Qaraqalpaq ádebiyatí

1
Ә. Пахратдинов.  Мәдений  мийрасларымызға  жаңаша  пикир  жүритейик.  // 
«Әмиўдәрья». — 1990. — N1. — 100-б.

---

108
Máwlik  1910-jılları  Shımbay  qalasınan  sawatlı  qıssaxan  shayırlar 
mektebin shólkemlestirdi.
XX  ásir  basındaǵı  qaraqalpaq  ádebiyatı  joqarıda  atı  atalǵan 
ádebiyat  wákilleri  tárepinen,  mine,  usı  burınnan  kiyatırǵan 
klassikalıq  milliy  kórkem  ádebiyat  jáne  usı  ásir  baslarında 
payda  bolǵan  jádid  ádebiyatı  dástúrleri  tiykarında  rawajlandırıla 
basladı.  Bul  dástúrler  Keńes  húkimetiniń  dáslepki  jıllarında 
da  rawajlanıwın  toqtatqan  joq.  Hátte,  bul  jıllarda  atı  atalǵan 
shayırlardıń  ayırımları  (S. Májitov,  A. Muwsaev,  A. Dabılov, 
S. Nurımbetov,  Q. Xojaniyazov,  Q. Irmanov,  Q. Áwezov)  qaraqal-
paq  keńes  ádebiyatınıń  baslawshıları  da  boldı.  Biraq,  Keńes  hú-
kimetine  jańa  tiptegi  taza  proletar  jazıwshıları  kerek  edi.  Bul 
jazıwshılardıń  birden  jetilisip  shıǵıwı  da  qıyın  boldı.  Bunday 
jónelis  uzaq  waqıttı  talap  etti.  20-jıllardıń  ortalarında  ǵana  bul 
shayırlardıń  qatarı  A. Matyakupov,  X. Axmetov,  Á. Ótepov, 
J. Aymurzaev,  M. Dáribaev,  D. Nazbergenov,  Á. Shamuratov  usa-
ǵan jas «proletar jazıwshıları» menen tolısa basladı. 
Ádebiyatqa  usınday  jańa  tiptegi  proletar  jazıwshılarınıń 
kirip  keliwi  menen  ádebiyat  socialistlik  mazmunǵa  qaray  áste-
aqırın  bet  bura  otırıp,  formalıq  jaqtan  da  jańa  izleniwler  jolına 
tústi.  Ádebiyatımızda  burın  bolmaǵan  jańa  realistlik  janrlar —
proza,  dramalar  payda  bolıwǵa  qaradı.  Burınnan  bar  poeziya 
janrınıń  ózi  de  ishki  kóp  túrlilikke  iye  boldı,  epikalıq  poeziyada 
jańa  realistlik  sıpatlarǵa  iye  poemashılıq  dástúri  kelip  shıqtı. 
30-jıllarǵa kelip Keńes ádebiyatı tolıq qáliplesti. 
Keńes  ádebiyatı  30-jıllardıń  ortalarınan  keyin  óziniń  pára-
wan  rawajlanıw  jolına  tústi.  Bul  ádebiyat  usı  jıllardan  baslap 
forması  boyınsha  milletlik,  mazmunı  boyınsha  socialistlik  sıpat 
iyelep,  burınǵı  «proletar  isiniń  bir  bólegi»  halatınan  tek  ǵana 
kommunistlik  partiyanıń  ideyaları  menen  siyasatın  úgit-násiyat 
etiwshi  ideologiyalıq  quralǵa  aylanıp  bardı.  Qaraqalpaq  ádebiyatı 
kóp milletli sovet ádebiyatınıń ajıralmas bólegi bolǵan usı tábiyiy 
emes-negativ jaǵdayın 90-jıllardıń basına deyin saqlap keldi. 
Álbette,  bul  dáwirlerde  qaraqalpaq  ádebiyatı,  joqarıdaǵıday 
illetlerge  baǵınıshlı  bolıwına  qaramastan,  úlken  tabıslardı 
da  qolǵa  kirgizdi.  Ádebiyat  kommunistlik  totalitar  dúzimniń 
iskenjeli  qısqısında  bolıwına  qaramastan,  bul  dúzim  siyasatı-
internacionalizm  bayraǵı  onı  milliy  tamırlarınan  qanshelli  úzip 

