Qaraqalpaqstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministirligi berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI
BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI



PA’N; EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA
Tema; “O’z – o’zin baqlaw metodi”



Qabillag’an: ____________
Tapsirg’an: ____________
Tema: O’z – o’zin baqlaw metodi
Joba:
1. Metodlar haqqinda tu’sinik
2. O’z – o’zin baqlaw metodi
3. O’z – o’zin baqlaw metodinin’ basqa metodlar menen ayirmashilig’i
Ha’r bir pa’nde bolg’ani siyaqli psixologiyanin’ o’z metodlari ha’m olardi qollaw qurallari bar. Duris olardin’ ko’pshiligi psixologiya ha’m sotsiologiya pa’nlerde usillarg’a jaqin, biraq pa’nnin’ predmetin, o’zine ta’nlikti esapqa alg’an halda olardi qollaniw jollari ha’m mag’liwmatlardi ilimiy ta’repten analiz etiwde pariqlar bar.
Psixologiyada aniq metodlardi islep shig’iw sol pa’n ta’repinen alg’a su’rilgen teoriyaliq jag’daylar ha’m metodologiyaliq prinsiplerge tiykarlanadi. Izertlewshi ta’repinen tan’lap aling’an yamasa proektlestirilgen metod ol yamasa bul teoriyani sa’wlelendirip, izertlew obiektin tan’lawi, qolg’a kiritilgen na’tiyjelerdi analizlew usillarin belgileydi.
Psixologiyaliq izertlewlerde konkret metodlardi qollaniw aldin ala sol izertlew maqsetlerinen ha’m u’yrenilip atirg’an obiekttin’ o’zgesheliklerinen kelip shig’adi. Bunda psixologiya metodlarinin’ kim ta’repinen qollaniliwi da ju’da’ a’hmiyetli esaplanadi.
Psixologiyaliq axborottin’ aniqlig’i izertlewshi ta’repinen qollanilip atirg’an metodikalrdin’ oni qiziqtirip atirg’an o’zgesheliklerin u’yreniwge sa’ykesligi menen belgilenedi,
Anıq izertlew predmetine iye bolǵan hár qanday pán sol predmetiniń mánisin jaqtılandıriw hám materiallar toplaw ushın arnawlı usıllar hám qurallardan paydalanadı hám olar pánniń metodlari deb júritiledi. Pánniń potencialı hám abıroyi da birinshi náwbette sol metodlar járdeminde tóplanǵan maǵlıwmatlardın’ isenimliligi ha’m validliligine baylanıslı boladı. Bul pikirler tikkeley psixologiyag’a da baylanıslı bolıp, metodlar máselesi bul pa’nde ju’da’ úlken áhmiyetke iyelik etiw másele retinde qaraladı. Sebebi joqarıda aytıp ótkenimizdey, psixikaliq hádiyselerdi tikkeley qol menen ustap, kóz menen ilg'ab, qulaq menen seziw qıyın. Lekin júdá kóplegen pánler menen belsendi sheriklik soǵan alıp kelgen, psixologiyaning hár bir tarmaǵı óz wazıypaların sheshiw hám maǵlıwmatlar ıyelew ushın kóplegen metodlardı sınaqlardan ótkerip, eń isenimli hám jetiliskenlerin saqlap qalǵan.
Matematikalıq statistika hám itimallar teoriyasınıń psixologiya salasında qollanılıwı hám ol jaǵdayda erisilgen tabıslar áwele hár bir metoddıń isenimlilik dárejesin anıqlaw, qalaberse, tóplanǵan maǵlıwmatlardıń qaysı dárejede tıyanaqlı hám valid ekenligin tastıyıqlawǵa járdem beredi.
Bul metodlar járdeminde izertlewshi yamasa háwesker shaxs ol yamasa bul psixikaliq process, jag’day yamasa shaxs qásiyetleri tuwrısında baslanǵısh maǵlıwmatlar toplaydı, tóplanǵan maǵlıwmat ja’ne analiz etiledi.
Baqlaw metodı
Bul usıl eń tábiyiy hám turmıslıq metodlar turine kiredi. Sebebi biz turmısda úyrengen kóp ádetlerimiz, háreketlerimizdin’ tiykarında óziniń bilip – bilmey baqlag’an, yadimızda sol tárizde alıp qalǵan maǵlıwmatlarımız jatadı. Ilimiy kóz qarastan bolsa baqlawdin’ túrleri hám basqıshları parıqlanadi.
Psixologiya páninde bul metoddıń obiektiv (sırtqı ) hám sub'iektiv (ózin ózi) baqlaw túrleri bar. Insan psixikasidagi ózgerislerdi baqlaw ushın tómendegiler ámelge asırilardı :

