Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

mexanizm
deyiladi. 
32. Foydali ish koeffitsienti 
Mashina bajargan foydali ishni sarflangan umumiy ishga nisbatini 
foizlarda olingan qiymatiga 
mexanizmning foydali ish 
koeffitsienti
deyiladi. 
Foydali ish koeffitsienti
skalyar kattalik bo‘lib, 
η
harfi bilan 
belgilanadi. [
η
]=1 % 
%
100
A
A
umumiy
foydali
×
=
h
%
100
N
F
%
100
t
N
S
F
%
100
t
N
mgh
×
u
×
=
×
×
×
=
×
×
=
h
1. Qiya tekislikda foydali ish koeffitsienti: 
α
α
Р
r
N
r
F
r
x
Р
r
иш
F
r
y
Р
r
Y 
X 
%
100
tg
tg
%
100
ctg
1
1
%
100
cos
sin
sin
×
m
+
a
a
=
h
×
a
m
+
=
h
×
a
m
+
a
a
=
h
2. Qo‘zg‘aluvchan blokning foydali ish koeffitsienti: 
m
2
m
F
2
mg
x
=
h
=
h
Turli energiyalarni mexanik energiyaga aylantirib beruvchi 
qurilmalar 
dvigatellar
deyiladi. 

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 25 - 
- 25 - 
33. Mexanik en
е
rgiya 
Energiya atamasini T. Yung fanga kiritgan. 
Jismni ish bajarish qobilyatini harakterlovchi kattalik 
mexanik 
energiya
deyiladi. 
Energiya
skalyar kattalik bo‘lib, E harfi bilan belgilanadi. [E]=1 J 
(Joul) 
Mexanik energiya 2 xil: kinetik va potensial energiyaga bo‘linadi. 
1. Jism o‘z harakati tufayli hosil qilgan energiyasi 
kinetik energiya
deyiladi. (grekcha – harakat) 
2
m
E
2
k
u
=
r
Kinetik energiya
skalyar kattalik bo‘lib, E
k
harfi bilan belgilanadi. 
[E
k
]=1 J 
Har qanday tezlikka ega bo‘lgan jism kinetik energiya va impulsga 
ega bo‘ladi. 
m
2
P
E
;
2
P
E
2
k
k
=
u
=
2. Jismlarning yoki jism qismlarining bir – biriga nisbatan 
joylashish vaziyatiga qarab aniqlanadigan energiya 
potensial 
energiya
deyiladi. (lotincha – imkoniyat) 
(
)
R
h
h
g
m
E
;
R
mM
G
E
p
p
<<
=
-
=
r
Potensial energiya
skalyar kattalik bo‘lib, E
p
harfi bilan 
belgilanadi. [E
p
]=1 J 
Energiyaning saqlanish qonuni: 
Energiya bordan yo‘q bo‘lmaydi, yo‘qdan bor bo‘lmaydi. Bir 
turdan ikkinchi turga o‘tib saqlanadi. 
 
2
p
2
k
1
p
1
k
E
E
E
E
+
=
+
mgh
2
m
E
E
E
2
p
k
T
+
u
=
+
=
max
2
max
max
p
max
k
T
mgh
2
m
E
E
E
=
u
=
=
=
To‘la mexanik energiya atamasini 
G.Gelmgols fanga kiritgan. 
Agar havoning qarshiligi hisobga 
olinmasa, trayektoriyaning ihtiyoriy 
nuqtasida vaqtning ihtiyoriy momentida 
to‘liq energiya o‘zgarmaydi. (E=const) 
Havoning qarshiligi hisobga olinsa, 
yuqoriga otilish nuqtasida eng katta, 
yerga tegish vaqtida eng kichik qiymatga 
ega bo‘ladi. 
 
1. Jism 
υ
o
tezlik bilan yuqoriga otilsa yoki 
pastga tashlansa, kinetik energiya potensial 
energiyadan n marta katta bo‘ladigan 
balandlik quyidagicha:
 
(
)
(
)
1
n
g
2
h
1
n
h
h
2
o
max
+
u
=
+
=
 
2. Jism 
υ
o
tezlik bilan yuqoriga otilsa yoki 
pastga tashlansa, kinetik energiya potensial 
energiyaga teng bo‘ladigan balandlik 
quyidagicha: 
g
4
h
2
h
h
2
o
max
u
=
=
3. Jism 
υ
o
tezlik bilan yuqoriga otilsa yoki 
pastga tashlansa, kinetik energiya potensial 
energiyadan n marta kichik bo‘ladigan 
balandlik quyidagicha: 
(
)
(
)
1
n
g
2
n
h
1
n
nh
h
2
o
max
+
u
=
+
=
 
1. Uzunligi 
l
bo‘lgan ipga osilgan sharcha muvozanat vaziyatidan 
α
burchakka og‘dirib qo‘yib yuborilsa, muvozanat vaziyatidan 
o‘tayotgandagi tezligi, kinetik energiyasi va taranglik kuchini 
toping. 
h=
l
(1–cos
α
) 
(
)
a
-
=
u
cos
1
g
2
max
l
E
k
=E
p
=mg
l
(1–cos
α
) 
T=mg(3–2cos
α
) 
2. Jism Nesterov halqasi (o‘lik sirtmoq) nomli figurani yasashi 
uchun qanday balandlikdan tushishi kerak? 
2
m
R
2
mg
0
mgh
2
u
+
=
+
gR
mg
R
m
2
=
u
=
u
3. Ipga osilgan sharchaga qanday boshlang‘ich tezlik berilsa, u 
aylanani bir marta to‘liq aylanadi? 
2
m
R
2
mg
0
2
m
2
2
o
u
+
=
+
u
mg
6
P
gR
5
o
=
=
u
4. Sterjenga osilgan sharchaga qanday boshlang‘ich tezlik berilsa, u 
aylanani bir marta to‘liq aylanadi? 
0
R
2
mg
0
2
m
2
o
+
=
+
u
mg
5
P
gR
4
o
=
=
u
5. Kosmik jism cheksiz uzoqlikdan sayyora sirtiga 
υ
o
tezlik bilan 
yaqinlashib kelmoqda, havoning qarshiligini hisobga olmaganda 
uning sayyora sirtga yetib kelish tezligi: 
R
M
G
2
2
o
+
u
=
u
R
M
G
2
2
o
-
u
=
u
6. Suyuqliklarda jism cho‘kib borsa balandligi (chuqurligi) ortib 
boradi. Shuning uchun potensial energiyasi ortib boradi va 
aksincha. 

---