Qalandarova baxtigul ozod qizi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalar nutqini o‘stirish va tafakkurini rivojlantirish usullari

II BOB. BOLANING PERSEPTIV LUG‘ATI

1. 
   Leksik o‘yin jarayonida bolaning nutqiy-tafakkuriy faoliyati.
   

Kichik yoshdagi bolaning faoliyati rang-barang bo‘lib, u kun davomida biron-bir mashg‘ulot bilan shug‘ullanadi, kattalarning topshiriqlarini bajarishga urinadi, ammo hammadan ko‘ra ko‘proq o‘yinlar o‘ynashni yoqtiradi. Chunki o‘yin bola uchun eng yaqin, sevimli mashg‘ulot hisoblanadi.“Bolada o‘yinga bo‘lgan ishtiyoq kuchli bo‘lib, bu ishtiyoqni qondirish usullarini bilish kerak. Bolaga o‘yin uchun muayyan vaqt beribgina qolmay, uni hayotiga o‘yinni singdirish lozim. Bolaning butun hayoti o‘yindir¹.
Adabiyotlarda qayd etilganidek, o‘yinlar bolani kelgusi hayotga tayyorlashda asosiy vositalardan biri sifatida xizmat qiladi. N.M.Aksarinaning ta’kidlashicha, o‘yin faoliyati o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi, bu jarayon uch sharoit mavjud bo‘lishini taqozo etadi:
a) bola lisoniy ongida uni qurshab turgan voqelik tog‘risidagi xilma-xil taassurotlarning tarkib topishi;
b) har-xil ko‘rinishdagi o‘yichoqlar tarbiyaviy ta’sir vositalarining muhayyoligi;
v) bolaning tez-tez kattalar bilan muloqot va muomilaga kirishuvi².
Ma’lumki, o‘yin faoliyatida kuzatiladigan muloqot jarayonida bolaning shaxsiy fazilatlari hamda xarakter-xususiyatlari bevosita uning nutqiga bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Bolaning perseptiv(eshitib anglash aspekti) lug‘ati (idrok etish faoliyati natijasida yuzaga keluvchi so‘z shakillari lug‘ati)³ qay darajada boy bo‘lsa, lisoniy imkoniyatlardan unumli foydalangan holda fikr almashish jarayoni ham shu darajada qulay va oson amalga oshadi. Nutqi yaxshi o‘sgan bola ko‘pchilikka tez qo‘shilib, tengqurlari bilan muloqotga kirishadi. Bu esa bolaning ekstrovert (muomilaga tez kirisha oladigan)¹ shaxs sifatida shakillanishiga sabab bo‘ladi. Aksincha, nutqi yaxshi o‘smagan bola o‘rtoqlari bilan o‘ynashga, muloqotga kirishishga qiynaladi. Bu uning shaxsiyatiga kuchli ta’sir etadi. Natijada bola tortinchoq va uyatchan bo‘lib qoladi. Nutqida muayyan darajada kamchiligi bo‘lgan bolaning ota-onasi uning so‘zlarini yaxshi tushunadi. Shu tufayli u oilaviy muloqotda qiyinchiliklarga duch kelmaydi.
Demak, bolalar nutqida uchraydigan sotsiopsixolingvistik xususiyatlarni nafaqat uning ota-onasi, balki atrofdagilar ham yaxshi anglab yetishlariga erishish lozim.Chunki bolada kuzatilgan tortinish yoki uyalish xissi autizim (ijtimoiy muloqotdan qochish)² hodisasining yuzaga kelishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Nutqiy muloqot orqali bolada ona tiliga xos leksik birliklarni o‘zlashtirish ko‘nikmasini shakillantirishga yo‘naltirilgan tajriba usullari nafaqat pedagogikaga oid adabiyotlarda, balki sotsiolingvistik va psixolingvistik tadqiqotlarda ham qayd etilgan. Jumladan, S.G.Ivamuraning Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqi leksikasi tadqiqiga doir monografiyasida nutqni o‘stirish va rivojlantirishga yo‘naltirilgan mashq o‘yinlar tahlil qilingan bo‘lib, unda bolalarning nutqiy muloqotga kirishuvida o‘yin vaziyatlarining ahamiyati hususidagi fikrlar mujassamlangan. Mazkur tadqiqotda qayd etilishicha, o‘yinlar bola lug‘at zahirasining yangi so‘zlar bilan boyishi va unda kuzatuvchanlik qobilyatining shakillanishi asosida o‘z nutqini tuzatish ko‘nikmasini hosil bolishiga ma’lum darajada yordam beradi¹.
Zamonviy xorijiy tadqiqotlarda “o‘z-o‘zini tuzatish” tushunchasi ostida kommunikativ muvaffaqiyatsizlikning tuzatilishida bolaning qobilyati nazarda tutiladi. Kommunikativ o‘z-o‘zini tuzatish bolaning ilk muloqotga kirishuv davriga to‘g‘ri keladi. Bola nutqining o‘zi va o‘zgalar tomonidan tuzatilishi muayyan xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha tasniflangan:
I. O‘z tashabbusiga ko‘ra tuzatish: