Qarshi davlat universitet ijtimoiy fanlar kafedrasi «tasdiqlayman»

MILLIY G‘OYA: ASOSIY TUSHUNCHA VA TAMOYILLAR
FANINING PREDMETI
Insoniyat tarixiy taraqqiyotning sivilizatsiyalashgan davri tajribasi biron-bir jamiyatning ezgu g‘oyalarsiz va sog‘lom mafkurasiz rivojlana olmasligini tasdiqlamoqda. Mustaqillikka erishgan mamlakatimiz rahbarining tashabbusi bilan o‘zbek xalqi ham o‘z oldiga ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish kabi buyuk ezgu maqsadlarni qo‘ydi. Ana shu ezgu maqsadlarni amalga oshirish, mamlakatimizda demokratik tamoyillarga asoslangan jamiyatni barpo etishda, bizga yot va begona mafkuralar tajovuziga qarshi tura oladigan, har tomonlama barkamol insonlarni voyaga yetkazish, g‘oyaviy bo‘shliq bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik va nihoyat, yurtning yuksak taraqqiyotini ta’minlash - milliy istiqlol g‘oyasini shakllantirish ehtiyojini yuzaga keltirdi.
Mustaqillik tufayli O‘zbekiston xalqi o‘zining milliy-ma’naviy yangilanishda milliy istiqlol g‘oyasiga tayanishga alohida e’tibor berdi. Mustabid tuzum davrida amal qilib kelingan, xalqimizning milliy-ma’naviy ruhiyatiga tamomila zid bo‘lgan «kommunistik g‘oya»dan voz kechildi. O‘zbekiston xalqi o‘z milliy g‘oyasi negizlariga tayangan holda rivojlanish yo‘lini tanladi. Uning o‘ziga xos sabablari mavjud. Ular asosan quyidagilardan iborat:
Birinchidan, O‘zbekiston xalqining o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritishi bilan uzviy bog‘liq. Chunki, mustaqillik tufayli mamlakatimiz xalqi o‘ziga xos va mos rivojlanish yo‘lini tanlash huquqiga ega bo‘ldi. Bu esa xalqimizning tarixan qaror topgan milliy-madaniy meroslarini, qadriyatlarini, ma’naviy-ruhiy olamini qayta tiklagan holda o‘z kelajagini ko‘rish va qurish imkoniyatini berdi.
Ikkinchidan, «mustabid» totalitar tuzum davrida jamiyatning g‘oyaviy asosi bo‘lgan yagona kommunistik mafkura mamlakatimiz xalqlari, xususan o‘zbek xalqi turmush tarzi, dunyoqarashi, tarixi, urf-odatlari, an’analari va milliy xususiyatlarini hisobga olmaganligi hamda bizga begona va yot bo‘lgan qadriyatlarni, maqsadlarni singdirishga urinib kelganligi tufayli, uning asoratlaridan xalos bo‘lishga bo‘lgan ma’naviy ehtiyojning mavjudligi bilan bog‘liq edi.
Uchinchidan, ma’lumki har bir xalq, davlat yohud jamiyat bor ekan, albatta u maqsadsiz yashay olmaydi. U rivojlanish uchun ma’naviy asoslarni beglilab oladi. Maqsad esa uning milliy-ma’naviy g‘oyasi orqali o‘z ifodasini topadi. Shu ma’noda o‘zining mustaqil rivojlanish yo‘lini tanlab olgan O‘zbekistonda unga tabiiy-ma’naviy ehtiyoj sifatida qarash orqali uning sabablarini to‘g‘ri tushunish mumkin;
To‘rtinchidan, jamiyat tarixida g‘oyalar har-xil bo‘lgan. Bir-biriga maqsadi bilan yaqin bo‘lgan g‘oyalar ham ayni paytda bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan g‘oyalar ham bor. Ular bir-biriga mutlaqo teskari bo‘lgan maqsadlarga yo‘naltirilganligi tufayli jamiyat hayotiga turli xil ta’sir ko‘rsatadi va turli xil oqibatlarni keltirib chiqaradi. Demak, g‘oya bilan g‘oyaning, maqsad bilan maqsadning, fikr bilan fikrning farqini bilish va anglash uchun ham milliy istiqlol g‘oyasini o‘rganish zarur.
