Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

Oltingugurt, selen va tellurning kislorodli birikmalari

Oltingugurtning turli xil kislorodli birikmalari S₂О, S₆О, S₈О, S₇О₂, va SО mavjud bo‘lib, ularning asosiy ishlatilish sohasi yo‘q. Shu kabi oksidlarda bir yoki bir nechta kislorod atomlari oltingugurt tutgan halqadagi atomlarga bog‘lanishi bilan hosil bo‘ladi. Selen va tellur oltingugurt kabi kislorod bilan turli xil oksidlar namoyon qilmaydi, bu elementlarning dioksidlari ko‘p maqsadlarda foydalanilishi mumkin.

Oltingugurt (II) oksidi muzlatgichlarda, dizenfeksiyalovchi vosita sifatida va shu kabi maqsadlarda ishlatilishidan tashqari ishlatilishidan tashqari, uning asosiy qismi sulfat kislota olish uchun sarflanadi. SО₂ oltingugurtli birikmalarni yondirilishidan olinishidan tashqari, sulfitli birikmalarga kislota ta’sir ettirib ham olinadi.

SО₂ ning qaynash temperaturasi -75.5^оC bo‘lishiga qaramay, SеО₂ va ТеО₂ larning qaynash temperaturalari mos ravishda 340 va 733^оC dir. Bunday sezilarli darajadagi farq, molekula tarkibidagi kimyoviy bog‘lar o‘rtasidagi tafovut bilan tushuntiriladi. Gaz holidagi SО₂ molekulaga ikki hil rezonans formula taklif etishimiz mumkin.

SО₂ turli xil organik birikmalarga (aromatik uglevodorodlar, alifatik uglevodorodlarga nisbatan yaxshiroq eriydi) yaxshi erituvchi vosita sifatida foydalaniladi. SО₂ molekula bir vaqtning o‘zida ham Lyuis kislotasi, ham Lyuis asosi xossalarini namoyon etadi.

Oltingugurt dioksidi PCl₅ bilan ta’sirlashib, tionil xlorid va SОCl₃ larni hosil qiladi. SО₂ нинг тўғридан-тўғри Cl₂ bilan ta’sirlashishidan sulfuril xlorid olinadi.

SО₂ ning oksidlanishidan olingan SО₃ ning asosiy qismi sulfat kislota olish uchun ishlatiladi. SО₃ molekula trimer (SО₃)₃ ko‘rinishida bo‘ladi, lekin kristal ko‘rinishida turlicha tuzilishga ega bo‘lishi mumkin.

Yuqoridagi struktura ((SiО₃)₃)^6- va ((PО₃)₃)^3- ionlari bilan izoelektron hisoblanadi. Gaz holatida SО₃ molekula trigonal planar tuzilishga ega bo‘lib, turli xil rezonans strukturalari ma’lum

Oddiy sharoitda selen trioksid noturg‘un birikma hisoblanadi.

Shu boisdan, SеО₃ molekulasi, H₂SеО₄ ning degidradlanishidan yoki Н₂SеО₄ ning SО₃ ga ta’siri natijasida olinishi mumkin. Те(ОН)₆ ning degidradlanishidan ТеО₃ olinadi. SеО₃ ham, ТеО₃ ham savdo- sotiqda hech qanday ahamiyatga ega emas.

7.3. Sulfit, selenit va tellurit kislotalar. Sulfit-tellurit kislotalar qatorida oksidlovchilik-qaytaruvchilik xossalarining o‘zgarishi. Sulfat, selenat va tellurat kislotalar. Kislotalik va oksidlovchilik xossalarining o‘zgarishi.

H₂Se va vodorod tellurid H₂Te nihoyatda qo'lansa hidli zaharli gazlardir. Xuddi vodorod sulfid kabi ular ham juda kuchli qaytaruvchilar H₂Se va H₂Te ning eritmalari sulfid kislotaga qaraganda ancha kuchli kislotalardir. Selen va tellur havoda yonib SeO₂ va TeO₂ tarkibli angidridlar hosil qiladi. Bu angidridlar suvda eritilganda selenit kislota H₂SeO₃ va tellurit kislota H₂TeO₃ hosil bo’ladi. Selenit va tellurit kislotalarga kuchli oksidlovchilar ta’sir ettirilganda tegishlicha selenat kislota H₂SeO₄ va tellurat kislota H₂TeO₄ hosil bo’ladi, bu kislotalar rangsiz kristall moddalar bo’lib, suvda yaxshi eriydi. Selenat kislota kuchli, tellurat kislota esa juda kuchsiz kislotadir. Selenat kislota bilan tellurat kislota kuchli oksidlovchilardir. Suvsiz qaynoq selenat kislota ko’pgina metallarni, shu jumladan oltinni ham eritadi. Selenat kislotaga selenat angidrid SeO₃, tellurat kislotaga esa tellurat angidrid TeO₃ muvofiq keladi.

Bu element ionlarining radiusi S⁶⁺ -Se⁶⁺ -Te⁶⁺ qatorida chapdan o’ngga o’tgan sayin kattalashib boradi. H₂SO₄ va H₂SeO₄ kuchli kislotadir. H₂SeO₄ sulfat kislotaga qaraganda bir oz kuchsiz kislota hisoblanadi; tellurat kislota H₂TeO₄ - bularga qaraganda yanada kuchsiz, chunki Te⁶⁺ ionning radiusi S⁶⁺ va Se⁶⁺ ionlarining radiuslaridan bir muncha katta. S, Se, Te ning olti valentli holatlariga muvofiq keladigan oksidlari, kislotalari, kuchli oksidlovchilar qatoriga kiradi.

H₂SeO₄, H₆TeO₆ – oddiy moddalar yoki E(IV) birikmalarining kuchli oksidlovchilar bilan oksidlanishi:

H₂SeO₂ + H₂O₂ → H₂SeO₄ + H₂O,

Te + HClO₃ + 3H₂O → H₆TeO₆ + HCl.

H₂SeO₄ va HCl aralashmasi – nihoyatda kuchli oksidlovchi, Au va Pt ni eritadi.

H₂SeO₃ va H₂TeO₃ uchun H₂SO₃ dan farq qilib, ko‘proq darajada oksid-lovchilik xossa xarakterli:

H₂ЭО₃ + 2H₂SO₃ → 2H₂SO₄ + Э + Н₂О (Э = Se, Te).