|
Sa’wbetlesiw dialogtin’ tiykarǵı forması retinde
Dialog (grekshe sáwbetten, sáwbetten)-sóylewdiń forması bolıp, ol úzliksiz túrde sózler-replikalar almasinuvidan ibarat bolıp, olardıń lingvistik quramına bayanatshılardıń sóylew aktivligin tikkeley aqıl etiw óz-ara tásir etedi. Dialogdıń tiykarǵı birligi - bul dialogik birlik - bir neshe replikalarning semantik (tematikalıq ) birlesuvi, bul pikirler, bayanatlar almaslaw bolıp tabıladı, olardıń hár biri keyingi birinshisine baylanıslı.
Dialog birligi hár túrlı túrdegi túsindirmelerdiń (sóylew ádep -etika qaǵıydalarınıń formulaları, soraw -juwap, qosıw, gúrriń qılıw, tarqatıw, shártlesiw - kelispewshilik) baylanıslılıǵı menen támiyinlenedi. Birpara jaǵdaylarda, dialogik birlik sáwbetlestiń aldınǵı gápine emes, bálki sóylewdiń ulıwma jaǵdayına reakciyanı ashıp beretuǵın sózler sebepli ámeldegi bolıwı múmkin.
Dialog qatnasıwshılarınıń óz-ara tásiriniń úsh túri ajratıladı : ǵárezlilik, sheriklik, teńlik Hár qanday baylanıstiń ayriqsha dúzilisi bar: baslanıwı - tiykarǵı bólegi - aqırı. Sóylew odobi formulası bolıwı múmkin (Iygilikli kún, Nikolay Ivanovich!) Yamasa birinshi replika-soraw (Házir saat neshede?), Yamasa replika-húkim (Búgin hawa rayı jaqsı). Sonı atap ótiw kerek, baylanıstiń ólshemleri teoriyalıq tárepten sheksiz bolıp tabıladı, sebebi onıń tómengi shegarası ashıq bolıwı múmkin: derlik hár qanday baylanısti dawam ettiriw onıń strukturalıq dialogik birliginiń asıwı sebepli múmkin. Ámelde, hár qanday baylanıstiń óz aqırı bar (sóylew odobi replikasi (Qayır!), Razılıq nusqası (Awa, álbette!) Yamasa juwap nusqası ).
Dialog awızsha baylanıstiń tiykarǵı, tábiy forması retinde qaraladı, sol sebepli ol sóylew forması retinde awızsha sóylew salasında eń úlken bólistiriwdi aldı, usınıń menen birge, baylanıs ilimiy, jurnalistik hám rásmiy jumıs sóylewinde de kórinetuǵın boladı.
Sonday etip, sa’wbet baylanıs - bul quramalı hám kóp tárepleme process. A.N.leontevning pikirine kóre, hár bir sóylew akti «o’zine tán sóylewdiń forması hám túri, anıq sharayatlar hám baylanıs maqsetlerine kóre, túrli sóylew quralların qóllawdı talap etiwshi psixologiyalıq mashqalanıń sheshimin tabıwdan ibarat». Tap sol sóylewdi túsiniwge de tiyisli bolıp tabıladı. Baylanısiń universal quralı retindegi házirgi zaman sóylew jaǵdayıǵa shekem adamdıń uzaq dawam etken filogenezdagi rawajlanıw procesi bolıp ótken edi. Sonı aytıp ótiw kerekki, sóylew - bul insanǵa tán bolǵan iskerlik. Sóylew menen birge til da, dáslepki márte tek insaniylik jámiyetinde, sherikliktegi miynet processinde júzege keldi. Hazirgi zaman pán maǵlıwmatlarına kóre, dáslepki sóylew quralı kompleksiy kinetik sóylew bolǵan. Sóylewdiń bul forması baslanıwiy obrazlı oylaw menen baylanısqan bolıp, shama menen yarım million jıl aldın ámeldegi bolǵan. Kompleksiy kinetik sóylew dep, dene háreketleri járdeminde maǵlıwmat etkazishning ápiwayı sistemasına aytıladı. Sóylew rawajlanıwınıń keyingi basqıshında sóylew háreketleriniń az-azdan miynet iskerliginen ajralıp, sóylew quralları retinde qánigeliklashi, yaǵnıy, olardıń jestlarga aylanıwı menen baylanıslı. Háreketlerdiń sóylewiy hám miynet háreketlerine bóliniwine adamlar miynet iskerliginiń quramalılasıwı sebep boldı. Nátiyjede arnawlı qol bala til hám qol (kinetik) sóylewi payda boldı. Sonday etip, adam qolı miynet hám baylanıstiń tiykarǵı quralı bolıp qaldı. Dawıslı sóylewqa ótiw, shama menen, 100 mıń jıllar aldın baslanǵan bolıwı múmkin. Bul óndiristiń rawajlanıwı hám miynettiń baslanǵısh bóliniwi menen baylanıslı bolǵan. Qol sóylewi atqara almaytuǵın dene hám hádiyseler bólek túsinikler sistemasında anıqlaw belgilenetuǵın, sóylewqa bolǵan talap payda boldı. Baylanıs processinde qol ım-ishara -belgileri málim uǵımsız dawıslı dawıs menen birge atqarıw etilgen. Az-azdan sóylew dawısları rawajlanıp, ısıwlanıp bardı. waqıt ótiwi menen olar kinetik sóylew atqarǵan wazıypalardı óz zimmalariga aldılar, bunnan tısqarı, adam sóylewi rawajlanıwın támiyinlep berdiler. Sonday etip, sóylew hám til jańa sapa dárejesi - dawıslı anıq sóylew dárejesine kóterildilar. Til hám sóylew óz-ara parıq etediler. Til - baylanıs qurallarınıń qatań normativ sisteması, sóylew bolsa - baylanıs processinde pikir hám sezimlerdi etkazish ushın qóllanba. Til onı qollaytuǵın adamlar ushın birdey bolıp tabıladı, sóylew individual tárzde ayriqsha boladı. Sóylewde bólek alınǵan adam yamasa adamlar komandasınıń psixologiyasi ańlatpalanadı, til bolsa ózinde halq psixologiyasini ańlatadı. Usınıń menen birge, nuq hám tildiń óz-ara baylanısı shubhasız bolıp tabıladı, sebebi málim tilsiz sóylew bolmaǵanı sıyaqlı, sóylewde qóllanbaytuǵın til da bolmaydı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
