«Qaraqalpaq ádebiyatí» kafedrasí «Ádebiyat teoriyasí» páninen kurs jumíSÍ tema: G. TÁJetdiynovaníŃ balalarǵa arnalǵan gúrrińlerinde qaharman obrazí Orınlaǵan

1.2. Xarakter haqqında túsinik

Kórkem shıǵarmada syujet belgili bir qaharmanlardıń átirapında júz beredi. Al bul qaharmanlar óz xarakterine say ráwishte háreket etedi. Qaharmannıń xarakteri ómirdegi sıyaqlı bir-birin tákirarlamaytuǵın, hár birinde ózine tán ózgeshelikler bolıwı talap etiledi. Kóbinese iri kólemdegi epikalıq shıǵarmalarda syujet barısında qaharmannıń xarakteri ashıladı hám rawajlanıp baradı. Sebebi hár qıylı konfliktler, qarama-qarsılıqlar sebepli qaharman xarakterinde jaqsı yamasa jaman tárepke ózgeriw jańdayları da baqlanıwı múmkin. Xarakter haqqında ózbek ádebiyattanıwshı alım I.Sultan: «Xarakter insannıń tipiklestirilgen hám individuallastırılǵan sáwlesi. Xarakter belgili bir dáwirge, ortalıqqa, kásipke, jasqa, jınısqa tiyisli adamlarǵa tán qásiyetlerdi bildiredi»,¹⁹ - dep pikir bildiregn edi. Shınında da, xarakter birinshi náwbette konkret turmıslıq shárayatta óz individual is-háreketleri hám ruwxıy oy-tolǵanısları menen kórinetuǵın insannıń anıq kórinisi.

Xarakter (grekshe «character» – «belgili, ayrıqsha ózine tán ózgeshelik» degen mániste) kórkem shıǵarmada ózine tán minez-qulıq ózgesheliklerine iye bolǵan, jeke insan dárejesine kóterilgen, hár tárepleme ashılǵan qaharman obrazı. Qálegen kórkem shıǵarmada qaharmanlardıń xarakteri ol jasap turǵan social-jámiyetlik shárayat ortalıq penen baylanısta alınıp, onıń jeke-insanlıq, ádep-ikramlıq belgileri, turmıstıń ózindegidey quwanıshı menen renjiwleri, ishki ruwxıy psixologiyalıq jaǵdayı da ashıp beriledi. Eger de buǵan qarama-qarsı qaharmanlar minez-qulqı, onıń jeke sıpatları, ruwxıy halatı ashıp berilmese, onda ol obraz aldın ala tayarlanılǵan, tayar kestege qurılǵan isenimsiz, jansız qaharmanlar yamasa V.G.Belinskiy aytqanday «óli súlder» bolıp shıǵadı.²⁰ Sońǵı waqıtlarda qaharmanlar xarakterin ashıp beriwdegi tereńlik kem-kem burınǵıday jasalmalıqtan qutılıp, isenimlilikke qaray bet burıwǵa, turmıstıń ózine jaqınlasıwǵa umtılıs kúsheymekte. Bunda, álbette, biz sóz etip otırǵan qaharman xarakteriniń jaratılıwı máselesi ayrıqsha áhmiyetke iye.
Ulıwma aytqanda, qaharmannıń áhmiyetli qásiyetlerin anıqlaytuǵın tiykarǵı belgiler kompleksli xarakter delinedi. Teoriyalıq miynetlerde xarakterdiń mánis-mazmunın anıqlaytuǵın eki tiykarǵı qásiyet kórsetiledi:
a)»shaxstıń tózimlilik baǵdarın kórsetiwshi nárse xarakterdi belgileydi»²¹. N.Pogodinniń kórsetiwinshe, eger adam murnın qasısa ya qasımasa, áste yaki tez júrse, sonıń menen xarakter bola bermeydi, xarakter – shaxs sabır-taqatınıń, jigerliliginiń júzege shıǵıwı, hárekette ańlatılıwı²². Shaxstıń jigerliligi, sabır-qanaatı ortalıqtıń shaxsqa belsene qatnası hám kerisinshe shaxstıń ortalıqqa múnásibetinen payda boladı;
b)minez-qulıqtı belgileytuǵınindividual ruwxıy belgiler: mártlik, qorqaqlıq, insaplılıq, miynetsúygishlik, qosjaqpaslıq, erinsheklik sıyaqlılar. Bunday individual, ruwxıy qásiyetlersiz xarakterdi kóz aldımızǵa keltire almaymız. Xarakter sol dárejede ideallıq dárejesinde boladı, nátiyjede ol «heshqanday qosımshalarsız pútin bir» nárseden jaratılǵanday seziledi.Onıń (xarakterdiń) pútkil ómiri sonday bir pútinlik hám birlik kórkem óner dúnyasında kórkem dóretiwshiliktiń joqarı pazıyleti.²³ Haqıyqatında, xarakterdiń bul eki tárepi teńgeniń eki tárepine megzeydi. Shıǵarmada barlıq obrazlar da xarakter dárejesine kóterile almaydı. Sebebi qanday da bir obraz jaratılıwı múmkin, biraq onıń xarakteri jaratılmay qalıwı yaki tolıq ashıp berilmey qalıw jaǵdayları da ushırasadı. Shıǵarmada tolıq túrde súwretlengen obrazlar ǵana xarakter dárejesine kóterile aladı.
