Qarshi davlat universiteti o‘zbek tili va adabiyoti metodikasi kafedrasi



Download 2,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet149/245
Sana02.09.2021
Hajmi2,09 Mb.
#162437
1   ...   145   146   147   148   149   150   151   152   ...   245
Bog'liq
ona tili morfemika soz yasalishi morfologiya fanining oquv-uslubiy majmuasi

A  d a  b  i  yo  t  l  a   r: 
1.  M.  Mirzayev,  S.  Usmonov,  I.  Rosulov  .  О‘zbek  tili,  Toshkent,  “О‘qituvchi”  ,1987,94-100 
betlar. SH.Shoabduroxmonov va b. О‘sha darslik 175 -187 betlar  
2.  A.Hojiyev.О‘zbek tili sо‘z yasalishi, T,”О‘qituvchi” 1989,36-51,97,103 betlar.  
3.  R.Ikromov  K.Qosimova.О‘zbek  tilidan  mashqlar  tо‘plami  Toshkent  “О‘qituvchi”  1958,16-48 
b. 
О‘qituvchi  bevosita  yangi  mavzu  buyicha  suxbat  boshlashdan  oldin  о‘tgan  amaliy  mashg‘ulot 
mavzusi  “Otlardagi  kelishik  katigoriyasi”  buyicha  berilgan  mustaqil  ishlarning  bajarilish  darajasini 
savol-jovob  suhbat asosida  aniqlab  kо‘radi.  Bu  haqda  talabalarning  savolariga  javob  beradi.  О‘tilgan 
mavzu haqida talabalar bilimini umumlashtiradi, ayrim о‘rinlarda yana takidlaydi va xulosalaydi. 
Yangi  mavzu  yuzasidan  mustaqil  ish  mashqlarni boshlashdan oldin sо‘z yasalishi  mustaqil sо‘z 
turkumlariga  xosligini,  ammo  sо‘z  yasashning  biror  usuli  bilan  yangi  sо‘z  hosil  qilish  sо‘z 
turkimlarining  barchasi  uchun  birdek  emasligini  eslatadi.  Misol    sifatida  hozirgi  о‘zbek  tilida  eng 
mahsuldor  usul  affiksatsiya  va  kompozetsiya  usullari  bilan  sо‘z  yasash  ot  sifat  fe’l  ravish  turkimlari 
uchun  harakterli  ekanligini  aytib  о‘tadi.  Son  turkumidagi-ta,  tacha  –inchi,  ov-ala  kabilar  esa  yangi 
miqdor  bildiruvchi  son  hosil  qilmasdan  balki  son  (miqdor)  tushunchasini  о‘zgartirmagan  holda  unga 
tartib dona, chama, jamlash kabi ma’nolar qо‘shishni ta’kidlab kо‘rsatadi: Olmoshlar boshqa turkimga 
oid  sо‘zlar  о‘rnida  qо‘llanuvchi    umumiy  xususiyatga  ega  sо‘zlar  bulganidan  sо‘zlaridan  yangi  sо‘z 
yasash xodisasi bu turkimda deyarli yо‘qligini ham kо‘rsatib о‘tadi.  
Ana  shundan  keyin  о‘qituvchi  talabalarga  otlar  qaysi  usullar  bilan  kо‘proq  yasaladi  ?  degan 
savol beradi. Ulardan affiksatsiya kompozetsiya abbreviatsiya usulari bilan otlar yasaladi degan javob 
olgandan keyin affiksatsiya usuli bilan ot yasalishiga tо‘xtaladi. 
О‘qituvchi talabalarga: 
Ot yasavchi affikslarni sanang ? 
Shaxs  otlarni  yasavchi  affikslarga  qaysi  affikslarni  kiritasiz  ular  ishtirokida  otlar  yasab 
kо‘rsating. 
Narsa qurol о‘lchov  birligi otlarni yasovchi affikslarni  sanang, ular  ishtirokida yasalgan otlarga 
misollar keltiring. 
О‘rin joy otlarni yasavchi affikslarni ayting, ular yordamida yasalgan otlarga misolar toping. 
-Mavhum ot yasavchi  affikslarga qaysilar kiradi misolar keltiring, taqrizdagi savollardan  beradi 
ular asosida affiks usuli bilan ot yasalishi haqida talabalar bilimini mustahkamlashga harakat etadi. 
Keyin  esa  kompozitsiya  usuli  bilan  yasalgan  otlar,  u  haqidagi  talabalar  tushinchasini  aniqlash 
mustahkamlash  maq’sadida:  ot  bilan  otning  birikishidan    ot  yasalishiga  misollar  keltiring  (tuyaqush, 
sadarayxon, karnay gul oybolta, tomorqa kabi).  