Beshinchidan, g‘oyalar jamiyatdagi turli insonlar, ijtimoiy guruhlar, qatlamlar, xalqlar, millatlar maqsadi, orzu intilishlari, hayotni idrok etish ko‘nikma va malakalari, xulq-atvor ko‘rinishlari, qadriyatlari manfaati bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. U yoki bu g‘oya qaysi manfaatni qanday tamoyillarga asoslangan holda ifoda etishiga qarab bir-biridan farqlanadi. Shunga qarab uning maqsadiga va qanday g‘oya ekanligiga baho beriladi;
Oltinchidan, g‘oyalar o‘z oldiga qo‘ygan maqsadining ko‘lami bilan ham bir-biridan farqlanadi. U mutloqlikka, yagona to‘g‘ri ekanligiga da’vo qilishi mumkin. Shunday ijtimoiy g‘oyalar borki, u o‘z maqsadlarini butun insoniyatga, bashariyatga daxldorlikni uning ongiga, ishonch va e’tiqodiga aylantirishni da’vo qiladi. O‘ziga mos jamiyat rivojlanish modelini qurishni, dunyo xalqlarini «yagona andoza» shakliga olib kirishni maqsad qilib qo‘yadi. O‘z maqsadlarini boshqa xalqlarning milliy xususiyatlarini hisobga olmasdan, qanday yo‘l bilan bo‘lmasin unga «sindirishga» urunadi. Demak, undan ogoh bo‘lish uchun ham, o‘z xalqi, mamlakatining tarixini, milliy-madaniy meroslarini, qadriyatlarini toptatmaslik, o‘ziga xoslikni yo‘qotmaslik uchun ham milliy g‘oyani o‘rganish, bilish kerak bo‘ladi; Yettinchidan, milliy istiqlol g‘oyasini o‘rganishning zarurligi bugungi dunyoda mafkura sohasidagi kurashning davom etayotganligi bilan ham bog‘liq. Insonlar ongi va qalbini egallash unga ta’sir ko‘rsatib, o‘z maqsad va muddaolarini bir tomonlama amalga oshirishga urinishlar to‘xtamayotganligidan ham kelib chiqmoqda. Milliy istiqlol g‘oyasi O‘zbekiston xalqi hayoti, mamlakat oldida qo‘ygan erkin va farovon hayot, ozod va obod Vatan qurish, maqsadlarini amalga oshirish uchun ma’naviy-ruhiy kuch-quvvat manbai hisoblanadi. Xalqimizni birlashtirib turadigan, milliy-ma’naviy qadriyatlarimizni tiklab, unga tayangan holda O‘zbekistonda demokratik, adolatli fuqarolik jamiyatini qurish uchun ilmiy-nazariy asos bo‘lib xizmat qiladi. Mustaqillikni mustahkamlash uchun xalqimizni birlashtiradigan, uning asriy ezgu maqsadlari bo‘lgan «Kelajagi buyuk davlat»ni barpo etish har bir shaxsning hayotiy manfaatlarini o‘zida mujassam etadigan milliy g‘oya va mafkurani yaratish ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy taraqqiyotimizning muhim shartiga aylanmoqda. Milliy istiqlol g‘oyasini fan sifatida o‘rganishning sabablarini mamlakatimizning Birinchi Birinchi Prezidenti Islom Karimov quyidagicha ta’kidlagan: «Oldimizga qo‘ygan olijanob maqsad-muddaolarimizga yetish, eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bo‘lish, g‘oyaviy bo‘shliq paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik, begona va yot g‘oyalarning xurujidan himoyalanish, bunday tajovuzlarga qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol insonlarni voyaga yetkazish zarurati xalqimiz va jamiyatimiz manfaatlariga mos yangi mafkurani shakllantirishni taqozo etmoqda»¹. Ana shu hayotiy zarurat milliy istiqlol g‘oyasining asosiy tushuncha va tamoyillarini fan sifatida o‘rganishni taqozo etadi. Milliy istiqlol g‘oyasi o‘z-o‘zidan insonning ongiga, tafakkuriga singib, ishonch va e’tiqodiga aylanib qolmaydi. Bunga har bir inson o‘z hayoti davomida erishib boradi. Uning qanday darajada odamlarning ishonch va e’tiqodidan, turmush hayotidan joy olishi bir qator omillarga bog‘liq. Demak, unda ham muayyan qonuniyatlar amal qiladi. Milliy istiqlol g‘oyasining fan sifatida o‘qitilishi, uning o‘ziga xos predmeti, obyekti, maqsad va vazifalari mavjudligini anglatadi.
