Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

Kristallarning xossalari.Kristall atomlarining qanday panjara tashkil etib joylashishiga bog’liq. Bunga misol tariqasida uglerodni keltirish mumkin. Uglerod atomlari hosil qilgan kristall panjarasiga ko’ra oddiy ko’mir, grafit, qorakuya va olmos bo’lishi mumkin.Ularning kimyoviy formulasi bo’lsada, xossalari turlicha. Grafit qalamdan yozish vositasi sifatida ishlatiladi. Yumshoqligi tufayli qog’ozga ishqalansa surkaladi. Olmos esa dunyodagi eng qattiq materiallardan biri hisoblanadi. Bu farqni tushunish uchun rasmda keltirilgan olmos va grafitning kristall panjarasiga murojaat qilamiz. Grafitning elementar yacheykasi qatlam-qatlam tuzilishga ega. Shu sababli qog’ozga surkalganda qatlam-qatlam bo’lib ajraladi. Olmos yacheykasida alomlar zich. kompakt joylashgan. Olmosni oyna kesishda, yerning qattiq qatlamlarini burg’ulashda ishlatiladi. Ishlov berib, qirralari chiqarilgan olmosni brilliant deyiladi. Kristallarda turli yo’nalishlarda uning fizik xossalari turlicha bo’ladi. Unga anizotropiya deyiladi.

Qattiq eritmalar hayotda mihim ahamiyatga ega va ko‘plab qo‘llaniladi.

Qattiq-qattiq eritmalar. Qattiq moddalar o‘zaro oz miqdorda aralashadi va ular geterogen eritmalar hosil qiladi. Ba’zi qattiq-qattiq eritmalar qattiq modda eritilib so‘ng ularni aralashtirib muzlatilganda ham hosil bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina arlashmalar va qotishmalar metallik xossasiga ega bo‘ladi. Barchaga tanish bo‘lgan latun qotishmasi rux va mis aralashmalaridan iborat.

Hamma qattiq jismlar ham kristall panjara tashkil etmaydi. Ayrim qattiq jismlarda zarralar joylashishi suyuqliklarnikiga o’xshash boladi. Ular amorf jismlar deyiladi. Amorf jismlarga misol sifatida shisha, mum, parafin, bitumlarni keltirish mumkin. Aynan bir xil modda ham kristall ham amorf ko’rinishida uchrashi mumkin. Masalan, shakarni eritib, sekin sovitilsa, kristall hosil bo’ladi. Agar tez sovitilsa, konfet, ya'ni amorf modda hosil bo’ladi. Amorf moddalar ham «o’quvchanlik» xususiyatiga ega. Qadimgi qasrlarga o’rnatilgan deraza oynalari o’rganilganda, ularning pastki qismlarining qalinligi, ustki qisminikidan qalin bo’lib qolganligi aniqlangan.