Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 88 - 
- 88 - 
124. Relyativistik massa va relyativistik impuls. Massa va 
energiya orasidagi bog‘lanish 
1. Massa relyativistik ortadi: 
m
o
– dastlabki yoki tinchlikdagi 
massa 
m – harakatdagi massa 
2
2
o
c
1
m
m
u
-
=
2. Zichlik relyativistik ortadi: 
ρ
o
– dastlabki yoki tinchlikdagi 
zichlik 
ρ
– harakatdagi zichlik 
2
2
o
c
1
u
-
r
=
r
3. Zaryad relyativistik ortadi: 
q
o
– dastlabki yoki tinchlikdagi 
zaryad 
q – harakatdagi zaryad 
2
2
o
c
1
q
q
u
-
=
4. Jismning tinchlikdagi 
energiyasi: 
E
o
=m
o
c
2
5. Jismning to‘la energiyasi: 
k
o
2
2
o
2
2
2
o
2
E
E
E
c
1
E
c
1
c
m
E
mc
E
+
=
u
-
=
u
-
=
=
6. Jismning kinetik energiyasi: 
÷
÷
÷
÷
ø
ö
ç
ç
ç
ç
è
æ
-
u
-
=
1
c
1
1
E
E
2
2
o
k
7. Impuls relyativistik ortadi: 
2
2
o
c
1
m
m
P
u
-
u
=
u
=
8. Energiya va impuls orasidagi 
bog‘lanish: 
( )
ïî
ï
í
ì
-
=
+
=
c
E
E
P
Pc
E
E
2
o
2
2
2
o
Jism massasining o‘zgarishi quyidagicha: 
Yoqilg‘i ortilgan avtomobildagi m 
massali jism massasining ortishi: 
2
2
mc
2
m
D
=
u
h balandlikka ko‘tarilgan m massali jism 
massasining ortishi: 
2
mc
mgh
D
=
Deformatsiyalangan prujina massasining 
ortishi: 
2
2
mc
2
kx
D
=
Temperaturasi 
Δ
T ga ortgan jism 
massasining ortishi: 
2
is
mc
T
m
c
D
=
D
KVANT FIZIKASI 
125. Yorug‘likning kvant xossalari. Kvant mexanikasi 
Fotonlar 
Yorug‘likning eng kichik zarrasi 
foton
deyiladi. 
Foton tinchlikda mavjud emas. 
m=0, 
υ
=0, E=0, P=0 
Foton mavjud bo‘lgandan yorug‘lik 
tezligida harakatlanadi. 
E=h
ν
E=mc
2
Plank doimiysi: 
h=6,62·10
–34
J·s 
h=4,1·10
–15
eV·s 
l
=
=
l
=
n
=
l
=
n
=
nl
=
l
=
n
=
n
hc
Pc
hc
h
E
;
h
c
h
P
;
h
c
h
c
h
m
o
o
2
o
o
2

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 89 - 
- 89 - 
126. Fotoeffekt
Yorug‘lik ta’sirida metal sirtidan elektronlarning ajralib chiqishi 
fotoeffekt
deyiladi. Ajralib chiqqan elektronlar 
fotoelektronlar
deyiladi. Vujudga kelgan tok 
fototok
deyiladi. 
Fotoeffekt 2 ga bo‘lanadi: ichki va tashqi 
Ichki fotoeffekt hodisasini 1873 – yil amerikalik fizik U.Smitt 
kashf etgan. 
Elektronlarning jismda bir holatdan ikkinchi holatga yorug‘lik 
ta’sirida o‘tishi 
ichki fotoeffekt
deyiladi. 
Ichki fotoeffekt dielektrik va yarim o‘tkazgichlarda sodir bo‘ladi. 
Ichki fotoeffekt tufayli ularning elektr o‘tkazuvchanligi ortadi. 
Tashqi fotoeffekt hodisasi 1887 – yil Genrix Gers kashf etgan va 
1888 – yil A.G.Stoletov amaliy tajribalarda o‘rgangan. 
Yorug‘lik ta’sirida jismdan elektronlarning ajralib chiqib, erkin 
holatga o‘tishi 
tashqi fotoeffekt
deyiladi. 
Tashqi fotoeffekt metallarning to‘lqin uzunligi kichik bo‘lgan 
yorug‘lik nuri bilan o‘zaro ta’sirida kuzatiladi. 
Katod sirti yoritilganda undan elektronlar uchib chiqadi va anodga 
tomon harakatlanadi. Bu elektronlar katod va anod o‘rtasida 
potensiallar farqini hosil qiladi. 
t
Ne
t
q
I
t
=
=