Qadimgi yunon va rim madaniyati

QADIMGI RIM MADANIYATI
Qadimgi Rim madaniyati antik davr madaniyatining ikkinchi bir qismi hisoblanib, keyingi davr Yevropa xalqlari ijtimoiy tafakkuri, diniy e‘tiqodlari, san‘ati va adabiyotining rivojlanishiga kuchli ta‘sir ko`rsatganligi bilan xarakterlanadi. Antik davr falsafiy ta‘limotlarining rivojlanishi yangi davr ilmiy va diniy qarashlarining shakllanishiga zamin bo`lib xizmat qilgan. Keyingi davr ta’lim sistemasining, san‘ati va adabiyotining taraqqiy etishi ham antik davr madaniy hayotining ikkinchi va so`nggi bosqichi hisoblangan Rim madaniyatiga bevosita bog`liqdir. Shuningdek, hozirgi davr ilm-fani, diniy e‘tiqodlari, adabiyoti va san‘atining rivoji ham bevosita qadimgi davr Rim imperiyasi madaniyatining ildizlariga borib taqaladi.
Agar antik davr Rim madaniyatining vujudga kelishi va shakllanish hamda keyingi yuksak darajaga ko`tarilish jarayoniga e‘tibor bersak, o`zidan oldin rivojlangan ikkita tarixiy-madaniy jarayonning roli o`ta muhim bo`lganligini ko`rishimiz mumkin. Boshqacha qilib aytganda, qadimgi Rim madaniyatining shakllanishida birinchi navbatda qadimgi italyan qabilalari ichida iqtisodiy-madaniy jihatdan eng rivojlangan Etrusk qabilalari madaniyati hamda qadimgi yunon madaniyati muhim rol o`ynagan.
Qadimgi Etrusklar qurilish texnikasini, tasviriy san‘atning devorga surat tushirish sohasini, kulolchilikni, kemasozlik, yozuvdan foydalanish, diniy marosimlar va bayramlarni tartib bilan nishonlashni boshqa qabilalarga nisbatan ancha ertaroq egallaganlar.
Etrusklar toshdan yirik-yirik imoratlar, gumbazlar va arkalar qurishni ancha erta egallaganlar, sopol idish tuprog`iga qurum aralashtirganliklari sababli ularning idishlari metalldan yasalgandek yaltirab turgan.
Qadimgi Rimliklarning Gretsiyani zabt etishi Rimda greklar ta‘sirining kuchayishiga olib kelgan. Rimliklar Gretsiya shaharlarini bosib olganlaridan so`ng, o`zlaridan madaniy jihatdan ancha ilg`or bo`lgan xalqqa nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lganlar. Hattoki, grek tilini, greklarning ilm-fanini va san’atini astoydil o`rganishga kirishadilar. Mil.avv. III asr o`rtalariga kelib o`z hohishi bilan Rimga ko`chib kelgan yunonlar o`zlari bilan asrlar davomida qo`lga kiritilgan ulug` yunon madaniyati mahsullarini olib keladilar va Rim madaniy hayotining barcha sohalariga ta‘sir ko`rsata boshlaydilar. Yunonlarning odatlari va marosimlari, rasm-rusumlari, kiyim-kechaklari, asbob-anjomlari rimliklarning turmushiga singib boradi. Yunonlar badavlat rimliklarning bolalari. ta‘lim oladigan maktablarga murabbiylik qilishib, falsafa va notiqlik san‘atidan saboq beradilar. Endigina rasm bo`layotgan teatrlarda aktyor bo`lib xizmat qiladilar, arxitektura, tasviriy san‘at va haykaltaroshlikning rivojlanishiga, adabiy jarayonning shakllanishiga bevosita ta‘sir ko`rsatadilar.
Lekin rimliklar ellinlar madaniyatini to`la o`zlashtirib olmaydilar. Ular yunon madaniyatining o`z madaniyatlari, an‘analari-yu, ahloq-odobiga mos keladigan tomonlarnigina qabul qiladilar.
Agar qadimgi rimliklarning diniy e‘tiqodlarining shakllanish jarayoniga e‘tibor bersak, dastlab etrusklarning diniy e‘tiqodlarining ko`pgina jihatlarini o`zlashtirib olganliklarini ko`ramiz.
