Qadimgi Sharqda ilmiy tafakkurning rivojlanishi

Suqrot yoki Sokrat (yun.: Σωκράτης taxminan mil. av. 470–mil. av. 399) qadimgi yunon faylasufi boʻlgan. U falsafada toʻntarilish yasagan Suqrot metodi muallifidir. Xususan, Suqrot pedagogiyaga ham falsafiy yondashuv olib kirgan, bunda muallim oʻquvchining oʻzi eng yaxshi javobga kelishi uchun uni yoʻnaltiruvchi savol-javobga tutadi. Suqrot Gʻarb falsafasiga hamda uning asoschilari - Aflotun va Arastuga katta taʼsir oʻtkazgan, deb hisoblanadi

Platon ulug' mutafakkir alloma
Aflotun (Platon, m.a. 427-347yy) avvaliga shoir sifatida faoliyat olib borgan, so‘ng Suqrot g‘oyalari ta'siri ostida mashhur yunon faylasufiga aylandi. Uning ijtimoiy qarashlari “Kriton”, “Bazm”, “Fedon”, “Gipiy Kichik” nomli asarlarida, siyosiy qarashlari esa “Davlat”, “Qonunlar” kabi asarlarida bayon etilgan⁴.
Aflotunning fikricha, insonning o‘z sezgilari orqali atrof olam haqida olayotgan axborotlarini butkul to‘g‘ri va o‘zgarmas, deb bo‘lmaydi. Olingan axborotlar ob'ektiv ravishda g‘oya sifatida shakllangan bo‘lsagina, u o‘zgarmas va qaytariluvchandir. Shuning uchun olim atrof olam g‘oyalardan iborat, deb hisoblagan. Inson ruhi shu g‘oyalarga eng yaqin hisoblanib, ruh tanaga kirgunga qadar atrofdagi g‘oyalarni mukammal o‘zlashtirgan bo‘ladi. Ammo tanaga kirgach, bu g‘oyalarni unutadi va hayoti davomida izlanishlar natijasida inson ruhi o‘zi unutgan g‘oyalarini eslay boshlaydi. Aflotunning fikricha, eng oliy g‘oya bu Yaratguvchi va ezgulik g‘oyasidir⁵.
Olim davlatni insonning yirik shakldagi proeksiyasi, deb hisoblagan. “Davlat inson o‘z ehtiyojlarini faqatgina o‘z kuchi bilan qondirish imkoniga ega bo‘lmaganida vujudga keladi. O‘z ehtiyojlarini qondirish ishtiyoqi insonlarni birlashishga undaydi, ular o‘zaro bir-biriga yordam bera boshlaydi va jamoalarga birlashib, davlat shakllanadi⁶”. Olimning fikricha, davlatning asosiy maqsadi fuqarolarda ezgu xulqni shakllantirish orqali-ideal insonni yaratish va shu bilan davlatning barqaror saqlab qolishdan iborat. Ideal tipdagi davlatda fuqarolarning tabiatan mavjud bo‘lgan qobiliyatlari (bo‘ysunuvchanlik, jasorat, adolat va donolik) asosida quyidagicha ierarxiya mavjud bo‘lgan:

• buysunuvchanlik qobiliyati: dehqonlar, hunarmandlar va tadbirkorlar

  
  

• jasorat va adolat qobiliyati: davlatni ichki va tashqi tazyiqlardan himoya qiluvchi harbiylar va qonun-tartibni ta'minlovchi himoyachilar

  
  

• donolik qobiliyati: davlat boshliqlari (faylasuflar), ularning vazifasi adolatli qonunlar ishlab chiqish va davlatni donolik bilan boshqarishdan iborat bo‘lgan⁷.

  
  

Aflotun o‘zining ideal davlat g‘oyasini Sitsiliyada Dionisiya tiraniyasi asosida amalga oshirmoqchi bo‘lgan. Ammo uning bu urinishi muvaffaqiyatsiz bo‘ldi.