---

109
alıwǵa  háreket  etpesin,  báribir,  qaraqalpaq  ádebiyatı  óziniń  kóp 
ásirlik  bay  ádebiy  milliy  dástúrlerin  saqlap  qala  aldı,  onı  jańa 
jaǵdaylarǵa  baylanıslı  joqarı  kórkemlikte  jańasha  rawajlandırdı. 
Qullası,  bul  dáwir  ádebiyatınıń  nuqsanlarınan  góri  jetiskenlikleri 
kóp  boldı.  Bul  dáwirde  ádebiyatlar  baylanısı  keńnen  en  jaydı. 
Jazıwshılarımızdıń  ádebiy  dóretiwshilik  tájiriybeleri  menen 
bilimdanlıq  dárejesi  arttı.  Qaraqalpaq  jazıwshıları  tek  Shıǵıs 
ádebiyatı  úlgilerinen  ǵana  órnek  alıp  qoymastan,  jáhán  ádebiyatı 
dúrdanalarınan  da  suwsın  ala  basladı.  Rus,  tuwısqan  xalıqlar 
ádebiyatları  menen  óz  ara  baylanıs  máseleleriniń  arqasında 
awdarmashılıq  óneri  de  jaqsı  jolǵa  tústi.  Dáslebinde  tuwısqan 
ózbek,  qazaq  tilleri,  sońın  ala  tatar,  rus  tili  arqalı  dúnya 
ádebiyatınıń  eń  jaqsı  úlgileri  qaraqalpaq  tiline  awdarıldı.  Usılar 
sebepli  ádebiy  tildiń  kórkemlik  sıpatı  da  sapalı  ózgerislerge 
ushıradı.  Ádebiyat  janrlıq,  formalıq  jaqtan  bayıp  tolıstı. 
Poeziyanıń  lirikalıq,  epikalıq  janrları  burın  kórilmegen  dárejede 
jańa  formalar  menen  bayıdı.  Lirikada  sonet,  romans,  elegiya, 
ballada,  ǵázzel,  rubayı,  tórtlik,  erkin  qosıq  ózine  tán  milliy 
ózinshelikleri  menen  túpkilikli  turaqlı  formalar  sıpatında 
qáliplesken  bolsa,  poemashılıqta  romantikalıq,  tariyxıy,  liro-
dramalıq,  allegoriyalıq-miflik,  erteklik,  dramalıq  poema  usaǵan 
jańa  formalar  payda  boldı.  Dramaturgiyada  dramanıń  barlıq 
túrleri — drama,  tragediya,  komediya  hár  tárepleme  rawajlanıw 
jolına  tústi.  Bul  dáwirlerde  proza  ádebiyattıń  jetekshi  janrı 
dárejesine  ósip  jetilisti.  20—30-jıllarda  dáslepki  gúrriń,  povest-
lerden  baslanǵan  qaraqalpaq  prozası  yarım  ásirden  aslam  waqıt 
ishinde  óziniń  eń  jaqsı  roman  hám  povestleri  menen  pútkil 
dúnyaǵa  málim  bola  basladı.  Povestlerdegi  liro-epikalıq,  liro-
psixologiyalıq  sıpatlar  turaqlı  formalar  sıpatında  qáliplesiwge 
bet  burdı.  Dáslepki  roman-dilogiya,  roman-trilogiya,  roman-
tetrologiyalar,  roman-esse,  fantastikalıq  roman,  roman-epopeya-
lar  payda  boldı.  Prozada  házirgi  zaman  temasındaǵı  romanlar 
menen  bir  qatarda  tariyxıy  romanshılıq  turaqlı  tendenciyaǵa  ay-
landı. Yumorlıq, satiralıq, fantastikalıq proza qáliplesti. 
Qullası,  bul  jıllardaǵı  qaraqalpaq  ádebiyatı  janrlıq,  formalıq, 
tematikalıq  jaqtan  hár  tárepleme  bayıp,  ideyalıq-kórkemlik  dáre-
jesi  boyınsha  eń  joqarı  sheklerdi  iyeledi.  Ádebiyatımızǵa  kóp 
oylanıp,  keń  tolǵanatuǵın  realistlik  sıpatı  kúshli  jańa  milliy  qa-
harmanlar obrazı kelip kirdi. 

---

110
Ádebiyatımızdıń  usı  basıp  ótken  jolına,  ideyalıq-kórkemlik 
jaqtan  rawajlanıw  baǵıtı  basqıshlarına  qarap,  XX  ásir  qaraqalpaq 
ádebiyatın  shártli  túrde:  milliy  oyanıw  hám  aǵartıwshılıq  dáwi-
rindegi  qaraqalpaq  ádebiyatı  (1901—1916),  Keńes  húkimeti 
dáwirindegi  qaraqalpaq  ádebiyatı  (1917—1990),  ǵárezsizliktiń 
dáslepki  dáwirlerindegi  (1991—2000)  qaraqalpaq  ádebiyatı  dep 
úlken úsh dáwirge bólip úyrensek te bolar edi. Lekin, bılayınsha 
bahalawda da ádebiyattı siyasatlastırıw illetleriniń izleri kórinetu-
ǵın  bolǵanlıqtan,  biz  onı  ápiwayı  tariyxıy-xronologiyalıq  prin-
cipte tómendegidey dáwirlerge bólip úyrengendi maqul kórdik:
1. XX ásir jańa qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw hám qá-
liplesiw dáwirleri (1901 — 1930).
2. XX  ásirdiń  30-jıllarındaǵı  qaraqalpaq  ádebiyatı  (1931—
1940).
3. Ekinshi  jer  júzlik  urıs  dáwirindegi  qaraqalpaq  ádebiyatı 
(1941—1945).
4. Ekinshi  jer  júzlik  urıstan  keyingi  dáwirdegi  qaraqalpaq 
ádebiyatı (1946—1960).
5. XX  ásirdiń  60 — 80-jıllarındaǵı  qaraqalpaq  ádebiyatı 
(1961—1990).
6. XX  ásirdiń  90-jıllarındaǵı  qaraqalpaq  ádebiyatı  (1991—
2000).