Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

 
 
 
4- Mavzu: Yashovchanlik jadvalini tuzish 
Reja: 
1.
Populyasiyaning dinamik ko’rsatkichlari haqida nazariy ma’lumotlar. 
2.
Yashovchanlik jadvalini tuzish
3.
Mustaqil ish topshiriqlari 
4.
Testlar 
Darsning maqsadi:
Talabalarga populyasiyaning dinamik ko’rsatkichlari haqida 
nazariy ma’lumotlar berish, populyasiyadagi o’limni yoshlar boyicha 
taqsimlanishini o’rganish va yashovchanlik jadvalini tuzish ko’nikmalarini hosil 
qilish. 
Dars o’tish vositalari:
sinf doskasi, yashab qolish jadvaliga oid plakatlar, o’quv 
va uslubiy qo’llanmalar, mikrokalkulyator, ish daftari. 
Dars o’tish usullari: 
dars
 
takrorlash, suhbat va savol-javob, amaliy topshiriqni 
mustaqil bajarish hamda olingan natijalarni munozara qilish tarzida olib boriladi. 
Bunda talabalarning mustaqil, erkin fikrlash va fikrlarni bayon etishga o’rgatish 
uchun ularga mavzu boyicha savollar beriladi, talabalar yakka tartibda amaliy ishni 
mustaqil bajaradilar va natijalarni bayon qiladilar, natijalar o’qituvchi bilan 
birgalikda tahlil qilinadi. 
Darsning бориши: 
4.1. Populyasiyaning dinamik ko’rsatkichlari haqida nazariy ma’lumotlar 
Ma’lum vaqt oralig’ida populyasiyadagi individlar tomonidan yuzaga 
keltiriladigan yangi individlar soni tug’ilishni ifodalaydi. Ko’pincha absolyut va 
solishtirma tug’ilish farq qilinadi. Ma’lum vaqtda tug’ilgan individlarning 
umumiy soni absolyut tug’ilishni ifodalaydi. Solishtirma tug’ilish bitta individ 
hisobiga olingan tug’ilishdir. Boshqacha aytganda, tug’ilgan individlar sonining 
individlar 
umumiy 
soniga 
nisbati 
solishtirma 
tug’ilish 
deyiladi.
Populyasiyada tug’ilishni quyidagi formula asosida hisoblash mumkin:
b =
t
N
n



---

88 
Bu yerda b- tug’ilish; 

Nn- tug’ilgan individlar soni; 

t- vaqt oralig’i. Agar 
solishtirma tug’ilish aniqlanayotgan bo’lsa, formula quyidagi ko’rinishga ega 
bo’ladi.
b =
t
N
N
n


bu yerda N- vaqt oralig’ining boshlanishida individlarning umumiy soni.
Tug’ilish ijobiy yoki nolga teng kattalik bo’lishi mumkin. Populyasiyadagi 
tug’ilish kattaligi ko’plab omillarga, jumladan, shu vaqtdagi ko’payishga 
qobiliyatli individlar soniga bog’lik. Bu esa populyasiyaning jins va yosh tuzilmasi 
tomonidan belgilanadi. Tug’ilish generasiyalarning takrorlanish tezligiga ham 
bog’liq. Yiliga bir generasiya (avlod) beradigan turlar monovoltin, ko’p avlod 
beradiganlari polivoltin turlar deyiladi. Ko’payish davrining soniga qarab turlarni 
monosiklik va polisiklik turlarga ajratish mumkin. Jinsiy yetuk davri qisqa davom 
etadigan turlar monosiklik turlar deyiladi. Masalan, ko’pchilik hasharotlar, 
losossimon baliqlar va boshqalar. Qayta- qayta ko’payishga layoqatli turlar 
polisiklik turlar deyiladi. Bunday turlarga ko’pchilik umurtqali va ba’zi umurtqasiz 
hayvonlar kiradi. O’simliklarda hayotida bir marta kupayadigan - monokarpik va 
ko’p marta ko’payadigan polikarpik turlar ajratiladi.O’lim tug’ilishga qarama- 
qarshi jarayon bo’lib, ma’lum vaqt oralig’ida o’lgan individlar sonini ifodalaydi. 
Solishtirma o’lim xuddi tug’ilish kabi topiladi. 
d =
t
N
N
m


,
d- o’lim,

Nm- o’lgan individlar soni, N- vaqt oralig’ining boshlanishidagi 
individlarning umumiy soni,

t- vaqt oralig’i. O’lim ijobiy yoki nolga teng 
kattalikdir.
Tug’ilish va o’lim o’rtasidagi farq populyasiya soni o’zgarishining tezligini 
ifodalaydi. Binobarin, populyasiya soni o’zgarishini quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
r = b - d
r-populyasiya sonining o’zgarish tezligi; b- tug’ilish; d- o’lim. Agar tug’ilish 
o’limga teng (b =d ) bo’lsa, populyasiya soni doimiy bo’ladi, ya’ni populyasiya 
turg’un holatda bo’ladi. Populyasiya sonining o’zgarish tezligi ijobiy, salbiy va 
nolga teng kattalik bo’lishi mumkin. 
Populyasiya soni o’zgarish tezligini tug’ilish va o’limning farqi sifatida 
emas, vaqt oralig’ida populyasiya sonining o’zgarishini o’lchab ham aniqlash 
mumkin. Bu holda populyasiya soni o’zgarish tezligini quyidagicha ifodalash 
mumkin. 
r =
t
N
N



N- populyasiya sonining o’zgarishi; N- vaqt oralig’ining boshlanishidagi 
individlarning umumiy soni; 

t - vaqt oralig’i. Ko’pchilik hollarda olingan 
natijalardan populyasiya soni o’zgarishining tezligini va tug’ilishni oson aniqlash 
mumkin. Lekin o’limni aniqlash bir oz qiyinchilik tug’diradi. Bunday hollarda 
o’limni tug’ilish va populyasiya sonining o’zgarish tezligi orasidagi farq sifatida 
aniqlash mumkin. 

---

89 
d = b - r 
Populyasiyadagi o’lim bir qancha omillarga bog’lik. Masalan, individlarning 
genetik va fiziologik sifatliligiga, tashqi muhit omillarining ta’siriga va hokazo. 
Har bir tur organizm uchun umr uzoqligining mumkin bo’lgan maksimal 
qiymati bor. Lekin tabiatda faqat juda kam individlargina umrning maksimal 
uzoqligigacha yashay oladi. Turli turlarda umrning maksimal uzoqligi turlichadir. 
Odatda yirik hayvon va o’simliklarda umr uzoqligi kattaroq, kichikroq 
organizmlarda kamroq bo’ladi. Umr uzoqligi hayot sharoitlariga bog’liq ravishda 
o’zgarishi mumkin. Masalan, poykiloterm hayvonlar past haroratda ko’proq 
yashaydi (albatta, harorat chidamlilik darajasidan chiqmagan holatda). Dafniyada 
oziq normal bo’lganda umrning maksimal uzoqligi yuqoriroq, oziq ko’p holatda va 
juda kam bo’lganda pastroq bo’ladi. Ko’pgina ekologik tadqiqotlarda umrning 
maksimal uzoqligi emas, balki o’rtacha uzoqligi muhimdir.