Qaraqalpaq ádebiyatí

1.3. XIX  ÁSIRDIŃ AQÍRÍ HÁM XX ÁSIR BASÍNDAǴÍ 
QARAQALPAQ ÁDEBIYATÍ
Bul dáwirde qaraqalpaq xalqı turmısında úlken tariyxıy 
ózgerisler júz berdi. XIX ásir ortalarında Rossiya imperiyası 
Orta Aziya xalıqların jawlap alıwdı baslap, bul siyasiy mapazdı 
1873-jılı Xiywa xanlıǵın alıw menen juwmaqladı. Usıǵan deyin 
Xiywa xanlıǵına qaraslı bolıp kelgen qaraqalpaqlar da Rossiya 
qaramaǵına ótti. Orta Aziyada Qoqan xanlıǵı saplastırılıp, Bu-
xara ámirligi menen Xiywa xanlıǵı  óz  betinshe  sırtqš siyasat júr-
gize almaytuǵın vassal mámleketlerge aylandırıldı. Orta Aziya 
xalıqları basqarıw orayı Tashkentte bolǵan Túrkistan Gene-
ral Gubernatorlıǵına birlestiriledi. Óz gezeginde gubernatorlıq 
oblastlarǵa, wálayatlarǵa, bólimlerge, oyazlšqlarǵa, awıllarǵa 
bólindi. Qaraqalpaqlarda burınǵı biyler, atalıqlar basqaršw dú-
zimi saplastırıldı. Ámiwdáryanıń  oń jaǵalıǵındaǵı qaraqalpaqlar 
Sırdárya wálayatınıń Ámiwdárya bólimine (basqarıw orayı 
Petro-Aleksandrovsk, házirgi Tórtkúl qalası), sol jaǵalıǵındaǵı 
qaraqalpaqlar Rossiyanıń vassalı Xiywa xanlıǵına qaraslı boldı. 
Qaraqalpaqlar úlkesinde óndiris xojalıq tarawında ayırım ózge-
risler  júz  berdi.  Tórtkúlde,  Shımbayda, Xojelide, Qońıratta rus-
lar járdeminde geypara sanaat kárxanaları, kishigirim zavodlar 
qurıldı. Rossiya sanaatınıń ónimleri turmısta, úy xojalıǵında  
kóplep qollanılatuǵın boldı. Degen menen, bunday ózgerisler xa-
lıqtıń sociallıq turmısın hám mádeniy talapların unamlı sheshe 
almadı. Xalıqtıń tómengi qatlamı, jallanba miynet adamları ele 
de qorǵawsız boldı. 
Bul dáwirdegi qaraqalpaq shayırları usınday tariyxıy hám 
ádebiy shárayatlarda jasadı hám dóretiwshilik penen shuǵıllandı.
Shayırlar Sıdıq Toqpan ulı  (1857 — 1917),  Qazı Máwlik (Máwdit) 
Bekmuxammed ulı (1885 
— 
1950), Ayapbergen Muwsa ulı 
(1880 — 1936),  Seyfulǵabit Májit ulı  (1869 — 1938),  Ábdiqadir 
Bekimbet ulı (1860 — 1930), Omar Súyirbek ulı  (1879 — 1929)  usı 
dáwir ádebiyatınıń iri tulǵaları esaplandı. Olardıń shıǵarmaları 
tereń jámiyetlik mazmun, joqarı kórkemlikke iye boldı. Xalıq 
arasına keń tarqaldı. Olar sociallıq ádillik,  joqarı adamgershilik, 
demokratiyalıq hám aǵartıwshılıq ideyaların jırladı, shıǵarmala-
rında Patsha Rossiyası hákimshiligine narazılıq sezimleri, bir 
pútin qaraqalpaq xalqınıń ekige bólinip, bir jaǵı Rossiyaǵa, bir 

---

94
jaǵı Xiywaǵa qaraslı bolıwınıń xalıq sanasında qalǵan awır izleri, 
xalıqtıń keleshek táǵdiri tuwralı oylar sáwleleniwin taptı.
Ulıwma,  XIX  ásirdiń  aqırı  XX  ásirdiń  basındaǵı  qaraqalpaq 
ádebiyatı  ózine  tán  ideyalıq-estetikalıq  ózgesheliklerine  iye  edi. 
Xalıq  húrmetine  múnásip  bolǵan  belgili  shayırları  boldı.  Olar 
óz  shıǵarmalarında  xalıq  muńın,  sherin,  onıń  qıyın  sociallıq 
jaǵdayların,  tariyxıy  sharayatlardı  kórkem  sáwlelendirdi.  Sonıń 
ushın  da  XIX  ásirdiń  aqırı  XX  ásirdiń  basındaǵı  ádebiyat 
ulıwma  qaraqalpaq  ádebiyatı  tariyxınıń  belgili  bir  basqıshı,  dá-
wiri sıpatında úyreniledi.