Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

Dars o’tish usullari: 
dars
 
takrorlash, suhbat va savol-javob, amaliy topshiriqni 
mustaqil bajarish hamda olingan natijalarni munozara qilish tarzida olib boriladi. 
Bunda talabalarning mustaqil, erkin fikrlash va fikrlarni bayon etishga o’rgatish 
uchun ularga mavzu boyicha savollar beriladi, talabalar guruh-guruh bo’lib amaliy 
ishni mustaqil bajaradilar va natijalarni bayon qiladilar, natijalar o’qituvchi bilan 
birgalikda tahlil qilinadi. 
Darsning боришиi: 
3.1. Hayvon populyasiyasining jins va yosh tuzilmasi haqida nazariy 
ma’lumotlar 
Hayvonlarda ko’payish xususiyatlariga qarab individlar bitta yoki turli
avlodlarga tegishli bo’lishi mumkin. Agar populyasiyadagi individlar bir avlodga
tegishli bo’lsa, ular yosh jihatdan bir biriga yaqin va deyarli bir vaqtda hayot 
bosqichlarini o’taydi. Bunday populyasiyalarda turli hayot bosqichlari va 
ko’payishi muddatlari yilning ma’lum mavsumlariga to’g’ri keladi.
Bir vaqtning o’zida turli avlodlari mavjud bo’ladigan turlarda populyasiya yosh 
tuzilmasi murakkabroq bo’ladi. Masalan, may qo’ng’izi lichinkalari 
populyasiyasida 4 ta avlod individlari majvud bo’ladi. 
Yuksak hayvonlarda ko’p marta ko’payish va yetuk individlarning uzoq 
vaqt yashashi natijasida populyasiyaning yosh tuzilmasi yanada murakkabroq 
bo’ladi. Bunday populyasiyalar nisbatan doimiy bo’ladi. Ekspluatasiya qilinadigan 
tabiiy populyasiyalarning yosh tuzilmasini aniqlash juda muhim ahamiyatga ega. 
Tiklanish imkoniyatlari keng bo’lgan populyasiyalardan soniga zarar 
yetkazmasdan ko’proq foydalanish mumkin. 
Populyasiyalar yosh tuzilmasini taxlil kilish natijasida uning kelgusidagi 
sonini bashorat qilishi mumkin. Bunday tahlil, ayniqsa baliqchilikda keng 
qo’llaniladi. 
Populyasiyaning jins tuzilmasi deganda populyasiyadagi turli jinsga mansub 
organizmlarning, ya’ni erkak va urg’ochi individlar nisbati tushuniladi. Ko’pchilik 
turlarda individlar jinsi urug’lanish jarayonida jinsiy xromosomalar kombinasiyasi 
bilan aniqlanadi. Bu jarayon zigotalar jinsining teng nisbatini ta’minlaydi. Lekin 
bunday nisbat umuman populyasiya uchun xos deyish to’g’ri emas. Erkak va 
urg’ochi individlar fiziologiyasi, ekologiyasi va xulq-atvori bilan bir-biridan farq 
qiladi. Natijada turli jinsdagi individlarning yashab qolish imkoniyatlari turlicha 
bo’ladi, binobarin, jinslar nisbati ham o’zgarishi mumkin. 
Ba’zi organizmlarda urg’ochi va erkak jinslar o’rtasidagi ekologik va xulq 
atvori jihatidan farq kuchli ifodalangan bo’ladi. Masalan, chivinlarning urg’ochisi 
qon so’rib oziqlansa, erkagi yetuk davrida oziqlanmaydi, yoki ba’zi turlari nektar 
bilan oziqlanadi. Urg’ochi va erkak organizmlar bir-biridan ko’pchilik fiziologik 
xususiyatlari bilan farq qiladi. Masalan, o’sish tezligi, jinsiy yetilish vaqti, ochlikka 
va harorat o’zgarishiga chidamliligi va hokazo. Albatta, populyasiyaning jins 
strukturasi populyasiyada turli jinslar mavjud bo’lganda mavjud bo’ladi. 
Germofrodit va partonegenetik formalar haqida gapirganda jins strukturasi
mavjud emasday tuyuladi. Lekin germofrodit organizmlarda ham o’ziga xos jinsiy 
jarayon kuzatiladi. Partenogenetik formalarning kupchilik populyasiyalarida erkak 

---

85 
organizmlar uchrab turadi. Shuning uchun populyasiyaning jins strukturasi 
ko’pchilik turlar uchun universal xususiyat bo’lib xizmat qiladi. 
Hayvon populyasiyasi yosh tuzilmasini hasharotlarda o’rganish ancha qulay. 
Hasharotlar to’liqsiz va to’liq o’zgarish orqali rivojlanadi. To’liqsiz o’zgarish bilan 
rivojlanuvchi hasharotlar uch rivojlanish davrini (tuxum, lichinka va yetuk) 
o’tkazadi. Bunday hasharotlarning lichinkalari tashqi ko’rinishi bilan yetuk davriga 
o’xshaydi, ammo ular kichikligi va qanotlarining taraqqiy etmaganligi, tana 
bo’g’imlari miqdorining kamligi va boshqa bir qator belgilari bilan farqlanadi. 
Lichinka katta bo’lgan sari qanot paydo bo’lib, tanasi yiriklashadi, bo’g’imlarining 
miqdori ortib, umumiy gavda ko’rinishi borgan sari yetuk individga o’xshab 
boradi. To’liqsiz o’zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlarga chigirtkalar, 
qandalalar, suvaraklar va shira bitlari misol bo’ladi.