Qaraqalpaq filologiyasi fakulteti qaraqalpaq til bilimi kafedrasi

JAY GÁPLERDIŃ IRKILIS BELGILERI

Sızıqsha – házirgi jazıwda júdá keń qollanılatu ın hám kóp funkciyalı irkilis belgileriniń biri. Ol sintaksislik hám emocional-ekspressivlik xızmetlerdi atqaradı.

Ásirese onıń emocional-ekspressivlik xızmeti kórkem shı armalarda keń qollanıladı.

Sızıqsha – sintaksislik xızmeti boyınsha bóliwshi irkilis belgisi. Ol jay hám qospa gáplerdiń quramında bir sintaksislik kategoriyadan hám bir pútin sintaksislik konstrukciyanıń quramında ı semantikalıq máni bildiriwshi bóleklerin ekinshi bir túrinen bólip kórsetiw ushın qollanıladı. Sızıqsha aytılajaq oy-pkirdiń qısqa, ıqsham, intonaciyalıq jaqtan ayqın u ınılıwın támiyinleydi. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray sızıqsha baslawısh penen bayanlawıshtıń arasına tómendegi ja daylarda qoyıladı:

1. a) baslawısh ta, bayanlawısh ta ataw seplewindegi atawısh sózlerden bol anda, sızıqsha arqalı bólinip jazıladı. Bul sıyaqlı sızıqsha arqalı bólingen bas a zalardan dúzilgen jay gáplerdiń dúzilisi qısqa, mazmunı anıq bolıp keledi: Perzent – ómir gúli. Ámiwdiń tolqını – tabıs tolqını (A. Dabılov). Onıń atı – Gúlsarı (Sh.Aytmatov). Miynet – baxıt hám húrmet dańqımız (N.Japaqov). Den sawlıq – tereń baylıq. Birdeyine – sonday. Kúndiz—ıssı. Túnde – suwıq. Bizlerdiń den sawlı ımız – elimizdiń baylı ı bul (Sh.Aytmatov). Báhár – sulıwlıqtıń baslawshısı. Sulıwlıq—qızlar jılwası, qızlar kúlkisi (G.Esemuratova);

b) geyde atawısh bayanlawıshtıń quramında bul siltew alması ı kelgende, bayanlawıshtıń aldınan sızıqsha qoyıladı. Bul ja dayda bas a zalardıń arasında ı intonaciya 1-punkttegi intonaciya a qara anda kúshlirek aytıladı: Aral tá dir – bul adam tá diri («Erkin Qaraqalpaqstan»). Araldı saqlap qalıw – bul hámmeniń isi. Diyqannıń hám sharwanıń miyneti – bul anı ında adamnıń itiyajın qandırıw («Erkin Qaraqalpaqstan»).

2. Baslawıshtıń is-háreketi belgili bir orın a qatnaslı bolıp kelgende, tiykar ı bayanlawısh penen ayqınlawısh bayanlawıshtıń arası sızıqsha arqalı bólinip jazıladı: «Konverciya» avianoseci óziniń turaqlı túrde qalqıp keletu ın ornında – Tınısh okeanda, Aleut atawınıń túsliginde (Sh.Aytmatov).

Baslawısh siltew, geyde betlik alması ınan, bayanlawısh, atawısh sózlerden bol anda yamasa kerisinshe bolıp kelse, bayanlawıshtan aldın sızıqsha qoyıladı: Bul – student. Ol – shopan. Sizlerdiń basshıńız – men. Anaw – Qarataw.

4. 
   Baslawısh ta bayanlawısh ta sanlıq sózler arqalı bildirilip kelgende aralarına sızıqsha qoyıladı: Úsh jerdegi úsh – to ız.
   
5. 
   Baslawısh háreket atı feyilinen, bayanlawısh atlıq sózlerden bolsa yamasa kerisinshe bolıp kelgende de bayanlawıshtan aldına sızıqsha qoyıladı: Barlıq iste aldıń ı qatarda bolıw – meniń maqsetim. Esapqa alıw — mámleketlik is. Meniń maqsetim – oqıw («Erkin Qaraqalpaqstan»). Biziń jumısımız — joldı tazalaw (Sh.Aytmatov).
   
6. 
   Baslawısh atlıqlasqan kelbetlik, kelbetlik feyilden bolıp, bayanlawısh atawısh sózlerden bol anda da, bayanlawıshtıń arasına sızıqsha qoyıladı: Súyektiń dúzde kómiwsiz qal anı – bul hámmeniń betine shirkew salatu ın tańba edi (Sh.Aytmatov). Balamnıń úlkeni – Dáwletnazar, kishisi – Sápiwra. Jarısta ozıp shıqqan – Azat.
   

Geyde atlıqlasqan qatarlıq sanlıqlardan bol an baslawısh penen atawısh bayanlawıshtıń arası sızıqsha arqalı bólinip jazıladı: Edigeniń shıqpas janına sebepshi bol an eki nárseniń biri – sap hawa, ekinshisi – túyeniń shubatı (Sh.Aytmatov).