Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

sp² gibridlanish. Bor ftorid molekulasida esa 1s va 2p orbitaldan uchta yangi sp2 gibrid orbitallar hosil bo‘ladi. Bu yerda bog‘lar orasida hosil bo‘ladigan burchak 120o bo‘ladi. Agar gibridlanish bitta s va ikkita p orbitallar ishtirokida hosil bo‘lsa, bunday gibridlanish sp² gibridlanish(8-rasm) deyiladi. BCl₃, SО₃, CH₂=CH₂ molekulalarida sp²gibridlanish mavjud.

8-rasm. BF₃ ning sp² gibrid orbitali. A. Orbital yacheykalar yordamida sp² hosil bo‘lishini izohlash. В. BF₃ ning kontur yordamida ifodalanishi.

sp³ gibridlanish. Metan va uglerod (IV) xlorid molekulalarida esa bog‘lanish hosil qilishda markaziy atom uglerod bo‘lib, u qo‘zg‘algan holatda bir s va uchta p elektronga ega. Shuning uchun ham metanda markaziy atom sp³ (9-rasm) gibridlangan. Molekula tetraedrik tuzilishga ega, valent burchaklar bo‘lsa 109^о28’ ni tashkil etadi (10-rasm).

9-rasm. Valent orbitallarining gibridlanishi.

10-rasm. СН₄ ning sp³ gibrid orbitallari. A. Orbital yacheykalar yordamida sp3 hosil bo‘lishini izohlash. B. CH₄ ning kontur yordamida ifodalanishi, taqsimlangan elektron juftlari ham akslantirilgan.

4. Markaziy atomdagi bo‘linmagan elektronlar juftining molekula tuzilishiga ta’siri.

Metan, suv va ammiak molekulalari (11-rasm) valent burchaklar qiymati metanda 109^о28’, ammiakda 107,5^о va suvda 104,5^о. Valent bog‘lanishlar nazariyasiga ko‘ra buning sababi, markaziy atomdagi bo‘linmagan elektron juftlarning ta’siridir. Ammiak va suv qatorida markaziy atomdagi bo‘linmagan elektronlar jufti bir juftdan to ikki juftgacha ortadi. Ana shu tufayli valent burchaklarda qisqarish kuzatiladi. Markaziy atomning gibridlanishi va undagi bo‘linmagan elektronlarning molekula tuzilishiga ta’siri 1-jadvalda keltirilgan.

11-rasm. Metan, suv va ammiak molekulasidagi kimyoviy bog‘larning hosil bo‘lishi.

12-rasm. NH₃ va H₂О larning sp³ gibridlanishi. A. Orbital yacheykalar yordamida sp³ hosil bo‘lishini izohlanishi, shu jarayonda taqsimlanmagan elektron juftlari ham hisobga olinganligini ko‘rish. В. Kontur yordamida ifodalanishi.

sp gibridlanish kuzatilgan BeF₂, CО₂ molekulalari chiziqli tuzilishga ega valent burchaklar 180^о ga teng. Agar markaziy atom atrofida EА₃ holatda bog‘lanish amalga oshsa, markaziy atomning hosil qilgan burchaklari tekis uchburchak bo‘lib, burchak 120^о ga teng. Bunday molekulalar odatda qutbsiz tabiatga ega. Masalan, BF₃, SО₃ va boshqalar.
1-jadval.

Turli molekulalarning geometrik shakli va

gibridlanish turi

Gibridlanish turi	Molekulaning geometrik shakli	Markaziy atomning joylanishi*	Valent burchak,^o	Misollar
sp sp sp sp^2 sp^2 sp^2 sp^2 sp^3 sp^3 sp^3 sp^3 sp^3 sp^3 dsp^2 sp^3d sp^3d^2	Chiziqli Chiziqli Chiziqli Tekis uchburchak Burchakli Burchakli Burchakli Burchakli Burchakli Trigonal piramida Trigonal piramida Tetraedr Tetraedr Tekis kvadrat Trigonal bipiramida Oktaedr	A-Э-A A-Э-A A-Э-B ЭA3 ЭA2(:) ЭA2(:) AЭB (:) ЭA2(:) ЭA3(::) ЭAB(::) ЭA3(:) ЭA3(::) ЭA4 ЭABCD ЭA2B2 ЭA5 ЭA6	180 180 180 120 120dan kam 130 120dan kam 120 104,5 104, 107,3 104,5; 100 106 109^o28 109^o28	F-Be-F O=C=O H-CN BCl3,SO3, BF3 SO2 H2SO3 [NO2]^- H2O HOCl NH3, H3O^+,PCl3 HClO3 CH4,CF4, CCl4, SiH4,SiCl4 HClO4, H3PO4 H2SO4 Pt(NH3)2Cl2 PF5,PCl5 K3[FeCN]6 Ba2[XeO6]

(:) bo‘linmagan elektronlar jufti.
Agar markaziy atom atrofida ikkita bir xil atom joylashgan va markaziy atomda bir juft bo‘linmagan elektron mavjud (:ЭА₂) bo‘lsa, burchaklar o‘zgarib molekula qutbli bo‘lib qoladi. Shunday bog‘lanish SО₂, NО₂, H₂SО₃ ва HNО₂ molekulalarida kuzatiladi.

sp³ gibridlanish markaziy atom to‘rtta bir xil yoki xar xil atomlar bilan o‘ralganda va bog‘lanmagan elektronlar jufti bo‘lmaganda hosil bo‘lsa (CCl₄, CF₄, CH₄, HClО₄, H₂SО₄, H₃PО₄), markaziy atom atrofida undan kamroq atomlar joylashsa ham gibridlanish sp³, lekin markaziy atomdagi bo‘linmagan elektronlar jufti hisobiga valent burchaklarda o‘zgarish kuzatiladi (NH₃, HClО, HClО₂, H₃О⁺, PCl₃) .