Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

Kremniyning vodorodli birikmalari. (Silanlar)

Umumiy formulasi Si_nH_{2n +2} bo‘lib, n=1 – 8 .Bular kremnovodorod deb ham ataladi. (uglevodorodlarga o‘xshash): SiH4 – monosilan, Si₂H₆ – disilan, Si₃H₈ – trisilan, Si₄H₁₀ - tetrasilan bog‘i C – C bog‘iga nisbatan ancha kuchsizligi sababli kremniy atomlari o‘zaro uzun zanjirli (- Si – Si – Si - ) birikmalar hosil qilish xususiyatiga ega emas.Silanlar uglevodorodlarga nisbatan birmuncha beqaror. Dastlabki ikki vakili gaz, qolganlari yengil uchuvchan zaharli suyuqliklar bo‘lib, suv ta’sirida parchalanadi. Spirt, benzin, oltingugurt va vodorodda eriydi, kislotalar bilan (HCl bundan mustasno) reaksiyaga kirishmaydi, galogenlar bilan portlab reaksiyaga kirishadi, ishqorlar bilan birikadi.

Monosilan – SiH₄ triyetoksilanni 20-80⁰C da natriy ishqori ta’sida parchalab olinishi mumkin. Uni metallar silitsidlariga kislota yoki ishqor ta’sir ettirib olish mumkin:

Mg₂Si + 4HCl = SiH₄ + 2MgCl₂

Monosilan havoda o‘z – o‘zidan oksidlanib (yonib), kremniy dioksid bilan suvga aylanadi:

SiH₄ + 2O₂ = SiO₂ + 2H₂O

Suv ta’sirida esa kremniy dioksid bilan vodorod hosil bo‘ladi:

SiH₄ + 2H₂O=SiO₂ + 4H₂

Ushbu reaksiya ishqoriy muhitda yana ham tezroq boradi:

SiH₄ + 2NaOH + H₂O = Na₂SiO₃ + 4H₂

SiH₄ = Si + 2H₂ (400 – 1000⁰C)

SiH₄ + 2H₂O_(issiq) = SiO₂ + 4H₂

SiH₄ + 4NaOH_(kons) = Na₄SiO₄ + 4H₂

SiH₄ + 2O₂ = SiO₂ + 2H₂O

3SiH₄ + 8 KMnO₄ = 8MnO₂ + 3SiO₂ + 8KOH + 2H₂O

Kremniyning elektromusbat elementlar, asosan metallar bilan hosil qilgan birikmalari silitsidlar deyiladi. Ishqoriy va ishqoriy yer metallar, mis va rux gruppachalari metallari bilan bergan silitsidlari suv bilan parchalanadi, kislota va ishqorlar bilan ta’sirlashadi. Havoda qizdirilganda va galogen bug‘lari ta’sirida alangalanadi. Bug‘ yoki eritilgan oltingugurt, fosfor, selen va tellur bilan reaksiyaga kirishadi.

Metallarning silitsidlari kremniy va metallar aralashmalarini qizdirish (500-1200⁰C), metallar oksidlarini Si yoki SiO₂ bilan aralashtirib qizdirish, metallarni SiCl₄ va H₂ bilan reaksiyaga kiritish yoki K₂SiF₆ hamda metall oksidlari aralashmasini elektroliz qilish yo‘li bilan olinadi.Temir, marganets, bor silitsidlari, volfram va molibden disilitsidlari ana shunday usul bilan tayyorlanadi va ko‘plab ishlatiladi.

Silitsidlar kermetlar komponenti, issiqlik va korroziyaga chidamli futerovkalar tayyorlash uchun xomashyo hioblanadi.