• 
  Baqlawdıń maqseti, waziypasi belgilenedi;
  
• 
  Baqlanatug’in obi'ekt saylanadı ;
  
• 
  Sinaliwshinin’ jası, jinsi, kásibi anıqlanadı ;
  
• 
  Izertlew ótkeriw waqıtı joybarlastırıladı ;
  
• 
  Baqlaw qansha dawam etiwi qatańlastırıladı ;
  
• 
  Baqlaw insannıń qaysı iskerliginde (oyın, oqıw, miynet hám sportda ) ámelge asırılıwı usınıs etiledi;
  
• 
  Baqlawdıń forması (jeke, topar, jámáát menen ótkeziwi) tayınlanadı ;
  
• 
  Baqlang’anlardi dizimge alip bariw quralları (kúndelik, sáwbet dápteri, baqlaw betasi, magnitafon, videomagnitafaon, fideoapparat, fotoapparat hám basqalar ) tayarlanadi.
  

Baqlaw arqalı adamlardıń dıqqatı, sezimleri, nerv sistemasınıń sırtqı ańlatpaları, temperament qásiyetleri, mimikaliq belgileri, bayqaǵıshlıǵı, jıldamlıǵı, ıskerligi, turpayı, sóylew iskerligi hám basqalar uyreniledi. Biraq oǵada quramalı ishki psixologiyalıq keshinmalar, joqarı sezimler, oylaw, logikalıq yad hám aqıl ziyreklikti izertlewge bul metoddıń múmkinshiligi jetispeydi. Mısalı, na’reste balanı baqlawda onıń háreketleri, oyınshıqlarǵa munasábeti, sezimi, talpiniwi, meyilligi, qa’lewi anıqlanadı.
Ha’r qanday psixologiyaliq izertlew obiektin u’yreniw da’stu’rin du’ziwden basalandi. Bul da’stu’r o’z ishine to’mendegilerdi aladi:

