Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

12.2. Metallarning olinish usullari

Metallarning olinish usullari to‘g‘risidagi soha va fan metallurgiya deyiladi. Metallurgiya qora va rangli metallurgiyaga bo‘linadi. Qora metallurgiya asosan temir, cho‘yan va po‘lat olish bilan shug‘ullanadi. Сu, Аg, Аu, Cr, Ni, Мn va boshqa metallar olish sohasi rangli metallurgiyaga tegishlidir.

Tabiatda metallar erkin holda ham uchraydi. Odatda bunday metallarning aktivligi kam. Bularga Аu va Pt kiradi. Cu, Аg va boshqa metallar bo‘lsa ham erkin holda va ham birikma holda uchraydi.

Ba’zi metallarning tabiatda faqat birikmalari uchraydi. Bunday birikmalarga olsidlar, karbonatlar, sulfidlar va murakkab minerallar kirib, minerallrda bir paytni o‘zida bir necha metallar bo‘lishi mumkin.

Metallarni olinish usullari uchga bo‘linadi: pirometallurgiya, gidrometallurgiya va elektrometallurgiyalar hisoblanadi.

Pirometallurgiya jarayonida oksidlar, sulfidlar, karbonatlar va boshqalardan yuqori haroratda qaytarib metallarni ajratib olish tushuniladi. Qaytaruvchilar sifatida ko‘mir, CО, faol metallar, vodorod, metan va boshqalardan foydalaniladi. ZnS tutgan ruda kislorodda yoqilib, oksidga aylantiriladi, keyin CО yoki ko‘mir bilan qaytarilib metallga aylantiriladi. Fe, uning qotishmalari, Cu, Zn, Cd, Sn, Ge, Pb va boshqa metallar pirometallurgiya usullarida olinadi.

Agar metallarni qaytarish jarayonida aluminiy ishlatilsa, aluminatermiya deyiladi. Masalan, shu usul bilan magnetitdan temir olinadi: