Mifologiyalíq súwretlew usíllaríNÍŃ S. Ibragimov lirikasínda qollaníLÍWÍ

MIFOLOGIYALÍQ SÚWRETLEW USÍLLARÍNÍŃ S.IBRAGIMOV LIRIKASÍNDA QOLLANÍLÍWÍ
Satbaev Ataǵulla Baxıtjanovich, magistrant
Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universiteti, Nókis qalası,
Qaraqalpaqstan Respublikası

Ádebiyat tarıyxı uzaq jıllardı óz ishine aladı. Kóp jıllıq tarıyxqa iye ádebiyatımız ǵáziynesinde hár tárepleme bahalı bolǵan dóretpeler júdá kóp. Hár qanday xalıqtıń milliy ádebiyatınıń negizin folklorlıq shıǵarmalar quraydı. Sebebi, xalıq awızeki dóretpeleri uzaq ásirler dawamında saqlanıp, áwladtan-áwladqa jetip kelgen.

Jazıwshı-shayırlar óz dóretiwshiliginde obrazlar jasawda, xarakter jaratıwda, syujetler qurıwda hám súwretlew usılların qollanıwda xalıq awızeki dóretpeleriniń úlgilerinen paydalanadı. Solardıń biri mifologiyalıq baǵdardaǵı súwretlewler bolıp tabıladı.
Mif (grekshe mythos – ańız, ápsana) – qudaylar, hár qıylı ruwxlar, árwaqlar, perishteler, eń dáslepki adamlar (Adam Ata hám Hawa Ene), maqluqatlar, ósimlikler hám olardıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı qıyalıy ápsanalar. Qıyalıy áńgimelerdiń barlıq jıyıntıǵın ilimde mifologiya dep júrgizedi [1. 134].
Sońǵı dáwirlerde mifologiyalıq sana gónerip, kóp salalı jámiyetlik sana qáliplesken soń hám jazba ádebiyat rawajlanǵan soń mifologiyalıq obrazlar ádebiyatqa kóshedi. Bunday súwretlewler zamanagóy shayırlar dóretiwshiliginde de kózge taslanbaqta. Mısalı, S.Ibragimov qosıqlarına itibar qaratayıq:
Qay bir ápsana Quda ázelde
aramızda bolǵan deliner.