• 
  izertlew metodi ha’m metodikalarin aniqlaw
  
• 
  izetlew boljawi
  
• 
  teoriyaliq ha’m a’meliy waziypalar
  
• 
  reprezintativ tekseriliwshilerdi tan’law
  
• 
  izertlew o’tkeriw protsessi ha’m texnikaliq qurallari
  

Izertlew boljawi – izertlewshi ta’repinen alg’a su’riletug’in ilimiy gipoteza. Bul boljaw o’tkeriletug’in izertlew na’tiyjesinde da’lillenedi.
Izertlew metodi – bul izertlewshinin’ qiziqtirg’an mag’liwmatti qolg’a kirgiziw joli, qurali.
Izertlew metodikasi- bul tu’rli protsessler ha’m olardin’ o’zgeshelikleri haqqindag’i za’ru’r axborotti qolg’a kirgiziw ushin qollanilatug’in aniq usil ha’m qurallar kompleksi esaplanadi.
Psixologiyaliq – izertlew da’stu’ri pilotaj tekseriw o’tkizgennen keyin aniqlastirip alinadi.
Sirttan baqlaw
Sirttan turip baqlap atirg’an izertlewshi u’yrenilip atirg’an obiektke hesh qanday ta’sir ko’rsetpeydi ha’m oni ta’biyiy halda u’yrenedi.
Ishten baqlaw
Ishten baqlawda izertlewshi eki tu’rli usildan paydalaniwi mumkin: shetten baqlaw, ishten baqlaw.
Ashiq baqlag’anda izertlewshi o’zi u’yrenip atirg’an topar ag’zalarina maqsetin aytadi.
Miynet toparina shagirt niqabinda kelgen izertlewshi ta’biyiy halda baqlaw imkanina iye boladi. Bunday baqlaw sociologiyada jasirin baqlaw usili dep ataladi.
Sırtqı baqlawda geyde oylaw boyınsha da maǵlıwmatlar alıw : jumıs ústindegi keypiyatin, pikirdiń arnawlı bir ob'ektke jóneltirilganligin, sırtqı qozg’atiwshilar tásirine berilmewdi, betdegi tashwish hám tınıshsızlanıwdı, názerdegi ǵayrıtabiiylikti, sonıń menen birge, qıyqımlıq, tereńlik, termiliw sıyaqlı psixikaliq jaǵdaylardı baqlap, oylawdıń keshiwindegi ózgerislerdi anıqlaw múmkin. Bulardan tısqarı, qoldıń qaltiraw, tinishsizlaniw, sóylewdiń o’zgeriwi, sezimniń turaqsizlasiwi da insan ruwxıylıg’ındaǵı ózgerisler boyınsha maǵlıwmat beredi.
Psixologiyada baqlaw - bul úyrenilip atırǵan ob'ekt minez-qulqların maqsetke muwapıq hám dizimnen ótkeriwden ibarat bolǵan xarakteristikalaytuǵın psixologiyalıq izertlew usılı.
Baqlawda hádiyseler tikkeley turmısda júzege keletuǵın sharayatlarda uyreniledi.
Introspektsiya menen birgelikte baqlaw eń áyyemgi psixologiyalıq usıl esaplanadı. Ilimiy baqlaw 19 -ásirdiń aqırınan baslap, insannıń minez-qulıq qásiyetlerin hár túrlı sharayatlarda anıqlaw sipatinda ayriqsha áhmiyetke iye bolǵan tarawlarda - klinikalıq, social, tárbiyalıq psixologiyada, rawajlanıw psixologiyasinda hám 20 -ásirdiń basınan baslap - miynet psixologiyasida keń qollanila baslandı.
Baqlaw processtiń tábiyiy procesine aralasıw múmkin yamasa múmkin bolmaǵan jaǵdaylarda qollanıladı.

• 
  Baqlaw túrleri
  
• 
  Sirtqi
  
• 
  Ishki
  
• 
  An’lang’an
  
• 
  Ańlabaǵan
  
• 
  Tikkeley
  
• 
  Tikkeley bolmaǵan
  

Baqlaw metodı qásiyetleri
Baqlaw eksperimentatorinin’ aralasıwı insannıń átirap -ortalıq menen óz-ara baylanısı procesin buzadi. Bul usıl júz berip atırǵan waqıyalar haqqinda pútin oyda sawlelendiriwge erisiw hám adamlardıń minez-qulqların tolıq sáwlelendiriw esaplanadı.

• 
  Baqlaw usılınıń tiykarǵı qásiyetleri:
  

• 
  baqlawshi hám baqlanip atirg’an obi'ekt ortasındaǵı tuwrıdan-tuwrı baylanıslılıq ;
  
• 
  baqlawdıń haqqaniylig’i (emotsional reń beriw);
  
• 
  qayta baqlawdin’ quramalılıǵı (geyde - múmkin emesligi)
  

Psixologiyada baqlawshi hám baqlaniwshinin’ óz-ara tásiri mashqalası bar.
Baqlaw ob'ekti - bul minez-qulıqtıń hár qıylı qásiyetleri. Izertlew ob'ektleri tómendegiler bolıwı múmkin:
• sóylewdiń mazmunı, dawam etiw waqti hám intensivligin óz ishine alǵan awızsha minez-quliqlar,
• Awızsha bolmaǵan minez-quliqlar – Ju’zdi, kózdi, deneni ańlatıw, ańlatpalı háreketler hám basqalar.
• Adamlardıń háreketi - adamlar arasındaǵı aralıq, fizikalıq tásirler (tiyiniw, ıyteriw, urıw hám t.b).
Qalay baqlaw kerek

• 
  Izertlew maqsetinde ótkerilgen baqlawlar nátiyjeleri, qaǵıyda joli, arnawlı protokolda dizimge alinadi. Baqlaw bir adam tárepinen emes, bálki bir neshe adam tárepinen ámelge asırılsa jaqsı boladı, keyininen alınǵan maǵlıwmatlar salıstırıladi hám ulıwmalastırıladı (ǵárezsiz baqlawlardı ulıwmalastırıw usılı menen).
  
• 
  Baqlaw usılınan paydalanǵanda ılajı bolǵanınsha tómendegi talaplarǵa ámel etiw kerek.
  
• 
  Baqlaw programmasın aldınan joybarlaw, eń zárúrli ob'ektler hám baqlaw basqıshların ajıratıp kórsetiw.
  
• 
  Ótkerilgen baqlawlar úyrenilip atırǵan hádiyseniń tábiyiy rawajlanıwına tásir etpewi kerek.
  
• 
  Birdey psixik hádiyseni baqlaw hár túrlı adamlarda ótkeriliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
  
• 
  Izertlew ob'iekti málim bir shaxs, onı basqalar menen salıstırıw arqalı jaqsılaw hám tereńrek biliw múmkin
  
• 
  Baqlawdı tákirarlaw kerek, shaxstı úyreniwde bolsa sistematik. Onıń izbe-iz bolıwı zárúrli, yaǵnıy qayta baqlawlarda aldınǵı baqlawlar dawamında alınǵan maǵlıwmatlar esapqa alınadı.
  
• 
  Baqlawdıń izertlew basqıshları
  
• 
  Baqlaw predmetiniń tariypi, ob'ekti, jaǵdayı.
  
• 
  Baqlaw hám maǵlıwmatlardı jazıp alıw usılın tańlaw.
  
• 
  Baqlaw rejesin dúziw.
  
• 
  Nátiyjelerdi qayta islew usılın tańlaw.
  
• 
  Haqıyqıy baqlaw.
  
• 
  Qabıl etilgen maǵlıwmatlardı qayta islew hám aytıw.
  

Baqlaw quralları
Baqlaw tuwrıdan-tuwrı izertlewshi tárepinen yamasa baqlaw úskeneleri jáne onıń nátiyjelerin dizimge aliw arqalı ámelge asırılıwı múmkin. Bularǵa audio, foto, video úskeneler, arnawlı baqlaw kartaları kiredi.
Baqlaw eksperimentine qarsı. Bul qarama-qarsılıq eki principke tiykarlanadı :
1. Baqlawshinin’ passivligi - baqlawshi átirapdaǵı haqıyqattı ózgertirmeydi.
2. Asıǵıslıq - baqlawshi kórgen zatın protokolǵa jazıp qóyadı
Baqlawdıń etika qaǵıydaları
1. Amerika Psixologiyalıq Assotsiatsiyasining Etika kodeksi yamasa APA málim qaǵıydalarǵa ámel qılıw hám ıqtıyat ilajların kóriw shárti menen baqlawǵa ruxsat beredi. Mine olardan geyparaları :
2. Eger izertlew jámiyetlik jayında ótkerilse, qatnasıwshılardan xabarlı razılıǵın alıw zárúr dep esaplanbaydı. Keri jaǵdayda, siz olardıń razılıǵın alıwıńız kerek.
3. Psixologlar izertlew qatnasıwshılarına zálel etpesligi ushın barlıq múmkinshiliklerdi jumısqa salıwları kerek, eger onin’ ılajı bolmasa, kutilgen záleldi kemeytiriń.
4. Psixologlar jeke turmısqa hújimdi minimallastiriwi kerek.
5. Psixologlar óz izertlewleri qatnasıwshıları haqqındaǵı jasırın maǵlıwmatlardı aytpaydı.
Psixologiyada baqlaw - bul tábiy yamasa laboratoriya sharayatında social -psixologiyalıq hádiyselerdi (minez-quliq hám iskerlik faktlarin) tuwrıdan-tuwrı, maqsetke muwapıq hám úzliksiz túrde qabıllaw hám dizimnen ótkeriw arqalı maǵlıwmatlardı toplaw usılı. Baqlaw usılı oraylıq, ǵárezsiz izertlew usıllarınan biri retinde paydalanıw mumkin. Baqlaw usılı, sonıń menen birge, dáslepki izertlew materialların toplaw, sonıń menen birge alınǵan empirik maǵlıwmatlardı baqlaw maqsetinde ámelge asıriladı. Baqlaw túrli tiykarlarǵa kóre klassifikaciyalanadı.
Psixologiyanin’ ob'ektiv usılları ulıwma ilimiy ayriqsha ilimiy gúzetiw selektiv úzliksiz eksperiment laboratoriyası tábiy sindromli qáliplestiriwshi sorawnama intervyu na’tiyjeli iskerliginiń kásiplik qábiletin analiz etiwge erisiw qábileti testleri quramdı analiz qılıw grafologiya kórsetkishleri meta-ilimiy matematikalıq modellestiriw statistikalıq analiz.
Baqlaw texnikasınıń standartlastırıw dárejesine qaray, bul usıldıń eki tiykarǵı tu’rin ajıratıw ádetiy jag’day bolıp tabıladı: standartlastırılgan hám standart bolmaǵan baqlaw. Standartlastırılgan baqlaw baqlanatug’in ayrıqshalıqlardıń islep shıǵılǵan dizimi, baqlaw shártleri hám jaǵdayların anıqlaw, baqlawshi ushın kórsetpeler, baqlanip atirg’an hádiyselerdi dizimnen ótkeriw ushın birden-bir kodifikatorlar bar ekenligin názerde tutadı.
Maǵlıwmatlardı jıynaw bul jag’dayda olardı keyinirek qayta islew hám matematikalıq statistika metodları járdeminde analiz qılıwdı óz ishine aladı. Standart bolmaǵan baqlaw tek baqlawdıń ulıwma baǵdarların belgileydi, bul jerde nátiyje erkin formada, tikkeley, sol waqitta yamasa yaddan jazıp alınadı. Bul texnikanıń maǵlıwmatları ádetde biypul usınıs etiledi forma, sonıń menen birge rásmiy proceduralar járdeminde olardı sistemalastırıw múmkin. Eger biz hádiyseni júzege keletuǵın sharayatlardı ózgertpesten úyrensek, ol jaǵdayda ápiwayı ob'ektiv baqlaw haqqında gáp baradı. (Tuwrıdan-tuwrı hám tikkeley bolmaǵan baqlawdı ajıratıp kórsetiw). Tuwrıdan-tuwrı baqlawǵa mısal, adamdıń xoshametlewge bolǵan munasábetin úyreniw yamasa topardag’i balalardıń minez-qulqların baqlaw.
O’z– o’zin baqlaw metodi
