Qarshi davlat universiteti kimyo kafedrasi noorganik kimyo fanidan

Xossalari. Bor 2 xil: amorf va kristall allotropik shakl o‘zgarish xolatida uchraydi. Amorf bor xidsiz, yuqori suyuqlanish va qaynash xaroratiga ega, ko‘ng‘ir modda. U issiqlik va elektrni yomon o‘tkazadi.

Kristall bor kora rangli (suyuqlanish harorati 2300^оС, qaynash harorati 2550^оС atrofida), kristall panjarasi tetragonal tuzilishga ega. Yarim o‘tkazgich xossasiga ega. Borning tabiatda kam tarqalganligi uning yadrosini neytronlar bilan oson ta’sirlanishi orqali tushuntiriladi.

Bor inert modda, oddiy sharoitda faqatgina ftor bilan birika oladi. Qizdirilganda esa, xlor, brom va oltingugurt bilan rayeksiyaga kirishadi. Borga suyultirilgan kislotalar ta’sir etmaydi. Qizdirilganda, konsentrlangan sulfat, nitrat kislotalarda va zar suvida eriydi:

2B+3H₂SO_4конц 2H₃BO₃+3SO₂

B+3HNO_3конц H₃BO₃+3NO₂

3B+3HNO₃+6HCl H₃BO₃+3NO₂+2BCl₃+3H₂

Oksidlovchi moddalar ishtirokida bor ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi:

2В+2NaOH+2H₂O 2NaBO₂+3H₂

Bor oksidi fakat kislotali xossalarini namoyon kiladi, alyuminiy oksidi amfoter, qolgan oksidlar (Ga₂O₃, In₃O₃, Tl₂O₃) asosli xossalarni namoyon qiladi. N3VO3 kislotadir, Al(OH)3 amfoter gidroksiddir.

Bor oksidi В₂О₃ ning hosil bo‘lishi Gibbs energiyasi yuqori bo‘lganligi tufayli (G₂₉₈=1178 кДж/моль), bor qizdirilganda SiO₂, P₂O₅, CO₂ kabi barqaror oksidlar bilan xam reaksiyaga kirishib, kuchli qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi:

4B + 3SiO₂ 2B₂O₃ + 3Si

10B + 3P₂O₅ 5B₂O₃ + 6P

Birikmalari. Borning vodorodli birikmalari boranlar deb ataladi.

Xalk xo‘jaligida ko‘p ishlatiladigani В₂Н₆ diborandir.

2ВВr₃ + 6H₂ B₂H₆ + 6HBr

Borovodorod (boran) - lar juda shiddatli reaksiyaga kirishuvchi moddalardir. Ularning ko‘pchiligi xatto ochiq xavoda o‘z-o‘zidan alangalanib, katta issiqlik ajratib yonadi. Shu sababli bu moddalar raketa yoqilg‘isi sifatida ishlatiladi:

B₂H₆ + 3O₂ B₂O₃ + 3H₂O

B₂H₆+ 6H₂O 2H₃BO₃+ 6H₂

Diboran ishqoriy va ishqoriy-yer metallari va ularnning gidroksidlari bilan reaksiyaga kirishadi:

B₂H₆ + 2Na Na₂[B₂H₆]

B₂H₆ + 2NaOH Na₂[B₂H₄(OH)₂] + H₂

Diboran kislotalar bilan boskichli almashinish reaksiyalariga kirishadi:

B₂H₆ + HCl B₂H₅Cl + H₂

B₂H₅Cl + HCl B₂H₄Cl₂ + H₂ ва хаказо.

Diboran galogenlar borning galogenidlarini hosil kiladi. Bor galogenidlari ammiak va ishkoriy metallar galogenidlari bilan birikib, kompleks birikmalar hosil kiladi:

B₂H₆ + 6Cl₂ 2BCl₃ + 6HCl

BCl₃ + NH₃ [BCl₃ * NH₃]

BCl₃ + KCl K[BCl₄]

Bor galogenidlari suv ta’sirida yaxshi gidrolizlanadi:

BCl₃ + 3H₂O H₃BO₃ + 3HCl

Bor oksidi va borat kislotasi. Bor oksidi В₂О₃ ok kristall modda borat kislotani suvsizlantirish natijasida xosil buladi.

