmronlik kilib, uning atrofini retsessiv genlarga ega bulgan geterozigota formalar urab turadi. Arealning eng cheka kismini esa retsessiv belgilari gomozigota xolatda bulgan formalar ishgol kiladi. Mazkur konun Vavilovning antropologik kuzatuvlari bilan uzviy boglikdir.
U boshlik ekspeditsiya 1924 yili Afgonis-tonning 3500-4000 m balandlikka joylashgan Kofiriston (Nuriston) da ajoyib vokeaning shoxidi bulgan. Ular Shimoliy – toglik joylarda yashovchi kishilarning kupchiligi kukkuz ekan-ligini aniklashagan. Usha davrdagi xukmron farazga kura, shimoliy irklar kadim zamonlar-dan keng tarkalgan va u yerlar madaniyat uchogi xisoblangan. Vavilov bu farazni tarixiy-etnog-rafik va lingvistik dalillar bilan isbotlab bulmasligini tushuntiradi. Uning fikriga ku-ra, nuristonliklar kukkuz bulishi retsessiv genlar arealning chekkasiga surilishi konunining aniq kurinishidir. Bu konunni keyinchalik Chebaksarov Skandinaviya yarim orolida yashovchi axolii misolida yanada ishonchlirok qilib isbotlab berdi.