Eger obraz ǵozaǵa uqsaytuǵın bolsa, xarakter (grekshe charakter – qásiyet, belgi) usı ǵozanıń dánesi. Sebebi dánede ǵozanıń mánis-mazmunı, zárúrligi, janı jámlengen. Sonlıqtan da ilimpaz N.Pogodin: «Xarakter jaratılsa ǵana kórkem shıǵarma jaratıladı», - dep kórsetedi. Eń qısqa kólemdegi shıǵarmalarda da qaharmannıń xarakteriniń ayırım bólekleri jaratıladı hám oqıwshı sanasında sol obrazdı sáwlelendiredi. «Xarakter jaratıw kórkemliliktiń túbir máselesi dep qarastırıwımızdıń sebebi, xarakter kórkem shıǵarmanıń oǵırı kóp elementlerin (syujet, kompoziciya, til sıyaqlılar) ózinde jámleydi, negizinen ózine «islew»ge májbúrleydi. Yaǵnıy xarakter shıǵarma mazmunına qaray forma bolsa, xarakterge qaray syujet, kompoziciya, til hám basqa formaları sanaladı».²⁴ Sebebi shıǵarma syujetiniń beriliwi, onda qaharmanlardıń isenimli háreket etiwi qaharman xarakteri menen tikkeley baylanıslı. Kórkem shıǵarmada qaharman xarakteri sonshelli qúdiretke iye, geyde ol jazıwshıǵa da «boysınbastan» háreket etedi. Hár bir qaharman óz xarakterinen, minez-qulqınan kelip shıǵıp oylaydı, pikri júritedi hám sheshim qabıllaydı. Jazıwshı ol qaharmannıń xarakterine tán emes is-háreketti islete almaydı. Óytkeni bul jaǵdayda shıǵarmanıń mazmunı, qunı tómenleydi, reallıqtan uzaqlasadı hám oqıwshıda isenimsizlik payda etedi.
Demek, xarakter – bul anıq maqsetke baǵdarlanǵan hám óziniń individual qásiyetleri menen basqalardan keskin ajıralıp turatuǵın obraz.²⁵Ilimpazlar xarakter mazmunın ashıp beretuǵın eki tiykarǵı qásiyetti atap kórsetedi:
Birinshisi, bul bir shaxstı ekinshi bir shaxstan ajıratıp turatuǵın ádep-ikramlılıq hám psixologiyalıq belgiler kompleksinen ibarat. Ómirde sonday adamlardı ushıratıw múmkin, islep atırǵan bir isine qosımsha tárizde qanday da bir háreketti ádet etip alǵan boladı: sóylep atırǵanda murnınıń ushın qasıp qoyadı yaki oylap atırǵanda barmaqları menen shashın atarydı h.t.b. Psixologiyalıq jaqtan bolsa hár bir shaxstıń qanday da bir qásiyeti bórttirilgen boladı: qaysar yaki ójet, awır minezli yaki jeńil tábiyatlı, kóp sóyleytuǵın yaki úndemes t.b. Psixika qásiyetine qaraǵanda tábiyiy qásiyetke jaqın turatuǵın bunday belgiler jazıwshı ushın kóbirek obrazdı individuallastırıw ushın zárúr boladı.