Birinchidan, boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar qatori «Milliy istiqlol g‘oyasi» fanining ham muayyan bilimlar tizimi xos bo‘lganidek, uning ham o‘ziga xos mavzulari, tushunchalari, qonun va kategoriyalari mavjud.
Ikkinchidan, uning barcha boshqa fanlar qatori o‘z predmeti, obyekti va maqsad hamda vazifalari bor. Avvalo, har bir fan oldida qo‘yiladigan umumiy talablar milliy istiqlol g‘oyasiga ham bevosita daxldor. Ayni paytda milliy g‘oyaning jamiyat, xalq milliy madaniyati negizlari asosida shakllanish, ishonch va e’tiqodga aylanishi bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlari mavjudligini ham hisobga olish kerak. Bunda har bir inson yoki shaxsning individual xususiyatlari, uning o‘ziga xos dunyoqarashi, shunga mos tafakkur va hayot tarzi, milliy ong, o‘zligini anglaganligi darajasi alohida o‘ringa ega. Milliy an’analarga, tarixi, ona tili, madaniyatiga bo‘lgan munosabatda shakllangan va mustahkamlangan qalbdagi ruhiyati, e’tiqodi, sadoqati bilan Vatanparvarlik va millatparvarlik tuyg‘ulari o‘zining va millatining sha’ni, qadr-qimmatini hurmat qilishda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, har bir insonda umuminsoniy qadriyatlar boshqa xalqlar va millatlarning madaniy yutuqlariga ham o‘zaro manfaatdorlik hamda milliy taraqqiyotida uni mustahkamlash nuqtai nazaridan qarash, baholash ko‘nikmalari, sa’y harakatlari orqali o‘z ifodasini topadi. Ushbu fanning predmetini milliy madaniy meros va umuminsoniy qadriyatlarning o‘zaro munosabati milliy istiqlol g‘oyasini xalqning ishonch va e’tiqodiga aylanishi «g‘oya» va «mafkura» tushunchalari, ularning xalqlar, millatlar va davlatlar taqdiriga ta’sirini o‘rganish tashkil etadi. Milliy istiqlol g‘oyasi fanining predmetini faqat «g‘oya va mafkura» tushunchalaridan iborat deb qabul qilish ushbu fanni tor doirada tushunishga olib keladi. Bu fanning predmetini hozirgi zamondagi mafkuraviy jarayonlar, uning ma’no-mazmunidagi o‘ziga xos jihatlari ta’sir etish qonuniyatlari, ma’lum bir makonda va davrda namoyon bo‘lish xususiyatlari, uni ko‘p millatli davlatimiz fuqarolari ongi va qalbiga singdirish yo‘llari hamda uslublarini aniqlash ham tashkil etadi.
Bu jarayon, birinchidan, fan talablari asosida, muayyan andoza, tartib va qoidalarga, bilim va tajriba tizimiga shunchaki tushavermasligi bilan ham alohida ajralib turadi. Uning ana shunday xususiyatga ega bo‘lishi milliy istiqlol g‘oyasi kishilarning ong va tafakkuri, dunyoqarashi, maqsad va intilishlari milliy-ma’naviy merosga munosabatning ishonch va e’tiqodlari orqali jamiyat hayotida namoyon bo‘lish xususiyatlari bilan bog‘liq; Ikkinchidan, milliy istiqlol g‘oyasining shakllanishi kishilar (xalq, millat, avlodlar) amaliy faoliyatida hamda o‘zaro munosabatlarida ishonch va e’tiqodga aylanishining namoyon bo‘lishi «bir chiziqli», yagona tartib, meyorlarga osonlikcha tushavermaydi. Ayni paytda fuqarolar, turli ijtimoiy guruhlar yoki qatlamlar, millat va elatlarni o‘zaro mushtarak maqsadlar, g‘oyalar birlashtirib turmas ekan, ular o‘rtasida o‘zaro