Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 57 - 
- 57 - 
76. O‘tkazgichlarni ketma – ket va parallel ulash 
1. O‘tkazgichlarni ketma – ket ulash shartlari quyidagicha: 
î
í
ì
+
+
+
=
=
=
=
=
n
2
1
um
n
2
1
um
U
...
U
U
U
I
...
I
I
I
R
um
=R
1
+R
2
+…+R
n
n ta bir xil bo‘lsa: R
um
=nR 
2. Qarshiliklari R
1
va R
2
bo‘lgan o‘tkazgichlar ketma – ket ulansa, 
har bir qarshilikka taqsimlanadigan kuchlanish miqdori 
quyidagicha: 
(
)
2
1
um
2
2
1
1
2
1
um
2
2
1
1
2
1
R
R
I
U
R
I
R
I
U
U
U
R
U
R
U
I
I
I
+
=
+
=
¢
+
¢
=
=
=
=
=
ï
ï
ï
î
ïï
ï
í
ì
=
¢
+
=
¢
+
=
¢
um
um
n
n
um
2
1
2
2
um
2
1
1
1
U
R
R
U
U
R
R
R
U
U
R
R
R
U
3. O‘tkazgichlarni parallel ulash shartlari quyidagicha: 
î
í
ì
=
=
=
=
+
+
+
=
n
2
1
um
n
2
1
um
U
...
U
U
U
I
...
I
I
I
n
2
1
um
R
1
...
R
1
R
1
R
1
+
+
+
=
n ta bir xil bo‘lsa: R
um
=R/n 
4. Qarshiliklari R
1
va R
2
bo‘lgan o‘tkazgichlar parallel ulansa, har 
bir qarshilikka taqsimlanadigan tok kuchi quyidagicha: 
÷
ø
ö
ç
è
æ
+
=
+
=
¢
+
¢
=
=
=
=
=
2
1
um
2
2
1
1
2
1
um
2
2
1
1
2
1
R
1
R
1
U
I
R
U
R
U
I
I
I
R
I
R
I
U
U
U
ï
î
ï
í
ì
+
=
¢
+
=
¢
um
2
1
1
2
um
2
1
2
1
I
R
R
R
I
I
R
R
R
I
5. Ampermetrning o‘lchash chegarasini oshirish uchun unga 
qo‘shimcha qarshilik (shunt) parallel ulanadi. (n – bo‘lim qiymati) 
I
um
=I
A
+I
q
I
um
=nI
A
I
A
(n–1)=I
q
R
q
(n–1)=R
A
6. Voltmetrning o‘lchash chegarasini oshirish uchun unga 
qo‘shimcha qarshilik (shunt) ketma – ket ulanadi. 
U
um
=U
v
+U
q
U
um
=nU
v
U
v
(n–1)=U
q
R
v
(n–1)=R
q
Ampermetrning ichki qarshiligi juda kichik, voltmetrning ichki 
qarshiligi juda katta bo‘ladi. 
77. Elektr yurituvchi kuch. Berk zanjir uchun Om qonuni. 
Berk zanjirdan elektr toki oqishi uchun manbadagi zaryadlangan 
zarrachalar ya’ni (+) zaryadlar (+) qutbga, (–) zaryadlar (–) qutbga 
tartib bilan joylashadi. 
Manbadagi zaryadlarni ko‘chirishda tashqi kuchlar bajargan ishning 
zaryad miqdori nisbatiga manbaning 
elektr yurituvchi kuchi
deyiladi. (EYK) 
q
A
tashqi
=
e
Elektr yurituvchi kuchi
(EYK) skalyar kattalik bo‘lib, 
ε
harfi bilan 
belgilanadi. [
ε
]=1 J/C=1 V 
Butun (berk) zanjir uchun Om qonuni 
Butun zanjirdan o‘tayotgan tok kuchi manba EYK ning tashqi va 
ichki qarshiliklari yig‘indisining nisbatiga teng bo‘ladi. 
r
R
R
U
;
r
R
I
+
e
=
+
e
=
Tok manbaining ichki qarchiligi
skalyar kattalik bo‘lib, r harfi 
bilan belgilanadi. [r]=1 
Ω
Tok manbai bera oladigan eng katta tok 
qisqa tutashuv toki
deyiladi. 
R=0 
r
I
t
.
q
e
=
Qisqa tutashuv toki
skalyar kattalik bo‘lib, I
q.t
harfi bilan 
belgilanadi. [I
q.t
]=1 A 
Akkumulyatorni zaryadlash va zaryadsizlashdagi kuchlanish: 
Tok manbaiga R
1
va R
2
qarshilik ulab, manba EYK ni va ichki
qarshiligini toping. 