Sifat-ot-tipidagi  qо‘shma  otlarga  misol  keltiring.  (qizilishton,  kо‘kqarg‘a  qoraqarg‘a 
qashqadaryo, Oq tepa kabi.) 
-Son  ot  tipida  yasalgan  qо‘shma  otlarga  misollar  keltiring(tо‘rtkо‘l,  mingoyoq,  qirq  oyoq 
bushkapa, ming buloq kabi). 
-Obod kompanentli otlarga misol toping (halqobod yangiobod). 
-Tepa kompanentli otlarga misol ayting (oqtepa qurg‘ontepa qо‘ltepa) 
-Poya kompanentli otlarga misol ayting (juxoripoya, sholipoya,  bedapoya, archapoya kabi). 
-Fe’l ot tepadagi otlarga misol kо‘rsating (ochviltosh yoriltosh ochildasturxon)kabi savollar bilan 
murajat etadi va kompozitsiya usul bilan yasalgan otlar haqidagi fikrlarni umumlashtiradi. 
    Abbreviatsiya usuli tug‘risida fikr olishuv о‘tkazganda о‘qituvchi bu usul bilan ham qisqartma 
otlar  hosil  etilishi  (BMT,  TOSHDU,  QDU  kabilar)ni  aytadi.  Bunday  qisqartmalar  turli  tashkilot 
muassasa  nomlari  ishtimoiy-siyosiy  va  ilmiy  terminlar  doirasida  uchrashini  ta’kidlaydi.  Bu  usul 
tilimizga  oktabr’  tuntarishidan  keyin  rus  tilidan  о‘zlashganligini  о‘qtiradi.  Shundan  keyin  о‘qituvchi 
abbriviatsiya  usvil  tо‘la  ma’noda  sо‘z  yasaliishiga  kiradimi?  Degan  savol  tashlaydi  va  abbrivatsiya 
tо‘la  ma’noda  sо‘z  yasamasligini  balki  sо‘zlarning  birikib  bir  tushuncha  aniqrog‘i  tashkilot  va 
boshqalarning  nomini  ifodalashni  ammo  qisqartma  esa  ana  kengaytirilgan  birikmaning  qisqargan 
shakli  ekanligini  bu  qisqartmaning  yangi  leksik  ma’noga  ega    emasligini  asosga  olib  abbreviatsiya 
usuli  bilan  yangi  leksik  ma’noli  ot  emas  balki  ushbu kengaytirilgan  birikmaning  qisqargan  variantini 
hosil qilishni talabalarga yetkazadi.  
Shundan  keyin  sodda  ot  (bir  о‘zakli)  qushma  ot  (kamida  ikki  sо‘zning  tobeylik  munosabatida 
birikishdan  hosil  bо‘lgan  bir urug‘ga  birlashgan  hokim  tobiylik  munasabatida  birikishdan)  murakkab 
ot  (kamida  ikki  sо‘zning  tobiylik  munasabatida  birikishdan  hosil  bо‘lgan  har  qaysi  komponent  о‘z 
urg‘usi ma’no mustaqilligini saqlagan ammo birikib bir tushuncha ifodalaydigan birikuv) juft ot (bir-
biriga  yaqin  ma’noli  kabi  sо‘zlarning  birikishdan  bir  tushuncha  nomini  bildiradigan)  qisqartma  otlar 
haqida talabalarga savol  berish savollarga  javob  berish    sо‘zlar tavsiya  etib  aniqlatish  kabilar asosida 
talabalarning  bu  haqidagi  bilimini  mustahkamliligiga  harakat  etadi  hamda  ularni  mashq  ishlashga 
mustaqil mashqqa tayyorlaydi. 
Talabalarga  mashg‘ulot  rejasida  kо‘rsatilgan  mashqlarning  talablarning  о‘qib  eshittiradi,  bir 
misolni  na’muna  tarzida  ular  bilan  ishlab  kо‘rsatadi.Qolganlarini  mustaqil  ishlatadi,  nazorat  yetadi. 
Ularning  ish sifatlarini teshirib boradi. Reyting tizimiga kо‘ra о‘sha fan bо‘yicha tuzilgan texnologek 
kartada kо‘rsatilgan tartibda ballar bilan baholaydi. 
Mustaqil ishlashga vazifalar beradi. Mashg‘ulotni xulosalaydi. 
 

Download 2,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   145   146   147   148   149   150   151   152   ...   245




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish