Qadimgi yunon mutafakkiri (Arastu) Aristotel

β
+
 (pozitronli) yemirilish qonuni:
β
yemirilishda yadrodan 
pozitron (elektronning antisi) uchib chiqadi. Yadro e musbat zaryad 
yo‘qotadi va protonlar soni bittaga kamayadi. Yadro massasi deyarli 
o‘zgarmaydi. Davriy jadval boshiga qarab 1 katak siljigan element 
hosil bo‘ladi. 
e
0
1
A
1
Z
A
Z
e
Y
X
n
+
+
¾®
¾
+
-
b
+
Yadrodagi bitta proton neytron, pozitron va neytrinoga aylanadi. 
e
0
1
1
0
1
1
e
n
P
n
+
+
®
+

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 94 - 
- 94 - 
133. Radioaktiv yemirilish qonuni 
Radioaktiv elementlarning har yarimining yemirilishi uchun ketgan 
vaqti 
yarim yemirilish davri
deyiladi. 
Yarim yemirilish davri 
skalyar kattalik bo‘lib, T harfi bilan 
belgilanadi. [T]=1 s 
Radioaktiv moddalarning o‘rtacha yashash vaqti quyidagicha: 
τ
=1,44T 
O‘rtacha yashash vaqti 
skalyar kattalik bo‘lib, 
τ
harfi bilan 
belgilanadi. [
τ
]=1 s 
Radioaktiv moddaning dastlabki 
yadrolar soni – N
o
bo‘lsa, 
yemirila boshlagandan t vaqt 
o‘tgandan keyingi yemirilmay 
qolgan yadrolar soni – N va 
uning foizi quyidagicha: 
%
100
2
N
N
2
N
N
T
t
o
T
t
o
×
=
×
=
-
-
Yemirilgan yadrolar soni: 
Δ
N=N
o
–N 
%
100
2
1
N
N
2
1
N
N
T
t
o
T
t
o
×
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
-
=
D
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
-
×
=
D
-
-
Radioaktiv moddaning dastlabki 
yadrolar massasi – m
o
bo‘lsa, 
yemirila boshlagandan t vaqt 
o‘tgandan keyingi yemirilmay 
qolgan yadrolar massasi – m va 
uning foizi quyidagicha: 
%
100
2
m
m
2
m
m
T
t
o
T
t
o
×
=
×
=
-
-
Yemirilgan yadrolar massasi: 
Δ
m=m
o
–m 
%
100
2
1
m
m
2
1
m
m
T
t
o
T
t
o
×
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
-
=
D
÷
÷
ø
ö
ç
ç
è
æ
-
×
=
D
-
-
Radioaktiv moddaning dastlabki 
aktivligi – A
o
bo‘lsa, yemirila 
boshlagandan t vaqt o‘tgandan 
keyingi qolgan yadrolarning 
aktivligi va foizi quyidagicha: 
%
100
2
A
A
2
A
A
T
t
o
T
t
o
×
=
×
=
-
-
Aktivlikning birligi: 
1 Ki=3,7·10
10
yemir/s 
1 Rz=10
6
yemir/s 
1 Bk=1 yemir/s 
Radioaktiv oilalar 4 ga bo‘linadi. 
1. Uran – Radiy oilasi 
2. Aktinouran oilasi 
3. Toriy oilasi 
4. Neptuniy oilasi 
134. Izotoplar 
Protonlar soni bir xil bo‘lib, massa soni farqlanuvchi elementlar 
izotoplar
deyiladi. Ularda protonlar soni bir xil neytronlar soni har 
xil bo‘ladi. 
O
;
O
;
O
He
;
He
H
;
H
;
H
17
8
16
8
15
8
4
2
3
2
3
1
2
1
1
1
Neytronlar soni bir xil bo‘lgan elementlar 
izotonlar
deyiladi. 
He
;
H
4
2
3
1
Massa soni o‘zgarmay qoladigan yadrolarga 
izobarlar
aytiladi. 
Pa
;
Th
231
91
231
90
Birinchi yadroning protonlari ikkinchi yadroning n
е
ytronlariga, 
ikkinchi yadroning protonlari birinchi yadroni n
е
ytronlariga t
е
ng 
bo‘lsa 
ko‘zguli yadrolar
d
е
yiladi. 
P
n
1
1
1
0
®
He
H
3
2
3
1
®
Li
Be
7
3
7
4
®
Ko‘zguli yadrolardan biri radioaktiv bo‘ladi. Har qanday 
o‘zgarishlardan so‘ng bir – biriga o‘tishadilar. 
Tabiiy aralashmadagi izotoplarning foizi quyidagicha: 
2
2
1
1
2
1
1
2
2
1
2
1
A
A
A
%;
100
A
A
A
A
%;
100
A
A
A
A
h
+
h
=
×
-
-
=
h
×
-
-
=
h

