|
taqqoslash kavshari deb atalib, uning temperaturasi doimiy saqlanadi,
masalan, eriyotgan muzga botirib qo‗yiladi. Bu temperatura tayanch
temperaturasi deb ataladi.O‘lchash kavshari deb ataladigan ikkinchi kavshar
temperaturasi o‗lchanishi kerak bo‗lgan jism bilan issiqdik kontaktiga
keltiriladi. Termoparaning zanjiriga hosil bo‗lgan elektr yurituvchi kuchni
o‗lchash uchun millivoltmetr ulanadi. E. Y. k. ning kattaligiga qarab
o‗rganilayotgan jismning temperaturasi haqida fikrga kelinadi. Bunday
termometrlar,
masalan,
gaz
termometri
yordamida
darajalanadi.
Temperaturalar farqi kichik bo‗lganida kavsharlar orasida hosil bo‗ladigan
termo- E.Yu.K. bu farqqa proporsional bo‗ladi.
Termoparani ulashning prinsipial sxemasi1.5-rasmda ko‘rsatilgan.
Termoparaning turli jinsli A va B simlari quyuq va qo‗shaloq chiziqlar
bilan, millivoltmetrga keladigan C mis simlar ingichka chiziq bilan
tasvirlangan.
46
1.5-rаsm. 1.6-rаsm.
Har ikkala 1 va 2 kavshardan bittasi taqqoslash yoki o‗lchash kavshari
deb olinishi mumkin. A va B simlarning C simga ulangan joylari,
shuningdek,
C
simning
millivoltmetrga
ulangan
uchlari
birday
temperaturaga ega bo‗lishi kerak, aks holda qo‗shimcha termoelektr toki
paydo bo‗lib, asbobning ko‗rsatishlarini buzadi. 1.6- rasmda termoparali
termometrni
ulashning
yanada
mukammalroq
sxemasi
keltirilgan.
Taqqoslash kavshari 2,2 aslida ikki kavshardan iborat: A metallning mis
bilan va B metallning mis bilan kavshari. Bu ikki kavshar istalgan
o‗zgarmas temperaturada saqlanishi mumkin.
Termoparalar qimmatbaho metallardan ham, qimmatbaho bo‗lmagan
metallardan ham yasalaveradi. Qimmatbaho bo‗lmagan metallardan
yasalgan termoparalarga quyidagilarni ko‗rsatish mumkin:
1) mis-konstantan termopara (taxminan—200 dan +350°C gacha
qo‗llaniladi);
2 ) temir-konstantan termopara (0 dan taxminan 750°C gacha);
3) xromel-alyumel termopara (—200 dan 1100°C gacha);
4) xromyol-konstantan termopara (20 K dan 4000°C gacha). (Xro mel
qotishmasi 90% Ni va 10% Cr alyumel qotishmasi esa 94 % Ni, 3 %
Mn, 2% Al va 1 % Si dan iborat.)
Qimmatbaho metallardan yasalgan termoparalarga quyidagilarni
ko‗rsatish mumkin:
1. platina-rodiy termopara (1400—1600°C gacha);
2. platina-iridiy termopara (1500°C tacha);
47
3. iridiy-rodiy termopara (2200°C gacha).
Platina-rodiy termoparaning ahamiyati nihoyatda kattadir. Bu
termoparada o‗tkazgichlardan biri sof platinadan, ikkinchisi esa 90% platina
va 10% rodiydan qilinadi. Bunday qotishmalardan har ikkala o‗tkazgichi
tayyorlangan termoparalar ham bo‘ladi
biroq unda har ikkala o‗tkazgichda
platina va rodiyning miqdori turlicha bo‗ladi. Juda yuqori temperaturalarni
o‗lchash uchun (2600°C—3000°C) volfram-reniy termoparalar ishlatiladi.