Qadimgi italiy qabilalari, shu jumladan, rimliklar etrusk qabilasining oila va ro`zg`or homiysi ma‘buda Vestani ilohiylashtirganlar. Shu boisdan Vestaga atab Rim forumida ibodatxona qurilgan.
Shuningdek, qadimgi rimliklar etrusk qabilalarining bosh xudosi Yupiterga ham e‘tiqod qilganlar. So`ngra yunonlarning diniy e‘tiqodlari ta‘siri ostida o`z xudolari Panteonini yaratadilar. Ular ham qadimgi yunonlar singari tabiatning har bir hodisasi, har bir narsasining o`z homiysi mavjud degan tasavvurlarga ega bo`lganlar. Qadimgi rimliklarning xudolari Panteoni quyidagi ko`rinishdan iborat bo`lgan. Avrora-tong yog`dusi ma‘budasi; Amur-sevgi xudosi; Bellona-urush ma‘budasi; Vakh uzumchilik, vino va xursandchilik xudosi; Venera-bahor, so`ngra sevgi, go`zallik va nikoh ma‘budasi; Vesta-oila mabudasi; Viktoriya-g`alaba ma‘budasi; Vulkan-olov va olov bilan bog`liq; bo`lgan temirchilik, kasb-xunarlar xudosi; Diana-ov ma‘budasi; Neptun oqar suvlar, so`ngra dengiz xudosi; Pluton-er osti dunyosi, o`liklar saltanati hukmdori; Saturn-ekinlar xudosi, dehqonlar homiysi; Silvan-o`rmonlar va podalar homiysi; Favn-o`tloqlar, o`simliklar va dalalar hukmdori; Flora-gullar va bahor ma‘dubasi; Fortuna-taqdir va baxt ma‘budasi; Yunona-ayollar homiysi; Yupiter-osmon xudosi; Furiyalar-intiqom va vijdon azobi ma‘budalar va h.k.
Mil.avv.II asrdan e‘tiboran Rimda Sharq xudolariga sig`inish ham yoyila boshlagan. Masalan, Kichik Osiyoda keng tarqalgan Kibelaga, qadimgi misrliklarning bosh xudolari Osiris va Isidaga, eronliklarning asosiy xudolaridan biri-Mitraga e‘tiqod qilganlar.
Rimliklarda xudolar va ma‘budalarga e‘tiqod shu darajada kuchli bo`lganki, ular ,,xudolarning' biror-bir maslahatisiz hech bir ishga qo`l urmaganlar. Rimliklar xudolarni madh etuvchi duolar behato va juda aniq o`qilganda, qurbonlik qilish urf-odatlari mukammal va bekamukust bajarilganda xudolar sig`inuvchilarning iltijolarini xech ham qaytarmaydilar, deb o`ylaganlar.
Milodning 60 yillariga kelib, Rim imperiyasi og`ir siyosiy tanazzulni boshdan kechiradi. Ayniqsa, Rim imperiyasining yaxudiylar yashaydigan hududlarida ijtimoiy-siyosiy holat yanada keskinlashadi. Bu davrda yahudiylar orasida xudo Yaxve qiynalganlarni qutqaruvchi xaloskor /missiya/ yuboradi, degan umid bilan to`la mish-mishlar tarqaladi.
Milodning I asrining oxiriga kelib Kichik Osiyoning g`arbiy qirg`oqlaridagi shaharlarda va Rim imperiyasining sharqiy viloyatlarida xudo Yaxve va‘da qilgan missiya /xudoning maxsus vakili-grekcha "Xristos"/ kelibdi degan ,,xushxabar" tarqaladi va bunga ishongan kishilar guruhi paydo bo`ladi.
Keyinchalik xudo yuborgan vakilni Ierusalim kohinlari xochga mixlab qatl qilganmish, so`ngra u uch kundan keyin tirilib arshi-a‘loga chiqib ketganmish, u xudoga aylanibdi, mahshar kuni-qiyomat-qoyimda yana qaytib kelib, adolatni tiklarmish, o`lganlarni qayta tiriltirib, zolimlarni jazolar mish, degan mish-mishlar tez tarqala boshlaydi. Milodning 30 yillariga kelib voizlik qilib yurgan ,,xudo farzandi" Iusis Xristos /Iso payg`ambar/ to`g`risidagi qissalar" paydo bo`ladi. Shunday qilib, Rim imperiyasi hududlarida yangi din - xristianlik dini yoyila boradi.