---

@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
@FizikaTermiz Bahodir Davlatov 
- 95 - 
- 95 - 
135. Atom yadrosining bog‘lanish energiyasi 
Yadroda protonlar va neytronlar orasida mavjud bo‘lgan kuchlar 
yadro kuchlari
deyiladi. 
Yadroni protonlar va neytronlarga ajratish uchun zarur bo‘lgan 
energiya 
bog‘lanish energiyasi
deyiladi. 
E
bog‘
=Δ
mc
2
Massa diffekti
skalyar kattalik bo‘lib, 
Δ
m harfi bilan belgilanadi. 
[Δ
m]=1 kg 
Δ
m=M
′
yad
–M
yad 
Δ
m=(Zm
p
+Nm
n
)–M
yad
Zm
p
+Nm
n
>M
yad
E
b
=(Zm
p
+Nm
n
–M
yad
)c
2 
E
p
+E
n
>E
yad
Bog‘lanish energiyasini massa soniga yoki nuklonlar soniga nisbati 
solishtirma bog‘lanish energiyasi
deyiladi. 
nuklon
'
bog
'
bog
'
bog
.
s
N
E
A
E
E
=
=
Atomdagi elektronlar yuqori energetik holatdan past energetik 
holatga o‘tganda 
γ
– nurlar chiqaradi. 
136. Yadro reaksiyalari 
Yadroni yadro bilan yoki elementar zarra bilan parchalaganda yangi 
yadro va elementar zarraning hosil bo‘lishi 
yadro reaksiyalari
deyiladi. 
Yadro reaksiyasining sxematik ko‘rinishi quyidagicha: 
E
b
Y
a
X
4
4
3
3
2
2
1
1
A
Z
A
Z
A
Z
A
Z
±
+
¾®
¾
+
Reaksiya to‘g‘ri amalga oshishi 
uchun massa soni zaryadlar soni 
va energiyasi saqlanishi kerak. 
A
1
+A
2
=A
3
+A
4
Z
1
+Z
2
=Z
3
+Z
4
E
1
+E
2
=E
3
+E
4
Δ
E
1
=Δ
E
2
Reaksiya natijasida energiya ajralib chiqsa, 
ekzotermik
reaksiya 
deyiladi. Energiya yutilsa, 
endotermik
(ichkariga) reaksiya 
deyiladi. 
Yardo reaksiya turlari: 
1. O‘ta yuqori temperaturada 2 ta yengil yadroning birikishidan 
katta miqdorda energiya ajralib chiqadigan reaksiyalar 
termoyadro 
reaksiya
(
boshqarilmaydigan yadroviy reaksiya
) deyiladi. 
Masalan: Quyosh issiqligi, markazida 15000 K, sirtida 6000 K 
MeV
6
,
13
n
He
H
H
1
0
4
2
3
1
2
1
-
+
¾®
¾
+
2. O‘zini – o‘zi davom ettiruvchi og‘ir yadrolarning bo‘linish 
reaksiyalari 
zanjir yadroviy reaksiya
(
boshqariladigan yadroviy 
reaksiya
) deyiladi. 
n
3
Kr
Ba
n
U
1
0
88
36
145
56
1
0
235
92
+
+
¾®
¾
+
Yadro reaksiyalarni amalga oshiradigan elementar zarra 
neytron
hisoblanadi. 
Og‘ir yadrolarning bog‘lanishi boshqariladigan ya’ni zanjir 
yadroviy reaksiyalar amalga oshiriladigan qurilmalar 
yadro 
reaktorlari
deyiladi. 
Yadro reaktorlarining asosiy elementlari 
1. 
Yadro yoqilg‘isi:
uran izotoplari va plutoniy 
2. 
Neytronlarni sekinlatgichlar:
suv, og‘ir suv va grafit (tosh) 
3. 
Issiqlikni eltuvchi jismlar:
suv va suyuq natriy 
4. 
Neytronlarni yutuvchi moddalar:
bor va kadmiy 
5. 
Yadro reaktori himoya vositasi:
tashqi tomondan gamma 
nurlarni o‘tkazmaydigan beton, qo‘rg‘oshin, temir qobiq bilan 
qoplanadi. 
Yadro reaktorini birinchi bo‘lib, 1942 – yil E.Fermi universitet 
laboratoriyasida qurgan. 1946 – yil Kurchatov ishga tushirgan. 

---