Qadim yunon faylasufi Arastu (Aristotel, m.a.384-322yy.) “Siyosat” nomli asarida siyosat to‘g‘risidagi fanga asos solgan. U Aflotunni o‘zining ustozi sifatida tan olgan bo‘lsada, uning ko‘pgina fikrlarini inkor qilgan. Ammo bu ikki alloma yevropa madaniyati va sivilizatsiyasining rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Chunki ular ilk bor davlatning qaror topishi, shakllanishi va boshqaruvidagi teologik konsepsiyalarga⁸ qarshi chiqib, mazkur jarayonning tabiiy ravishda kechishi g‘oyasini ilgari surgan.
Arastu o‘zining ijtimoiy qarashlarini “Metafizika” (“Birinchi falsafa”), “Jon to‘g‘risida”, “Analitika”, “Siyosat to‘g‘risida” kabi bir qator asarlarida bayon etgan.
Arastuning fikriga ko‘ra, har qanday davlat tabiiy ravishda va tarixiy rivojlanish natijasida oiladan⁹ boshlab shakllanadi. Arastu ham Aflotun kabi insonlarning ehtiyojlariga to‘laligicha javob beruvchi ideal davlat boshvqaruvini yaratishga intilgan. Yu.N.Davidov Arastuning ijodini o‘rganib chiqish natijasida shunday xulosaga kelgan: “o‘z asarlarida polis nomi bilan atalgan va bugungi kunda ilmiy manbalarimizda davlat sifatida tarjima qilingan tushuncha, aslida olim tomonidan jamiyat sifatida talqin qilingan va anglangan”¹⁰.
Arastuning ideal jamiyatida qul va quldorlarning mavjudligi tabiiy holat, deya baholangan. Chunki davlatni kimdir boshqarishi, kimdir esa unga bo‘ysunib, bajaruvchi vazifasini ijro etishi kerak. Olim ahloqiy fazilatlar faqat erkin kishilarga – quldorlarga xos, deb bilgan. Davlat boshqaruvida xalqni o‘z izmiga solish faqat ikki yo‘l: qo‘rqitish (qo‘rquvda saqlash) va mehr-muhabbat (g‘amho‘rlik) ko‘rsatish orqali amalga oshiriladi.

Aristotle antik dunyoning universal egasi

Aristotel (qadimgi yunoncha Ἀσττοtēēs; miloddan avvalgi 384 yil, Stagira, Frakiya — miloddan avvalgi 322 yil, Chalkis, Euboea oroli) — qadimgi yunon faylasufi. Platonning shogirdi. Miloddan avvalgi 343 yildan e. - Iskandar Zulqarnaynning o'qituvchisi. Miloddan avvalgi 335/4 yillarda. e. litseyga (qadimgi yunoncha litsey yoki peripatetik maktab) asos solgan. Klassik davr tabiatshunosi. Antik davr faylasuflarining eng nufuzlilari; formal mantiq asoschisi. U hali ham falsafiy leksika va ilmiy tafakkur uslubiga singib ketgan kontseptual apparatni yaratdi.
Aristotel insoniyat taraqqiyotining barcha sohalarini: sotsiologiya, falsafa, siyosat, mantiq, fizikani qamrab oluvchi falsafaning yaxlit tizimini yaratgan birinchi mutafakkirdir. Uning ontologiya haqidagi qarashlari inson tafakkurining keyingi rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Aristotelning metafizik ta’limoti Foma Akvinskiy tomonidan qabul qilingan va sxolastik usulda ishlab chiqilgan.
Aristotel miloddan avvalgi 384-yilda Atos togʻi yaqinidagi Xalkidikidagi yunon koloniyasi boʻlgan Stageyrada (shuning uchun uning laqabi Stagirit) tugʻilgan. Aristotelning otasining ismi Nikomax bo'lib, u Makedoniya qiroli Amintas III saroyida shifokor bo'lgan. Nikomax irsiy tabiblar oilasidan chiqqan bo'lib, ularda tibbiyot san'ati avloddan-avlodga o'tib kelgan. Ota Aristotelning birinchi ustozi edi. Bolaligida Aristotel Iskandar Zulqarnaynning bo'lajak otasi Filipp bilan uchrashdi, bu uning kelajakda Iskandarning tarbiyachisi etib tayinlanishida muhim rol o'ynadi.
Aristotelning yoshlik yillari Makedoniya gullagan davri boshlangan paytga to'g'ri keldi. Aristotel yunoncha ta'lim olgan va bu tilda ona tili bo'lgan, u demokratik boshqaruv shakliga xayrixoh edi, lekin ayni paytda u Makedoniya hukmdorining sub'ekti edi. Bu qarama-qarshilik uning taqdirida ma'lum bir rol o'ynaydi.
Miloddan avvalgi 369 yilda. e. Aristotel ota-onasini yo'qotdi. Proksenus yosh faylasufning homiysi bo'ldi (keyinchalik Aristotel u haqida iliq gapirdi va Proksenus vafot etganida, u o'g'li Nikanorni asrab oldi). Aristotel otasidan katta miqdordagi mablag'ni meros qilib oldi, bu unga Proksenus rahbarligida o'qishni davom ettirish imkoniyatini berdi. O'sha paytda kitoblar juda qimmat edi, lekin Proksen unga eng noyoblarini ham sotib oldi. Shunday qilib, Arastu yoshligida kitobxonlikka berilib ketdi. Aristotel o'z vasiysi rahbarligida o'simliklar va hayvonlarni o'rgandi, kelajakda ular "Hayvonlarning kelib chiqishi to'g'risida" alohida asarga aylandi.
Miloddan avvalgi 367 yilda. e. Aristotel Afinada joylashdi, u erda Aflotun akademiyasida faylasuf bo'ldi, u erda yigirma yil davomida, Aflotun vafotigacha edi.
Miloddan avvalgi 347 yilda. e. Aristotel Troasdagi Ass zolim Germiasning asrab olingan qizi Pifiadga turmushga chiqdi. Aristotel va Pifiadning Pifiad ismli qizi bor edi. Miloddan avvalgi 345 yilda. e. Germias forslarga qarshi chiqadi, buning uchun u ular tomonidan ag'darilgan va qatl etilgan. Aristotel taxminan Mitilina shahriga ketishga majbur bo'ladi. Lesvos.
Miloddan avvalgi 343 yilda. e. Makedoniya qirolining taklifiga binoan Aristotel kelajakdagi mashhur qo'mondon bo'lgan qirol o'g'li Aleksandrning tarbiyachisi o'rnini egalladi. Miloddan avvalgi 335 yilda. e. Aristotel Afinaga qaytib keldi va u erda o'zining Likey falsafiy maktabiga asos soldi (shuningdek, Peripatetik deb ham ataladi). Iskandar Zulqarnayn vafotidan keyin Aristotel Afinani tark etishga majbur bo'ldi (bu erda Makedoniya hukmronligiga qarshi ozodlik harakati kuchaygan). Bir yildan keyin u vafot etdi.
Arastu fanlarni nazariy, maqsadi bilim uchun bilish, amaliy va “poetik” (ijodiy)ga ajratadi. Nazariy fanlarga fizika, matematika va “birinchi falsafa"(u ham teologik falsafa, keyinchalik metafizika deb atalgan). Amaliy fanlarga - axloq va siyosat (u ham davlat haqidagi fan). Aristotelning “birinchi falsafasi”ning markaziy ta’limotlaridan biri to‘rtta sabab yoki tamoyillar haqidagi ta’limotdir.