1
2
2
1
1
2
I
I
U
I
U
I
-
-
=
e
1
2
2
1
I
I
U
U
r
-
-
=
1. Tok manbalari ketma – ket ulansa, butun zanjirdagi tok kuchi 
quyidagicha: 
î
í
ì
+
+
+
=
e
+
+
e
+
e
=
e
n
2
1
um
n
2
1
um
r
...
r
r
r
...
N ta bir xil bo‘lsa 
î
í
ì
=
e
=
e
nr
r
n
um
um
nr
R
R
n
U
;
nr
R
n
I
+
e
=
+
e
=
2. Tok manbalari parallel ulansa, butun zanjirdagi tok kuchi 
quyidagicha: 
ïî
ï
í
ì
+
+
+
=
e
=
=
e
=
e
=
e
n
2
1
um
n
2
1
um
r
1
...
r
1
r
1
r
1
...
n ta bir xil bo‘lsa 
ïî
ï
í
ì
=
e
=
e
n
r
r
um
um
r
nR
R
n
U
;
r
nR
n
I
+
e
=
+
e
=

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 58 - 
- 58 - 
78. Kirxgof qonunlari va ularning qo‘llanilishi 
1. Tugunga kiruvchi tok miqdori, chiquvchi tok miqdoriga teng 
bo‘ladi. 
Tarmoqlanish tugunida 
uchrashuvchi toklarning 
algebraik yig’indisi nolga teng. 
I
1
+I
2
+...+I
n
=0 
2. Zanjirning tarmoqlangan qismidagi ixtiyoriy tanlangan har 
qanday berk konturdagi tok kuchlarining zanjirning tegishli 
qismidagi qarshiliklariga ko’paytmalari yig’indisi shu konturdagi 
EYK larning algebraik yig‘indisi teng. 
ε
1
+ε
2
+…+
ε
n
=I
1
R
1
+I
2
R
2
+…+I
n
R
n
79. Elektr tokining ishi va quvvati. Joul – Lens qonuni 
Yopiq zanjirdagi o‘tkazgich bo‘ylab zaryadlarni ko‘chirishda 
bajarilgan ish quyidagicha: 
R
t
U
Rt
I
IUt
qU
A
2
2
=
=
=
=
O‘tkazgichdan elektr toki o‘tganda u qiziydi ya’ni tokning issiqlik 
ta’siri kuzatiladi. Energiyaning saqlanish qonuniga ko‘ra bajarilgan 
ish ajralib chiqqan issiqlik miqdoriga teng bo‘ladi. 
R
t
U
Rt
I
IUt
qU
Q
A
2
2
=
=
=
=
=
Joul – Lens qonuni: 
O‘tkazgichlardan elektr toki o‘tganda ajralib chiqqan issiqlik 
miqdori tok kuchining kvadratiga, o‘tkazgichning qarshiligiga 
va tok o‘tish vaqtiga to‘g‘ri proporsional. 
Q=I
2
Rt 
1. Qarshiliklari R
1
va R
2
bo‘lgan o‘tkazgichlar ketma – ket ulansa, 
qarshiligi kichigidan kam, qarshiligi kattasidan ko‘p issiqlik 
ajraladi. 
I=const 
2
1
2
1
R
R
Q
Q
=
2. Qarshiliklari R
1
va R
2
bo‘lgan o‘tkazgichlar parallel ulansa, 
qarshiligi kichigidan ko‘p, qarshiligi kattasidan kam issiqlik 
ajraladi. 
U=const 
1
2
2
1
R
R
Q
Q
=
3. Vaqt birligida bajarilgan ish 
quvvat
deyiladi. 
t
A
P
=
Quvvat
skalyar kattalik bo‘lib, P harfi bilan belgilanadi. [P]=1 
J/s=1 W (Vatt) 
R
U
R
I
IU
t
qU
t
A
P
2
2
=
=
=
=
=
Quvvatni o‘lchaydigan asbob – V
attmetr
4. R
1
qarshilikli o‘tkazgich orqali ulangan plitadagi suv t
1
vaqtda, 
R
2
qarshilikli o‘tkazgich orqali ulangan plitadagi suv t
2
vaqtda 
qaynasa, bu ikkala o‘tkazgich ketma – ket ulansa, suvning qaynash 
vaqti ortadi. 
t
um
=t
1
+t
2
+…+t
n
n ta bir xil bo‘lsa: t
um
=nt 
5. Parallel ulansa qaynash vaqti kamayadi. 
n
2
1
um
t
1
...
t
1
t
1
t
1
+
+
+
=
n ta bir xil bo‘lsa: t
um
=t/n 
6. Uzatish liniyalarida tok kuchi 
n marta oshirilsa, energiya isrofi 
(ajralgan issiqlik) n
2
marta 
ortadi. 
Q
2
=n
2
Q
1
7. Uzatish liniyalarida 
kuchlanish n marta oshirilsa, 
energiya isrofi (ajralgan issiqlik) 
n
2
marta kamayadi. 
Q
2
=Q
1
/n
2
8. O‘zgarmas kuchlanish 
manbaiga ulangan R qarshilikka 
qanday R
x
qarshilik ketma – ket 
ulansa, R qarshilikdagi quvvat n 
marta kamayadi. 
(
)
1
n
R
R
x
-
=
9. Manbaga ulangan 
iste’molchidagi 
maksimal 
r
4
R
4
P
2
2
e
=
e
=

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 59 - 
- 59 - 
quvvat R=r bo‘lganda amalga 
oshadi. 
10. Tok manbaiga har xil 
qarshilik ulab bir xil quvvat 
olinganda, manbaning ichki 
qarshiligini toping. 
2
1
R
R
r
=
11. Tok manbaida ajralgan 
issiqlik miqdori yoki samarasiz 
ish quyidagicha: 
Q=A=I
2
rt 
12. Foydali yoki tashqi 
zanjirdagi ajralgan issiqlik 
miqdori quyidagicha: 
Q=A=I
2
Rt 
13. Umumiy zanjirdagi ajralgan 
issiqlik miqdori yoki to‘liq ish 
quyidagicha: 
Q=A=I
2
(R+r)t 
14. Tok manbaining foydali ish 
koeffitsienti quyidagicha: 
%
100
r
R
R
%
100
U
×
+
=
×
e
=
h
15. Elektr plita yoki mashina 
dvigatelining foydali ish 
koeffitsienti quyidagicha: 
%
100
IUt
FS
%
100
Pt
t
cm
×
=
×
D
=
h
80. Elektr lampalari 
1. Quvvatlari P
1
va P
2
bo‘lgan lampalar alohida – alohida o‘zgarmas 
kuchlanish manbaiga ulansa, har birining qarshiligi quyidagicha: 
2
2
2
1
2
1
P
U
R
;
P
U
R
=
=
2. Quvvatlari P
1
va P
2
bo‘lgan lampalar ketma – ket ulansa, quvvati 
kichigidan ko‘p issiqlik ajraladi ya’ni u ravshan yonadi. Quvvati 
kattasidan kam issiqlik ajraladi ya’ni u hira yonadi. 
1
2
2
1
2
1
P
P
R
R
Q
Q
=
=
3. Quvvatlari P
1
va P
2
bo‘lgan lampalar parallel ulansa, quvvati 
kichigidan kam issiqlik ajraladi ya’ni u hira yonadi. Quvvati 
kattasidan ko‘p issiqlik ajraladi ya’ni u ravshan yonadi. 
2
1
1
2
2
1
P
P
R
R
Q
Q
=
=
4. Quvvatlari P
1
va P
2
bo‘lgan lampalar ketma – ket ulansa, 
zanjirdagi umumiy quvvat kamayadi: 
ïî
ï
í
ì
+
+
+
=
+
+
+
=
n
2
1
um
n
2
1
um
P
1
...
P
1
P
1
P
1
R
...
R
R
R
n ta bir xil bo‘lsa 
n
P
P
um
=
5. Quvvatlari P
1
va P
2
bo‘lgan lampalar parallel ulansa, zanjirdagi 
umumiy quvvat ortadi. 
ïî
ï
í
ì
+
+
+
=
+
+
+
=
n
2
1
um
n
2
1
um
P
...
P
P
P
R
1
...
R
1
R
1
R
1
n ta bir xil bo‘lsa P
um
=nP 
6. Quvvatlari P
1
va P
2
bo‘lgan lampalar ketma – ket ulansa, har bir 
lampaning yonish quvvati quyidagicha: 
ï
ï
î
ïï
í
ì
÷
ø
ö
ç
è
æ
+
=
¢
÷
ø
ö
ç
è
æ
+
=
¢
ï
î
ï
í
ì
+
=
¢
+
=
¢
2
2
1
1
2
2
2
2
1
2
1
1
um
2
1
2
2
um
2
1
1
1
P
P
P
P
P
P
P
P
P
P
;
U
R
R
R
U
U
R
R
R
U
7. Quvvatlari P
1
va P
2
bo‘lgan lampalar parallel ulansa, har bir 
lampaning yonish quvvati o‘zgarmaydi. 
P
P
...
P
P
n
2
1
=
¢
=
=
¢
=
¢
8. n ta bir xil lampa ketma – ket ulansa, zanjirdagi umumiy quvvat n 
marta, har bir lampaning quvvati n
2
marta kamayadi. 
2
1
um
n
P
P
;
n
P
P
=
¢
=
9. n ta bir xil lampa parallel ulansa, zanjirdagi umumiy quvvat n 
marta ortadi, har bir lampaning quvvati o‘zgarmaydi. 
P
P
;
nP
P
1
um
=
¢
=

---