Н3ВО3		(НВО2)n		Н2В4О7		В2О3
Orto borat kislota		meta borat kislota		tetra bor kislota		borat oksidi

Borat kislotaga ishqor ta’sir ettirganda poliboratlar, agar NaOH ta’sir ettirilsa, natriy tetraborat kristallogidrati hosil bo’ladi:

4H₃BO₃ + 2NaOH + 3H₂O Na₂B₄O₇*10H₂O

Bor tuzlariga kislota ta’sir ettirganda borat kislota hosil bo’ladi:

Na₂B₄O₇ + H₂SO₄ + 5H₂O Na₂SO₄ + 4H₃BO₃

Borning kislorodli birikmalari asosan polimer tuzilishli bo‘lib,
-В-О-В- bog‘lari molekulaning asosiy tuzilishini belgilaydi. Shunga asosan bor oksidi (B₂O₃)_n tarkibga mos keladi. (B₂O₃)_n juda osonlik bilan H₂O molekulalari bilan ta’sirlashadi. Buni gidratlanish reaksiyasi deyiladi. (B₂O₃)_n ning gidratlanish reaksiyasi natijasida bor kislotalari - polimetaborat, poliortoborat va ortoborat kislotalari xosil buladi:

(B₂O₃)_n (НВО₂)₃ Н₅В₃О₇ Н₃ВО₃

Agar bor kislotalarini kizdirilsa tarkibidan suv chikib ketishi natijasida yuqoridagi reaksiya teskari yo‘nalishda borib (B2O3)n xosil bo‘ladi.

Bu kislotalardan ko‘p ishlatiladigani orborat kislota - Н₃BO₃. Oddiy sharoitda oq rangli, qo‘lga tegsa yog‘simon iz qoldiruvchi, qavat-qavat tuzilishli modda. Bu tuzilish Н₃BO₃ tarkibidagi vodorod va kislorod atomlarining N bog‘i xosil qilishiga asoslangan.

Aksariyat borat kislotalari metallar bilan turli tarkibli tuzlarni xosil qiladi. Ulardan biri natriy tetraborat - Na₂В₄О₇ bura tuzidir. Bu tuz suvda yaxshi eriydi. aniqrog‘i gidrolizlanadi:

Na₂В₄О₇ + Н₂О 2NaОН + Н₂В₄О₇

ion holdа

В₄О₇^-2 + Н₂О Н₂В₄О₇ + 2ОН^-

ikkinchi boskichda:

Н₂В₄О₇ + 5Н₂О 4Н₃ВО₃.

Bu tuz eritmasi kuchsiz asos (рН > 7) xossasiga ega bo’ladi.

Na₂В₄О₇ ga kuchli kislotalar ta’sir ettirib ortoborat kislota olinadi:

а) Na₂В₄О₇ + Н₂SО₄ Na₂SO₄ + Н₂В₄О₇

б) Н₂В₄О₇ + 5Н₂О 4Н₃ВО₃

Bura xosil kilish uchun bor kislotalari NaON bilan 2:1 nisbatda qayta ishlanadi:

4Н₃ВО₃ + 2NaОН Na₂В₄О₇ + 7Н₂О

Bor organik birikmalar. Agar ingichka uzun nay orqali yopiq idishdan

bor etilefiri qizdirib chiqarilsa u juda yaxshi yonadi. Oxirgi paytlarda bororganik birikmalar katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda.

B-O-B, -B-N-B-, B-R-B, B-S-B. Masalan, B₃N₃H₆-borazol, juda kizirarli,

rangsiz suyuklik (suyuql. harorati-58^оС, qayn.harorati 55^оС). Tarkibi va

strukturasi benzolga o‘xshaydi. Shuning uni “anorganik benzol” deb yuritiladi. Xuddi shunaka birikmalar difenil va naftalinga o‘xshagani xam olingan. Bu moddalar raketa yorilisi sifatida ishlatiladi.

Borning azot bilan birikmalari uglevodorodlarga o‘xshaydi:

CH₃-CH₃ CH₂=CH₂ CHCH

H₃B-NH₃ H₂B=NH₂ BHNH

боразан боразен боразин

B-N dagi to‘rtinchi bor sp³ gibridlanish tufayli yuzaga kelgan. Bunda azotning bog‘lanmagan elektronlar jufti va borda sp3 gibrid orbital xosil kilishda ishtirok etadi.