|
Fiziologik aspekt. Fonetika nutq tovushlarini fiziologik aspektda tekshirganda, nutq tovushlarini hosil qiluvchi nutq organlari (a’zolari) va ularning faoliyati bilan qiziqadi.
Tovush hosil qilishda ishtirok etadigan nutq a’zolarining jamiga nutq apparati deyiladi. Nutq apparatini tashkil qiladigan a’zolar: lablar, tishlar, til, tanglay, kichik til, xalqum, og‘iz bo‘shlig‘i, burun bo‘shlig‘i, bo‘g‘iz, traxeya, bronxlar (o‘pka va unga tutashadigan ikki diafragma), tovush paychalari va hakozo. Bularning barchasini tovush hosil qiluvchi nutq a’zolari deyish shartli, chunki aslida bo‘larning har biri tovush hosil qilish uchun emas, balki insonga biologik vazifalarni (nafas olish, ta’m bilish, hidlash kabi) bajaruvchi fiziologik a’zolardir. Ularning tovush hosil qilish faoliyati esa inson tomonidan ular ustiga qo‘yilgan qo‘shimcha yukdir.
Nutq tovushlarini hosil qilishning manbai yoki harakatlantiruvchi kuchi og‘iz va burun bo‘shlig‘iga bo‘g‘iz va traxeyalar orqali o‘tayotgan, o‘pkadan chiqayotgan havo oqimidir.
Tovush hosil qilish yoki lingvistik xususiyatiga ko‘ra nutq apparatini uch qismga bo‘lish mumkin: 1)bo‘g‘izdan quyi tomondagi barcha nutq a’zolari; 2) bo‘g‘iz; 3) bo‘g‘izdan yuqori qismdagi barcha nutq a’zolari kabi.
Nutq apparatining quyi qismi bir juft o‘pka diafragmalari va ularni traxeyaga tutashtiruvchi bir juft bronxlardir. Diafragmalardan chiqadigan havo oqimi bronxlar orqali traxeyaga va undan bo‘g‘iz bo‘shlig‘iga o‘tadi. Bo‘g‘iz bo‘shlig‘igacha bo‘lgan qismdagi a’zolar (diafragma, bronxlar va traxeya) tovush hosil qilmaydi, tovush bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida hosil bo‘ladi.
Nutq apparatining o‘rtasi bo‘g‘iz bo‘lib, u bir juft cho‘michsimon va bir juft qalqonsimon tog‘aylardan iborat. Bu tog‘aylar bo‘g‘iz devoriga ikki tomonlama tutashgan bo‘lib, bo‘g‘izda joylashgan tovush hosil qiluvchi tovush paychalarini harakatlantiruvchi vazifani bajaradi.
Bir tomondan bo‘g‘iz devorlariga, ikkinchi tomondan tovush paychalariga tutashgan cho‘michsimon va qalqonsimon tog‘aylar o‘pkadan chiqayotgan havo oqimi natijasida harakatda bo‘lib, tovush paychalarini taranglashtirsa un (ovoz), ularni bo‘shashtirsa, tovush paychalarining qay darajada tortilishi (dutor torlarini burab tortish kabi) jarangli, jarangsiz, bo‘g‘iz h undoshi kabi tovushlarni hosil qiladi.
Bo‘g‘iz bo‘shlig‘ida hosil bo‘lgan tovush paycha shaklidagi oraliq orqali xalqum va og‘iz va burun bo‘shlig‘iga o‘tadi. Og‘iz va burun bo‘shlig‘i rezanatorlik vazifasini o‘tab, tovushni har xil ohangga soladi. Og‘iz bo‘shlig‘ining hajmi va shakli boshqa nutq a’zolarining ta’sirida turlicha holatga kirishi mumkin. Bulardan til, ayniqsa, katta ahamiyatga ega bo‘lib, u og‘iz bo‘shlig‘ida o‘zining turlicha harakati va holati bilan unli va undosh tovushlar hosil qilishda qatnashadilar.
