Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

Darsning бориши: 
2.1. Populyasiyaning yosh tuzilmasi haqida nazariy ma’lumotlar. 
Populyasiyada turli yoshga mansub individlarning o’zaro nisbati uning yosh 
tuzilmasini ifodalaydi. Populyasiyaning yosh tuzilmasi o’z- o’zini yaratish 
jadalligi, o’lish darajasi, avlod almashinish tezligi kabi muhim jarayonlarni 
aks ettiradi.
Populyasiyaning yosh tuzilmasi quyidagi usullarda ifodalanishi mumkin. 
1) turli yoshdagi individlar guruhi nisbati orqali; 
2) turli avlodlar nisbati orqali; 
3) predreproduktiv, reproduktiv va postreproduktiv davrlar davomiyligining 
nisbati orqali; 
4) individlarning rivojlanish va o’sish xususiyatlari orqali. 
Individlarning yoshiga bog’lik holda ularning yashash muhitiga va alohida 
omillarga talabi sezilarli o’zgarib turadi. Ontogenezning turli bosqichlarida 
organizmlarning yashash muhiti, oziqlanish usuli, harakatlanish xususiyatlari, 
faolligi almashinib turishi mumkin. Ayrim hollarda bir turga mansub turli yoshdagi 
guruhlar o’rtasidagi farq turli turlar o’rtasidagi farqlarga nisbatan kuchliroq 
ifodalangan bo’ladi. Masalan, baqalarning yetuk davri va lichinkasi, kapalaklar va 
ularning lichinkasi va boshqalar. 
Turli yoshdagi guruhlar o’rtasida hayot tarzida farqlar shunga olib keladiki, 
ba’zi funksiyalar to’lig’icha rivojlanishning ma’lum bosqichlarida bajariladi.
Masalan, hasharotlarning ko’pchiligi yetuk davrida deyarli oziqlanmaydi. 
Oziqlanish va o’sish lichinka bosqichida amalga oshiriladi. Yetuk davri esa 
tarqalish va ko’payish vazifasini bajaradi. 
Populyasiyada individlarning yosh jihatidan bir-biridan farq qilishi 
populyasiyaning ekologik xilma-xilligini kuchaytiradi, bu esa noqulay tashqi muhit 
sharoitlarida turning yashab qolish imkoniyatlarini kengaytiradi. 

---

81 
O’simlik populyasiyalarida yosh tuzilma turli yoshdagi individlar nisbatida 
ifodalanadi. Individlarning yosh holati-uning tashqi muhit bilan ma’lum
munosabatlarini tavsiflaydigan ontogenezning ma’lum bosqichidir. O’simlik 
populyasiyasining yosh tuzilmasida quyidagi guruhlarni ajratib ko’rsatish mumkin:
O’simta
- tuzilishi jihatdan sodda, ikki yo’l bilan oziqlanadigan (urug’dagi zapas 
oziqa va qisman mustaqil) kichik o’simliklar; 
Yosh o’simliklar
- mustaqil oziqlanadi, shoxlanmagan yoki shoxlanish 
boshlangan, barglari uncha yirik bo’lmagan o’simliklar. 
Yetuk vegetativ o’simliklar
- yer usti va yer osti organlari to’liq shakllangan, 
lekin reproduktiv organlari hali yo’q. Bu o’simliklar keyinchalik gul va meva 
hosil bo’lishi bilan generativ bosqichga o’tadi. Generativ bosqichga o’tishda 
organizmda fiziologik va bioximik o’zgarishlar yuzaga keladi. Transpirasiya va 
fotosintez tezligi oshadi. 
Yosh generativ o’simliklar
- gullaydi, meva hosil qiladi, o’simlik yetuk 
shaklga kiradi. 
O’rta yoshli generativ o’simliklar
- har tomonlama yetuk, eng yuqori o’sish 
va urug’ hosil qilishga qobiliyatli o’simliklar. 
Qari generativ o’simliklar
- reproduktiv funksiyasi zaiflashgan, shoxlanish 
va ildiz o’sishi jarayonlari sekinlashgan o’simliklar. Bu o’simliklarda yemirilish
jarayoni yangilanish jarayonidan ustun. 
Qari vegetativ o’simliklar-
meva hosil qilishi to’xtagan o’simlik, yemirilish 
jarayoni ko’payadi, ildiz va shoxlari orasidagi bog’lanish zaiflashadi. 
O’layotgan individlar
- o’lchamlari kichiklashgan, ko’pchilik hujayralari 
o’lgan o’simliklar.
O’simlik populyasiyasida individlarning yosh holatiga qarab taqsimlanishi yosh 
spektri deb ataladi. Agar populyasiya yosh spektri fakat urug’ va o’simtalardan
iborat bo’lsa, bu populyasiya invazion populyasiya deb ataladi. Yosh biosenozda 
endi shakllanayotgan populyasiyalar shunday populyasiyadir. Bunday populyasiya 
o’z-o’zini boshqarishga qodir emas. Agar populyasiya barcha yoshdagi 
guruhlardan iborat bo’lsa, normal populyasiya deyiladi. Bunday populyasiya 
mustaqil va o’z-o’zini boshqara oladi. Generativ va vegetativ qari individlardan 
iborat populyasiya regressiv populyasiya deb ataladi. Invazion, normal va 
regressiv populyasiyalar bir-biriga o’tib turadi. 
Senopopulyasiyalar yosh tuzilmasi turning biologik xususiyatlari tomonidan 
belgilanadi, hamda tashqi muhit sharoitlariga bog’liq bo’ladi. 
Senopopulyasiyaning yosh spektri uning holati va o’zgaruvchan yashash muhitiga 
moslashganlik darajasini aks ettiradi.