Ekinshisi, bul individual belgilerdi de óz ishine alıp, málim bir sociallıq shárayatta payda bolǵan, sociallıq máni ańlatqan shaxs maqseti, onıń baǵdarlarınıń shıǵarmadaǵı ańlatılıwınan ibarat. Tek ǵana sociallıq shárayat tiykarında júzege shıqqan shaxs tulǵası xarakterdiń shıǵarmada kórkem hám ideyalıq tiykarın támiyinleydi. Bunısız jazıwshı jaratqan xarakter kórkem hám estetikalıq bahalılıqqa iye bolmaydı. Demek, xarakter – bul anıq maqset baǵdarına iye bolǵan, óz is-háreketleri, umtılısları, oy-qıyalları, dúnyaǵa kózqarası, mánawiyatı, ruwxıylıǵı, minez-qulqı menen ajıralıp turatuǵın tolıq jaratılǵan shaxslar obrazı. Sol sebepli kórkem shıǵarmadaǵı barlıq obrazlar xarakter sanalmaydı.²⁶
Solay eken, shıǵarmada óz minez-qulqın kórsete alǵan obrazlar ǵana xarakter esaplanadı. Bunda oǵan konflikt járdemshi wazıypasın atqaradı. Sebebi shıǵarma qaharmanları óirdiń qıyan-kesti waqıyaların basınan keshiriw, hár qıylı konfliktlerge ushırawınıń sebebinen olardıń xarakteri ashılıp baradı.
Xarakter hám onıń psixologiyası analizi ádebiyattıń jetiskenligi, jazıwshınıń sheberligi dárejesin belgilewshi baslı faktor. Kórkem shıǵarmada qaharman xarakterin ashıwda hár túrli usıllardan paydalanıladı. Qaharmannıń psixologiyasın beriw de qaharman xarakterin birqansha ayqınlastıradı. Shıǵarmada jazıwshı ishki dúnyanı, ruwxıy tolǵanıslardı sırtqı kelbet arqalı, jaǵday hám is-háreketler kórinisinde súwretlese dinamikalıq princip boladı. Al analitikalıq princip te bar bolıp, onda «waqıyalar bayanı»nıń súwretleniwine qaraǵanda «sezim-tuyǵılar bayanı»nıń súwretleniwi birinshi orınǵa shıǵadı. Qaharmannıń ruwxıy halatı, bul procestiń tınımsız ózgeriwsheńligi, pikirler, sezimler hám kewil keshirmeleriniń rawajlanıwı hám aǵımı keń túrde sáwlelenedi. Psixologizmniń dinamikalıq hám analitikalıq principleri bir-birine qarama-qarsıday sezilse de, biraq olardı óz ara qarsı qoyıw da orınsız bolar edi. Bul principler ayırım romanlarda uyımlasqan, qabatlasqan túrde kózge taslanadı. Bunday qaharmanlardıń ruwxıy dúnyası olardıń is-háreketleri, kelbetleri arqalı sheshiliwi menen birge, sol qaharmanlardıń pikir hám sezimleri dialektikası aǵımı hám rawajlanıwı da beriledi. Bunday túrdegi shıǵarmalarda psixologizmniń bul eki principi dialektikalıq birlikte analizlenedi. Bul psixologizmniń sintetikalıq principi boladı. Kórkem shıǵarmada epikalıq súwretleniw menen sezim-tuyǵılardıń sáwleleniwi ózine tán say keledi. Shıǵarma panoraması – qaharmanlar qálbindegi kewil keshirmelerin reallastırǵanı sıyaqlı sezim-tuyǵılar aǵımınıń sáwleleniwi óz náwbetinde súwretlenip atırǵan ómirdiń mazmunın ashadı. Qullası, psixologizm (onıń dinamikalıq, analitikalıq, sintetikalıq principleri) barlıq realist jazıwshılar ushın ulıwmalıq boladı. Hár bir jazıwshınıń bul barıstaǵı ózine tánligi – psixologizmniń túrli qurallarınan qanday hám qay dárejede paydalanıwına baylanıslı. N.G.Chernishevskiy psixologiyalıq súwretlew túrli kórinislerge iye bolıwı múmkinligi haqqında ayta kelip, onıń tómendegi formaların kórsetken edi:
1)bir jazıwshını xarakterdiń hár qıylı tárepleri qızıqtıradı;
2)ekinshisin – sociallıq múnásibetler hám kúndelikli qarama-qarsılıqlardıń xarakterlerge tásiri;
3)úshinshisin – sezimler menen xızmet ortasındaǵı baylanıs;
4)tórtinshisin – sezimler analizi;
5)besinshisin bolsa «qálb dialektikası» qızıqtıradı.