hamjihatlik, totuvlik ham bo‘lmaydi. Shuning uchun ham, milliy istiqlol g‘oyasining predmeti umuman, har qanday g‘oyalarning shakllanishi uning jamiyat hayotiga ta’sirini emas, O‘zbekistonning milliy istiqlol g‘oyasining shakllanishi, mamlakatda keng jamoatchilikning ishonchi va e’tiqodiga aylanishi uning milliy-madaniy negizlarini keng jamoatchilikning ong va taffakuriga, intilishlari, xulq atvori, ko‘nikmalariga aylanishi, hamda ijtimoiy hayot, mehnat faoliyatida namoyon bo‘lish shart-sharoitlarini, omillarini, qonuniyatlarining, ilmiy-nazariy asoslarini o‘rganishdir.
Milliy istiqlol g‘oyasi - mustaqillikni qo‘lga kiritish, uni mustahkamlash va rivojlantirish O‘zbekistonning dunyo hamjamiyatida o‘ziga xos va mos tarzda o‘z nufuziga ega bo‘lishiga undaydigan, xalqni, millatni jipslashtirib turadigan maqsadlar, manfaatlar majmuidir.
Milliy istiqlol g‘oyasini o‘rganishning obyekti avvalo, O‘zbekistonning o‘ziga xos tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, milliy-madaniy rivojlanish xususiyatlarini, qadriyatlarini o‘zida qamrab oladi va unga asoslanadi. Shuningdek, uning bunda xalqning turmush tarzi, urf-odatlari, tili, madaniyati, milliy-madaniy merosi, unga odamlarning munosabati, ishonch va e’tiqodlari, ong va tafakkuri, dunyoqarashi bilan bog‘liq maqsadlarini jamiyat hayotida namoyon bo‘lishini tahlil etish ham muhimdir. Shuningdek, fanning obyektini O‘zbekiston tanlagan taraqqiyot yo‘li va milliy rivojlanishning milliy-ma’naviy negizlari va umumbashariy tamoyillar tashkil etadi.
Milliy istiqlol g‘oyasi asosan dunyo xalqlari tajribasi va yutuqlarini hisobga olgan holda O‘zbekistonning milliy rivojlanish yangi yo‘nalishi modelining milliy-nazariy asoslaridir. Negaki, O‘zbekiston xalqining o‘ziga xos shunday milliy-madaniy merosi va qadriyatlari mavjudki, mamlakatda yashayotgan har bir fuqaro, oila, xalq va millat uni o‘z hayotining barcha jabhalaridan chuqur o‘rin olishi muhim. Ular orqali shu xalq, millatning «o‘zligini», «borlig‘ini» boshqa xalqlar yoki millatlardan farqini anglab olish mumkin. Shu xususiyatlarni saqlab qolingan holda «O‘zbekiston o‘ziga xos va mos taraqqiyot yo‘lidan rivojlanishi mumkin». Buning uchun uning o‘z milliy g‘oyasi jamiyat hayoti sohalari bilan o‘zaro uyg‘unlashmog‘i muhim ahamiyatga ega. Ana shunday ishonch, e’tiqod, milliy g‘ururlanish, o‘zligini namoyon etish va qadrlash tuyg‘ulari milliy istiqlol g‘oyasini xalqning ishonch va e’tiqodiga aylanganligini ko‘rsatuvchi muhim mezondir. Ana shu ishonch va e’tiqod O‘zbekiston taraqqiyotining kafolatidir.
Demak, milliy istiqlol g‘oyasining maqsad va vazifalari umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi tamoyiliga to‘la to‘kis mos kelishi, demokratik erkinliklar va inson huquqlarini saqlashga doir xalqaro andozalarga hamohangligi bilan ham insoniyat tarixidagi ko‘pgina milliy g‘oyalardan farq qiladi.
To‘g‘ri rivojlanishga milliy qadriyatlarga tayanmasdan ham erishish mumkin. Yoki biz qadriyatlarga ko‘proq bog‘lanib qolmoqdamiz, qadriyatlarimiz esa bizni taraqqiyotimizga ayrim hollarda turtki berish o‘rnida, halaqit ham qilmoqda deydiganlar topiladi. Bunday qarashlar qaysi jihati bilan to‘g‘ri kelmaydi, yoki uni qabul qilish qiyin degan savollar doimiy ravishda mavjud bo‘ladi.