Og‘iz bo‘shlig‘ida nutq a’zolaridan biri tanglaydir. Tanglay ikki qismga-yumshoq va qattiq tanglayga ajraladi. Qattiq tanglay tanglayning oldingi (tishlar va tish milklari alveollarga qadar) harakat qilmaydigan qismi, yumshoq tanglay tanglayning orqa, harakatchan qismidir.
Til o‘zining harakatchanligi bilan boshqa nutq a’zolaridan farqlanib turadi. Nutq tovushlarining paydo bo‘lish o‘rniga qarab tilni uchga bo‘lib ko‘rsatish mumkin:
1) tilning orqa qismi-tilning yumshoq tanglayga qaramaqarshi qismi;
2) tilning o‘rta qismi-tilning qattiq tanglayga qaramaqarshi qismi;
3) tilning old qismi-tilning uchi va oldingi qismi.
Tilning old qismining tishlar va tish milklariga yaqinlashish, jipslashish yoki tor oraliq joy hosil qilishi portlovchi, sirg‘aluvchi, qorishiq undoshlarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘lib, bu tish va tish milklarining ham tovush hosil qilishda ishtirok etuvchi muhim a’zolar ekanligini ko‘rsatadi.
Tovush hosil qilishda lablar ham faol a’zolardan biridir. Lablarning o‘zaro oraliq joy hosil qilishi yoki jipslashishi ayrim sirg‘aluvchi yo portlovchi undoshlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi: v,b,p kabi.
Burun bo‘shlig‘i burun tovushlari (m,n,ng)ni hosil qilishda ishtirok etadi.
Demak, tovush hosil qilishda nutq a’zolarining ishtiroki va harakati bir xil emas. Shunga ko‘ra nutq a’zolari foal va nofaol nutq a’zolariga ajratiladi. Faol nutq a’zolariga tovush paychalari, kichik til, yumshoq tanglay, til, lablar, passiv nutq a’zolariga qattiq tanglay, tishlar, tish milklari va burun bo‘shlig‘i kiritiladi.
Tovush hosil qilishda nutq a’zolarining ishtiroki bir xil emas. Tovush hosil qilish jarayonida ular turli vaziyatda va turlicha harakatda bo‘ladi. Biror tovushni hosil qilish, talaffuz qilish uchun nutq a’zolarining muvofiqlashuviga nutq artikulyatsiyasi deyiladi.
Har bir tovush artikulyatsiyasi yoki har bir tovushning hosil bo‘lish jarayonida nutq a’zolari uch holatni boshdan kechiradi: ma’lum nutq tovushini hosil qilish uchun nutq a’zolari harakatining ibtidosi (hozirligi, tayyorgarlik ko‘rishi), nutq a’zolarining tovush hosil qilish momenti (amal, ish, faoliyat), tovush hosil qilingach, nutq a’zolarining oldingi holatga qaytishi-nutq a’zolari harakatining intihosi. Masalan, b undoshini hosil qilish uchun lablar qanday harakatda turgan bo‘lishidan qat’iy nazar, jipslashish uchun harakatga keladi, bu lablar harakatining boshlanishi-ibtidosi, lablar jipslashib havo oqimini mutloq to‘sadi va bir lahzada ochiladi, havo oqimiga erk beradi, portlash natijasida b hosil bo‘ladi - ish, amal, bajariladi hamda tovush hosil bo‘lgach, lablarning dastlabki holatga qaytishi-lablar harakatining oxirgi bosqichi, intihosidir.
Tovushlarning artikulyatsiya usuli (paydo bo‘lish usuli) va artikulyatsiya o‘rni (paydo bo‘lish o‘rni)ga ko‘ra ajratilishi ham shunga bog‘liq. Nutq a’zolarining holati (jipsligi, oraliq joy qoldirish kabi) tovushning qay usulda hosil bo‘lishini-artikulyatsiya usulini, tovush hosil qilishda qaysi nutq a’zolarining ishtiroki, tovushning qayerda paydo bo‘lishi (bo‘g‘izda, tilning biror qismida, labda) artikulyatsiya o‘rnini belgilaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