Termoparaning materiali tegishlicha tanlanganida termopara lar juda
keng diapazondagi temperaturalarni (taxminan 4 dan deyarli 3000 K gacha),
yuqori aniqlik bilan (ba‘zi hollarda±0,01 °C gacha aniqlikda), katta
sezgirlik bilan (metall termoparalar uchun 100 mkV/°C gacha va yarim
o‗tkazgichli termoparalar uchun bir necha mkV/°C) o‗lchashi mumkin. Bu
termoparalar temperaturalarning nisbatan kichik farqlarini, ba‘zi hollarda
±0,001 °C gacha aniqlikda o‗lchashga imkon beradigan ideal asboblardir.
Termoparaning boshqa afzalliklari orasida termoparani yasash oson
ekanligi, uning issiqlik sig‘imining kichik bo‗lishi va issiqlik muvozanati
qaror topishi uchun oz vaqt ketishini alohida ta‘kidlab o‗tish l ozim.
Termoparaning kamchiligi past temperaturalarda termoelektr yurituvchi
kuchning kichik bo‗lishidir. Temperatura pasayishi bilan termo- e.y.k.
kamayadi, absolyut nolda nolga teng bo‗ladi. Bunda termoparali
termometrning
sezgirligi
ham
pasayadi.
Masalan,
ko‗pincha past
temperaturalar sohasida ishlatiladigan mis-konstantan termoparaning
sezgiligi xona temperaturasida kelvinga 40 mikrovolt, 90 K da kelvinga 17
ga yaqin, 20 K da esa kelvinga bor-yo‗g‗i 5 mikrovoltdir.
Juda yuqori temperaturalar — ming gradus va undan yuqori
temperaturalarni o‗lchashda, bunday temperaturalarga chidash beruvchi
o‗tga chidamli termometrlarning yo‗qligi qiyinchilik tug‗diradi. Yetarlicha
yuqori temperaturalarda barcha jismlar erib ketadi. Bunday hollarda
jismlarning temperaturalari haqida ularning nurlashlariga qarab xulosa
chiqariladi. Termometrik jism rolini nurlayotgan jismning o‗zi, termometrni
48
kattalik rolini esa bu jism nurlashining intensivligi o‘ynaydi. Bu prinsip asosida
ishlaydigan asboblar pirometrlar deb ataladi. Ularning yasalishi qizigan
jismlarning nur chiqarish qonunlariga asoslangan bo‗ladi. Bu qonunlarni
kursimizning optika kismida bayov silamiz.
Juda past (1 K dan past) temperaturalarni o‗lchashda ham katta
qiyinchiliklarga duch kelinadi. Bu hollarda termometrning sovitilayotgan
jism bilan issiqlik kontaktiga keltirilishi uzoq vaqtgacha issiqlik
muvozanatiga
olib
kelavermaydi.
Bundan
tashqari,
odatdagi
temperaturalarni o‗lchashda ishlatiladigan ko‗plab termometrik kattaliklar
juda past temperaturalar sohasida yaroqsiz bo‗lib qoladi: gazning bosimi
o‗lchab bo‗lmaslik darajada kamayib ketadi, qashilik temperaturaga bog‗liq
bo‗lmay qoladi va h. k. Shuning uchun bunda soviyotgan jismning
temperaturasi haqida jismning fizik xossalarining, masalan, magnit xossala -
rining o‗zgarishidan biror xulosaga kelinadi. Biroq bu yo‗lda jiddiy va hali
batamom bartaraf qilinmagan qiyinchiliklar mavjud bo‗lib, bu qiyinchilik
bunday
usul
bilan
o‗lchangan
temperaturani
temperaturalarning
termodinamik shkalasiga , muvofiqlashtirish bilan bog‘liqdir.
Xalqaro amaliy temperatura shkalasi.Absolyut termodinamik shkala bo‗yicha
temperaturani o‗lchashning eksperimental qiyinchiliklari Xalqaro amaliy tempera-
Do'stlaringiz bilan baham: | 