• 
  Taraqqiyotga erishishning turli yo‘llari mavjud. Aytilganidek «biron bir andozani» qabul qilib ham, xalq yoki millat o‘z taraqqiyotini unga moslashtirishi mumkin!
  
• 
  Lekin, xalq yoki millatning milliy taraqqiyoti yo‘li tarixiy an’analari va merosiga to‘g‘ri kelmasdan, boshqa xalqning tarixiy rivojlanish tajribasini afzal ko‘rsa, uning o‘zligi qayerda qoladi?
  
• 
  Milliy rivojlanishida har bir xalq tili, madaniy xususiyatlarini hisobga olib, qadriyatlariga befarq, loqayd qarasa va istagan «turmush tarzi», urf-odat, qadriyatlarini o‘zi uchun qabul qilaversa, o‘z taraqqiyot yo‘lini yo‘qotib qo‘yadi. Bunga mustabid sovet davri tipik misoldir. Shuning uchun ham har qanday rivojlanish andozasini emas, o‘ziga xos va mos rivojlanish yo‘lini e’tirof etish milliy istiqlol g‘oyasiga to‘g‘ri keladi. Shu ma’noda, milliy istiqlol g‘oyasini xalqimizning yangi jamiyat qurish borasidagi harakat dasturi deyish mumkin.
  
• 
  Milliy istiqlol g‘oyasining asosiy maqsadi fuqarolarni, keng jamoatchilikni asosiy g‘oyalari, maqsad va yo‘nalishlari bilan O‘zbekistonning taraqqiyot yo‘lining ma’no va mazmuni, milliy-madaniy negizlari, xususiyatlarini hisobga olgan holda, ularda ishonch uyg‘otish, ularni adolatli, demokratik fuqarolik jamiyati qurilishi maqsadlarini amalga oshirishga uyushtirishda ma’naviy-ruhiy rag‘batlantirishda namoyon bo‘ladi. Milliy istiqlol g‘oyasi fuqarolarni g‘oyaviy jihatdan tarbiyalaydi. G‘oya bilan g‘oyaning, fikr bilan fikrning, jaholatdan ma’rifatni farqini anglashga, ma’rifatga ishonch va e’tiqodni mustahkamlashga xizmat qiladi. Fuqarolarda milliy istiqlol g‘oyasiga «zid» bo‘lgan yot va begona, zararli g‘oyalardan saqlanishga, unga nisbatan fikrga qarshi fikr, g‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan javob berish, unga nisbatan doimo tayyor bo‘la olish «immunitetini» shakllantiradi. Milliy istiqlol g‘oyasi mamlakatning oldida turgan ulug‘, bunyodkorlik ishlari undan ko‘zlangan asosiy maqsad insonlarni erkin va farovon hayotga erishish, ozod va obod Vatan qurish yo‘lida har bir kishi uchun harakat yo‘nalishi bo‘lishga qaratilgan. Milliy istiqlol g‘oyasi hech qachon kishilarning ongi va dunyoqarashini «boshqarish»ni, ularni yana allaqanday «qolipga», «yagona andozaga» solishga qaratilgan emas.. U fikrlar, g‘oyalar xilma-xilligiga asoslanadi. Erkin fikrni uyg‘otish va fikr erkinligini kafolatlab berish, o‘zgalar fikrini tinglash, eshitish va aytishga imkoniyat yaratadi. Demak, milliy istiqlol g‘oyasi «yagona g‘oya»ga intilishdan mutlaqo begona bo‘lganligi bilan ham boshqa nosog‘lom g‘oyalardan farq qiladi. Milliy istiqlol g‘oyasi voqea-hodisalarni bilish, tahlil etish, baho berish kabi ilmiy, tarbiyaviy va amaliy vazifalarni ham bajaradi.
  
• 
  Ulardan eng muhimlari:
  
• 
  odamlarimizdamustaqildunyoqarashvaerkinfikrlashnishakllantirish;
  
• 
  milliytotuvlik, hamjihatlikni istiqbolimiz yo‘lidagi eng katta g‘oyalardan hisoblanishi nosog‘lomma halliychilik, urug‘-aymoqchilik deb ataladigan illatlardan holi etish;
  
• 
  hayotgaendiqadamqo‘yayotganyoshavlodningdunyoqarashigayangichama’novamazmunbaxshetishorqaliundafaolhayotiypozitsiyani, milliyg‘oyagaishonchvae’tiqodnishakllantirish;
  
• 
  jamiyatimizdasog‘lomijtimoiymuhitniyaratish, kishilarongigaVatantaqdiriuchunma’sullik, yagonaVatantuyg‘usinimustahkamlash;
  
• 
  istibdoddavriasoratlari, qullikvamutelikkayfiyatlariningongimizda, tafakkurimizdasaqlanibqolayotganisabablarinitahliletish, ularnibartarafetishyo‘llarinitopishzaruratibilanbog‘liqvazifalarnihaletishdaniboratdir. Demak, yangichafikrlaydigan, muteliktuyg‘usidanxolibo‘lgano‘zliginianglagan, avlod-ajdodlarini, madaniymerosiniyaxshibilganma’naviybarkamolavlodnitarbiyalashistiqlolmafkurasiningmuhimvazifasidir.