Sonı aytıp ótiw kerek, belgili bir jazıwshınıń dóretiwshiligin yaki onıń qanday da bir shıǵarmasın psixologizmniń konkret bir forması menen sheklew pútkilley múmkin emes. Ádebiyat tájiriybesi sonı kórsetedi, hár bir jazıwshı óz dóretiwshiliginde (yaki qanday da bir shıǵarmasında) psixologizmniń túrli formalarınan keń paydalanadı. Biraq bul formalardan qaysıdur birewi jetekshilik etiwi tábiyiy. Sebebi psixologizmdi joqarıda aytqanımızday, kórkem óner iyesiniń shaxsınan ajıratıp kóz aldımızǵa keltiriwimiz múmkin emes. Hárqanday shıǵarmadaǵı psixologizmniń súwretleniwinde, sol shıǵarmanı jaratıwshı jazıwshınıń ózine tán psixikası imkaniyatları óz sáwleleniwin tabadı. Stil – bul adam bolsa, jazıwshı ishki dúnyasınıń ayqın sáwlesi – onıń stili boladı.
Demek, xarakter dúnyasın jaratıw jazıwshınıń ózligin tanıwına, ruwxıy qatlamlarındaǵı sırların biliwge, onı analizley alıwǵa hám ideyalıq-kórkem niyetin ashıp beretuǵınday etip súwretlew sıpatına baylanıslı.
Jáne bir haqıyqattı aytıw lazım, insan qálbin ashıp beriw sheberligin tolıq ashıp beriwde polifonizm (kóp dawıslılıq) hádiysesi – ádebiyattıń ulıwmalıq qásiyeti de payda beredi. Bul hádiyse xalıq awızeki dóretiwshiliginde de, jazba ádebiyatta da júda uzaq tariyxqa iye bolsa da, onı F.M.Dostoevskiy óz romanlarında birinshi ret tip dárejesine kóterdi, dúnyanı kórkem túsiniwdiń polifoniya modelin jarattı. M.M.Baxtin bolsa usı shıǵarmalarǵa súyengen halda onıń teoriyasın islep shıqtı. Onıń pikirinshe, bul ózine tán dialoglıq kózqaras, yaǵnıy qaharman ǵárezsizligin, ishki erkinligin tastıyıqlaytuǵın, ráńbáreń qálb jılwalanıwların obyektiv kórsetetuǵın hám barlıq «reńler»di de jarqın kórsetetuǵın, kóp tárepleme jantasıwdı jaqlaytuǵın principler. Avtordıń qaharman haqqındaǵı sóz qatnası, esitiwshi sıpatında qatnasadı hám avtordıń ózligin de tasıydı. Mısalı, Axmed Yassawiydiń hár bir hikmetinde avtordıń hawazı menen bir qatarda hám ashıqtıń, hám dárwishtiń, hám danıshpannıń hawazı jańlaydı, olardıń hár birine tán mánilik ózgeshelikleri boy kórsetedi hám bul kóp dawıslılıq – qálb hám ómir haqqındaǵı haqıyqattı oylawǵa jeteleydi. Qaharman sózi (onıń dúnyaqarası) avtor sózi menen bir qatarda turadı hám ol menen say keledi hám de basqa obrazlar hawazı da teń bahada qatnasadı. Hár bir múnásibetten túrli adam túrlishe pikir alıwǵa, túrlishe oylawǵa jeteleydi hám sonıń menen birge bir pútinligin támiyinleydi.Solay eken, «Ádebiyat – xarakter jaratıw óneri»²⁷ hám olsız kórkem shıǵarma tolıq bir pútinlikke iye bola almaydı.
Kórkem shıǵarma dóretiw – bul hám juwapkershilikli, hám mashaqatlı is. Sebebi shıǵarmanıń syujeti qızıqlı, waqıyaları keskin burılıslarǵa bay bolǵanı menen, ondaǵı qaharmanlar isenimsiz bolsa, oqıwshınıń qálbine kirip barıp, oǵan tásir etpese ol shıǵarma sátli shıqpaydı. Shıǵarma qaharmanlarınıń kewilge qonımlı hám real ómirdegidey bolıp jaratılıwında bolsa, qaharmanlardıń xarakteri tiykarǵı xızmetti atqaradı.