Psixologiya páninde ózin ózi baqlawdan (introspeksiyadan) da paydalanıladı. Kóbinese tájiriybeli psixolog yamasa maman sheber oqıtıwshı, intalı baslıq ózin ózi baqlaw arqalı ilimiy juwmaq shıǵara aladi. Mısalı, óz oylawın baqlap ózindegi emotsional ózgeris haqqında, sonıń menen birge,oylawdıń ishki mexanizmleri payda bolıwı hám jog’aliwi haqqinda maǵlıwmat aladı. Nátiyjede oylawdıń sapası, mazmunı, mánisi qaysı tárzde, qanday tezlikte, qaysı formada júz beriwin baqlaydi.
Óz-ózin baqlaw psixologiyaning tiykarǵı usılı retinde R. Dekart hám D. Lokk dáwirinde tán alınǵan. O'z - o'zin baqlaw usılın qollap - quwatlawshilarida ha’m onıń shápáátsiz qarsilaslarida kóp edi. Introspektivag’a qarsı kelispewshilikler eki qıylı edi - geyparaları bunıń ılajı joq ekenligin atap ótti, basqaları bolsa bul isenimsiz bolǵan usıl dep aytıp ótti. Óz-ózin baqlaw retrospektsiya sıyaqlı emes, tuwrıdan-tuwrı aqıl etiw, ilgeri qabıl etilgen zattı qayta tiklew sıyaqlı emes, sebebi baqlanip atirg’an process - baqlaw procesi menen bir waqıtta bolıwı múmkin emes.
Óz-ózin baqlawda baqlaw obi'ekti baqlawdıń ózine baylanıslı emes: sana hádiysesin baqlaw arqalı biz onı ózgertiremiz hám sol sebepli ózimiz ol jerge alıp kelgen zatlar haqqında qıyalıy jańa ashılıw qılıw múmkinshiligi esaptan tısqarı.
Introspektivanin’ wazıypası – sana hádiyselerin arnawlı analiz arqalı ob'ektiv sırtqı dúnyanıń barlıq baylanıslarınan tuwrıdan-tuwrı tájiriybeler retinde ajıratıw bolıp tabıladı. Zamanagóy psixologiyada júdá keń tarqalǵan kóz qaras, oǵan kóre psixologiya usıllarınan biri retinde qabıl etilgen. Introspektsiya ápiwayı yamasa eksperimental ob'iektiv baqlawdı qosıp, onı toltırıw hám sınap kóriw ushın paydalanıw paydasız shártlesiw bolıp tabıladı. Eger introspeksiya ob'ektiv baqlaw- (sırtqı dúnya maǵlıwmatlarına ) g’a baylanıslı bolmaǵan zatlarǵa iye bolsa, yaǵnıy tek ishki dúnya menen baylanıslı bolıp qalsa, obiektiv baqlaw maǵlıwmatları óz-ózin baqlaw gúwalıǵın tekseriw ushın xızmet ete almaydi.
Subi'ektke sananıń tuwrıdan-tuwrı maǵlıwmatları retinde kórinetuǵın óz-ózin baqlaw kórsetkishlerinde jarıyalanbaytuǵın dáldalshılıq bar. Óz tájiriybem haqqındaǵı hár bir bayanatım ob'iektiv dúnya menen óz-ara baylanıslılıǵın óz ishine aladı.
Óz-ózin baqlawdıń tuwrıdan-tuwrı maǵlıwmatların ob'iektiv tekseriw sırtqı ob'iektiv dúnya menen baylanıslılıg’i arqalı ámelge asıriladı, bul sana hádiysesiniń ishki mánisin belgileydi. Usınıń sebepinen, tek ǵana basqalar, bálki ózimniń baqlawımnin’ gúwalıǵın tekseriw ushın men olardı ob'iektiv háreket penen ámelge asırıwǵa shaqiriwim kerek. Sol sebepli ob'iektiv baqlaw sırtqı tárepten qosılmaydı. Ishki hám sırtqı baqlaw maǵlıwmatları óz-ara bir-birine baylanıslı.
Óz tájiriybesin anıq tu’siniw tuwrıdan-tuwrı oǵan emes, bálki odan kelip shıǵıs háreket arqalı ámelge asıratuǵın ol yamasa bul wazıypaǵa qaratılǵan háreket arqalı ámelge asıriladı. Onı sheshiw,tiyisli háreketdegi sub'iekt - sırtqı yamasa ishki - ózin kórinetuǵın etedi. Psixologiyalıq izertlewler dawamında,málim bir psixologiyalıq mashqalanı sheshiw ushın sub'iekttiń gúwalıg’ınan maǵlıwmatlardı alıwdı qálegen halda, eksperimentator onı basqarıwı kerek.
Óz-ózin basqarıw procesiniń tiykarı, onıń birinshi basqıshı, ózińizdiń jaǵdayıńızdı kerekli jóneliste ózgertiw ushın ózińizdiń jaǵdayıńızdı tuwrı belgilewge múmkinshilik beretuǵın introspektsiya yamasa óz-ózin baqlaw bolıp tabıladı.