...Al babalar, usı búgingi

ózimizdiń babalarımız,
jik joq jerde jiklene bergen,
oń-solınan aljasa bergen...
bul sawdadan sharshaǵan Quda,
bendelerin ǵapıl qaldırıp,
kóterilip ketken aspanǵa –
bolmaǵandı basqa ilajı [3. 322]
Kórinip turǵanday, qosıqta Qudaydıń aldın jerde jasaǵanı, sońınan insanlardıń islegen unamsız islerinen bezip, aspanǵa ketkenligi tuwralı ápsanalıq syujet berilgen. Bul arqalı shayır jer júzinde adamzat islegen islerdiń kútá jaman, keshirilmesekenligin aytpaqshı bolǵan.
Ilimpaz L.Sharipova poeziyada mifologiyalıq dástúrler, ásirese suw hám ot atributlarınıń mánilik ózgeshelikleri tuwralı dissertaciyalıq jumısında bılay degen edi: “Mifologiyada bar bolǵan suw hám ot atributlarınıń folklorǵa, xalıq awızeki dóretiwshiligi arqalı jazba poeziyaǵa ózlestiriliw processin úyreniw poeziya poetikasında folklordıń tutqan ornın izertlew imkaniyatın keńeytedi” [6. 15].
S.Ibragimov poeziyasında da bunday mifologiyalıq atributlardıń obraz dárejesine kóterilgenin kóremiz. Ásirese, suw atributları ónimli qollanılıp, olar hár qıylı obraz hám simvol retinde berilgen. Mısalı:
Wáqiy bılay dedi: ómir jolında
kesheseń, dediler, jeti dáryanı...
Qay shamaǵa keldi aytılǵan mánzil,
bilmiymen, sorawǵa payǵambarlar joq [3. 197].
“Jet dárya” – ómirde ushırasatuǵın qıyınshılıqlar. Xalıq awızeki qosıqlarında “dárya keshiw” turaqlı sóz dizbegi qıynalıw, azap shegiw mánisinde keledi. Bunı durıs túsinge shayır bul frzeologizmnen nátiyjeli paydalanıp, oǵan sekremental san (Belgili bir dástúrlerge, qáde hám ırımlarǵa baylanıslı qollanılatuǵın sanlar. Túrkiy tillerde 3, 7, 9, 40 sanları sakramental sanlar esaplanadı) “jeti”ni dizbeklestirip, xalqımızdıń etnografiyalıq ózgesheliklerine ayrıqsha dıqqat qaratqan. Shayır jeti dáryanı sınawlardıń, mashaqatlardıń simvolı retinde kórsetken bolsa qosıq juwmaǵında “dáryaǵa taslaǵan altınlarımdı balıqlar ne deydi onı da bilmedim” dep ritorikalıq soraw menen juwmaqlaydı.
Ot atributı da lirikalıq qaharmannıń túrli halatın bayanlawda poetikalıq qural retinde qollanılǵan. Máselen:
Izlerim qum basıp qalǵan jollardıń
Kózime tirelip janǵanın
qáleymen. Qıp-qızıl órtti qáleymen.
Sul – satım tiyelgen tozıq arbanıń
Altaqtası jańa,
Órtti qáleymen –
Órtenip qaytaldan tuwılıw ushın, –
qáytip túńilmeyin tábiyatımnan [4. 119]
Degen menen ayırım ádebiyatshılar bunı durıs túsinbey, unamsız sın pikirlerin aytqan. Mısalı, f.i.k, ádebiyatshı T.Mámbetniyazov “Qosıq jazıw ańsat emes...” maqalasında “Saǵınbay sezimin de, oyın da jetkere almaydı, shatasadı da júredi. Adamlar órtke qarsı gúresip atqanda, ol “Órtti qáleymen” [4. 119] dep jazadı” dep shayırdıń qollanǵan metaforasın túsiniksizlik penen qaraydı. Al, ilimpazdıń bul pikirine shayır hám ádebiyatshı B.Genjemuratov qarsı shıǵıp “Bul qosıq adamnıń tábiyatındaǵı qayta tuwılıw tuwralı. Usı revolyuciyalıq qayta tuwılıw órtke teńeledi. Bul órt adamnıń tábiyatındaǵı jaman qubılıslardı alaslaydı, jaqsı páziyletlerge orın tayarlaydı” [2. 119]. Demek, mifologiyalıq atributlar poeziyada kórkemlik xızmet atqarıp, lirikalıq qaharmannıń ishki gúyzelislerin ashıp beriwde detal, al belgili bir tuyǵılardıń simvolı retinde kóriwimizge boladı.
Belgili ádebiyatshı E.M.Meletenskiy pikirinshe “Ádebiyat folklor arqalı mifologiyaǵa barıp taqaladı” [5. 119]. Biz tallap atırǵan S.Ibragimov dóretiwshiliginde miflik syujetler hám mifologiyalıq obrazlar sheberlik penen qollanılǵan.
Ǵárezsizlik jıllarındaǵı qaraqalpaq poeziyasınıń belgili wákili S.Ibragimov -hár túrli tematikadaǵı, hár túrli janrdaǵı poeziyalıq shıǵarmalar menen qaraqalpaq ádebiyatın bayıtqan shayır. Onıń dóretiwshiligine názer salsaq, qanday temada ya janrda bolmasın, ol xalıq awızeki dúrdanalarına ideyalar menen suwǵarılǵan. Shayırdıń avtorlıq ideyasın ashıp beriwde hám lirikalıq qaharmannıń xarakterin, psixologizmin súwretlewde mifologiyalıq dáreklerden, miflik syujet hám miflik obrazlardıń poetikalıq xızmetine itibar qaratıp, óz dóretiwshiliginde olardan sheberlik penen paydalana alǵanlıǵın kóriwimizge boladı.

Paydalanlǵan ádebiyatlar:

1. 
   Ахметов С., Есенов Ж., Жəримбетов Қ. Əдебияттаныў атамаларыныӊ орысша - қарақалпақша тʏсиндирме сөзлиги. Нөкис, «Билим», 1994..
   
2. 
   Генжемуратов Б. Поэзия – бул илахий дүнья... // «Әмиўдәрья», 1991, 11-сан.
   
3. 
   Ибрагимов С. Таңламалы қосықлар. Нөкис, «Билим», 2016.
   
4. 
   Мамбетниязов Т. Қосық жазыў аңсат емес... // «Әмиўдәрья», 1991, 11-сан.
   
5. 
   Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. Москва, «Наука», 1976.
   
6. 
   Шарипова Л. XX асрнинг иккинчи ярми ўзбек шеърияти бадиий тараққиётида фольклор. Филология фанлари доктори (DSc) илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация aвтореферати. Тошкент, 2019.
   

КОНФЕРЕНЦИЯ ҚАТНАСЫЎШЫСЫ АНКЕТАСЫ

Ф.И.Ә.:	Satbaev Ataǵulla Baxıtjanovich
Бөлим:	Қарақалпақстан халық аўыз-еки дөретиўшилиги
Тезис атамасы:	MIFOLOGIYALÍQ SÚWRETLEW USÍLLARÍNÍŃ S.IBRAGIMOV LIRIKASÍNDA QOLLANÍLÍWÍ
Жумыс орны ҳәм мәнзили:	Berdaq atındaǵı qaraqalpaq mámleketlik universiteti, Qaraqalpaqstan Respublikası, Nókis qalası
Лаўазымы:	magistrant
Илимий дәрежеси:	-
Жумыс орны ҳәм мобиль телефоны:	[phone]
e-mail:	[e-mail]