Óziniń sezimlik jaǵdayın ańǵarıw hám awızsha sóylew dárejesi insannıń individual psixologiyalıq qásiyetleri, shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń ayriqsha qásiyetleri (shańaraqta sezim-sezimler haqqında sóylew hám olardı kórsetiw, ádet), social stereotipler (ul bala jilamawi h.t.b. ) menen belgilenedi. Sub'ekttiń ishki jaǵdayların anıqlaw, awızsha bayanlaw hám olardıń áhmiyetin ańǵarıw qábiletiniń jetispewshiligi aleksitimiya dep ataladı hám psixosomatik kesellikler ushın qáwip faktorı esaplanadı.
Sonin’ menen birge o’zin-o’zi baqlaw metodin basqa metodlardan parqin ko’rip shiqsaq:
Eksperimental psixologiyasi ozinin’ ilimiy izertlew metodlarina iye. Tаjriybe qollanilatugin metodlar qatarina tomendegilerdi kirgiziw mumkin.
Eksperiment metodi. Jasalma payda etilgen psixologiyaliq sharayatta payda boliwshi psixikaliq iskerlikti analizlewden ibarat. Tаjiriybe metodi oz gezeginde tаbiyiy hаm laboratoriyaliq metodlarina ajratiladi Tаbiyiy metod psixologiyaliq pedagogikaliq mаselelerdi sheshiwde qollaniladi. Bul metodtin ilimiy tiykarin 1960 jilda A.F. Lazurskiy jaratqan. Laboratoriya (klinika) metodi kobinese individual (geyde topar yamasa jamaat) turde sinawshilardan jasirmay, arnawli psixologiyaliq аsbaplar, jol-jobalar, korsetpelerden paydalanip alip bariladi. 
Psixologiyaliq-pedagogikaliq eksperiment – oqitiwshilardin’ psixologiyaliq qаsiyetlerin tabiyiy jagdayda arnawli usillar menen uyrenedi
Anketa metodi. Adamlar psixikasini jаmiyetlik soraw tiykarinda uyreniw. Bul metod jаrdeminde turli jastagi adamlardin psixologiyaliq qаsiyetleri nаrse hаm hаdiyselerge mu’na’sibeti u’yreniledi.
Sаwbet metodi. Erkin, soylew munаsebeti menen alingan Adam psixik xizmetinin juwmagini tekseriw. Bul metod jаrdeminde Adam psixikasini uyreniwde sаwbettin maqseti hаm waziypasi belgilenedi, onin ob`iekti hаm sub`iekti tanlanadi, jeke adamlar, topar hаm jаmааt penen otkeriw jobalastiriladi, uyrenilib atirgan nаrse menen baylanisli soraw juwap tаrtibi tayarlanadi. Sotsiometrik metod. Bul metod kishi topar agzalari ortasindagi tuwridan-tuwri emotsional munasebetlerdi uyreniw hаm olardin dаrejesin olshewde qollaniladi. Ogan amerikali sotsiolog Djon Moreno tiykar salgan.
Test metodi. Test – inglizcha «sinaw», «tekseriw» degen mаnisti anlatadi. Jeke adamnin aqiliy osiwin, uqibin, erkinlik sipatlari hаm basqa psixikaliq qаsiyetlerin tekseriwde qollanilatugin qisqa standart mаsele tapsirma misal yamasa jumbaqlar test dep ataladi
Juwmaqlap aytqanda, kóbinese tájiriybeli psixolog yamasa maman sheber oqıtıwshı, intalı baslıq ózin ózi baqlaw arqalı ilimiy juwmaq shıǵarip biledi. Sırtqı baqlaw a’hmiyetin baqlaniwshi turpayin tikkeley sırtdan turıp, baqlaw arqalı maǵlıwmatlar toplaw usılı. Usıldıń ayriqshalıǵı sonda, izertlewshi baqlaniwshinin’ iskerliginr qosilmag’an hám oǵan irkinish etpegen tárizde, onıń sırtqı turpayı, sóylewi, ózgelerge munasábetin “bildirmey baqlap”, belgilep baradı. Baqlawdıń eki tiykarǵı túri bolıp, sırtqı -obiektiv baqlaw hám ishki - óz-ózin baqlaw parıq etedi. Óz-ózin baqlaw birewlerdi sırtdan baqlawdan ayrıqsha, adamnıń ózinde ju’z berip atırǵan qandayda bir ózgeris yamasa hádiyseni jeke úyreniwi maqsetinde maǵlıwmatlar toplaw hám atap kórsetiw usılı bolıp tabıladı.
Erkin baqlaw ko’binese qandayda bir social hádiyse yamasa procesin úyreniw maqset etip qoyılǵanda qollanıladı. Mısalı, bayram aldında xalıqtıń keypiyatin biliw maqsetinde baqlaw sho’lkemlestirilse, aldınan arnawlı joba yamasa programma bolmaydı, baqlaw obiekti de qatań bolıwı shárt emes. Yamasa sabaq processinde balalardıń ol yamasa bul tema maydanınan ulıwma munasábetlerin biliw ushın da geyde erkin baqlaw dúziliwi múmkin. Standartlastırılgan baqlaw bolsa, bunıń kerisi bolıp, neni, qashan, kim hám kimdi baqlaw qatań belgilep alınadı hám arnawlı baǵdarlama sheńberinen shiqpastan, baqlaw alıp barıladı.
Social hám de pedagogikalıq psixologiyada toparliq processlerdiń shaxs turpayına tásirin úyreniw maqsetinde tikkeley ishten baqlaw sho’lkemlestiriledi, bunda baqlawshi shaxs sol topar yamasa shańaraq turmısına tábiyiy qosıladı hám bildirmey baqlaw jumısların júrgizedi. Bul bir qarawda kontrrazvedkashilardin’ iskerliginde yadǵa saladı. Sol jol menen alınǵan maǵlıwmatlar bir tárepden tábiyiyligi hám tolıqlıǵı menen qımbatlı bolsa, ekinshi tárepden, eger baqlaniwshida konformizm qásiyetleri kúshli bolsa, ózi de topar turmısına júdá aralasıp ketib, odaǵı ayırım hádiyselerdi subiektiv túrde dizimge alatug’in bolıp qalıwı da múmkin. Toparliq fenomenlerdi sırtdan baqlaw bunıń kerisi - yaǵnıy baqlawshi toparg’a yamasa baqlanip atirg’an processge salıstırǵanda shette boladı hám tek tikkeley kózi menen kórgen hám esitkenleri tiykarında juwmaqlar shıǵaradı.
Ulıwma, baqlaw metodınıń socialliq ómir, professional kórsetkishlerdi dizimnen ótkeriwde sózsiz abzallıqları bar, lekin usınıń menen birge baqlaniwshinin’ professional uqıpı, bayqaǵıshlıǵı, sabirina baylanıslı bolǵan tárepler, taǵı tóplanǵan maǵlıwmatlardı subiektiv túrde analiz etiw qáwipi bolǵanı ushın da azmaz qolaysızlıqları da bar, sol sebepli de ol basqa metodlar menen birgelikte isletiledi. Ulıwma baqlaw jardeminde maǵlıwmatlar toplawǵa qarar etken har bir adam ha’r dayim anıq baqlaw obiektin ajıratıp alıwı, odan nelerdi ku’tilip atirg’anin oyda sawlelendiriwi, baqlaw dápterin tutıp, baqlanip atirg’an adam yamasa topardin’ iskerligin málim múddet dawamında basqıshpa-basqısh izbe-iz tárizde dizimge alip barıwı, izertlewleri aqırında bolsa barlıq toplang’an maǵlıwmatlardı psixologiyalıq ta’repten analiz ete alıwı kerek.
Solay etip, baqlaw metodınıń qolayli hám nátiyjeli tárepleri menen birge hálsiz tárepleri de bar. Usınıń sebepinen insannıń quramalı psixikasi basqa metodlardan paydalanıp izertlew talap etiledi.
Sırt el psixologiyasinda ozini ozi baqlawdıń insan ruwxıylıg’in u’yreniwdegi rolin ańlatiwshı ilimiy-ámeliy materiallar toplanǵan. Introspeksiya bag’darinin’ iri wákilleri o’zlerin o’zleri baqlag’an hám toplaǵan materialların analiz etip, ulıwma psixologiyalıq nizamlıqlardı jaratılıwma háreket etken. Biraq insan túrli jaǵdaylarda ozin birdey basqara almaydı hám sol sebepli bul metoddıń ilimiy áhmiyeti onsha úlken emes dep ta’n aling’an.

Paydalanilg’an a`debiyatlar.

• 
  Davletshin.M.», Tuychieva.S.M. «`Umumiy psixologiya»`. T.2002.
  
• 
  Karimova.V.M, Akramova.F. «`Psixologiya»`. T.2000.
  
• 
  Godfrua J. Chto takoe psixologiya. T. M. Mir, a`99g`.
  
• 
  Psixologicheskiy slovar`./ Pod obsh. red. A.V.Petrovskogo i M.».Yaroshevskogo. M., 1990.
  
• 
  Nemov R. S. Psixologiya Uchebnik dlya stud. vissh. ped. ucheb. ZavedeniyU` 1998.
  
• 
  Granovskaya A.A.Elemento` prakticheskoy psixologii.M-1995.
  
• 
  Bioelektricheskaya aktivnost’ mozga i individual’no`e razlichiya. M-1991.
  
• 
  Kado`rov B.R.Izuchenie sklonnostey podrostkov. M-1996