Platon maktabiga kiruvchi allomalar ro'yxatini tuzish

Platon Akademiyasining uchrashuv joyi dastlab qadimgi Afina shahri yaqinidagi jamoat bog'i edi. Bog'da tarixan boshqa ko'plab guruhlar va tadbirlarga mezbonlik qilgan. Bir paytlar diniy guruhlarga uylangan edi. U zaytun daraxtlari bog'i bo'lgan Afina, aql-idrok, urush va qo'l san'atlari ma'budasiga bag'ishlangan edi. Keyinchalik, boqqa akademiya yoki akademiya nomi berilgan mahalliy qahramon bo'lgan Akademos yoki Hecademus nomi berildi. Nihoyat, gimnaziya sifatida foydalanish uchun bog 'Afina fuqarolariga qoldirildi. Bog 'haykaltaroshlar, qabristonlar, ma'badlar va zaytun daraxtlari bilan bezatilgani uchun san'at, me'morlik va tabiat bilan o'ralgan.
Platon u erda o'z ma'ruzalarini maxsus ziyolilar guruhi katta va kichik a'zolari uchrashadigan kichik bog'da o'tkazdi. Ushbu yig'ilishlar va ta'limotlarda ma'ruzalar, seminarlar va hatto suhbat, jumladan, bir necha metodik usullar ishlatilgan, biroq birinchi darslik Platonning o'zi tomonidan amalga oshirilishi mumkin edi.

Akademiya rahbarlari

Shotlandiya Shotlandiya matematika va statistika instituti Akademiyasi sahifasida aytilganidek, Tsitseron Akademiya rahbarlarini mil. Avv. 265 yilgacha Demokrit, Anaxagor, Empedokl, Parmenid, Xenophanes, Sokrat, Platon, Speisippus, Xenokratlar, Polemo , Kratlar va Krantor.

Platondan so'ng: Aristotel va boshqa o'qituvchilar

Oxir-oqibat, boshqa o'qituvchilar, shu qatorda akademiyada Litseyda o'z falsafasi maktabini tashkil etishdan avval dars bergan Aristotel ham qo'shildi. Platonning o'limidan so'ng, Akademiyaning harakatlanishi Speisippusga topshirildi. Akademiya Platonning o'limidan so'ng, Demokrat, Sokrat , Parmenid va Xenokratlar kabi mashhur faylasuflar va intellektuallar ro'yxatini olgach, deyarli to'qqiz yuz yil mobaynida ishlayotgan intellektuallar orasida bunday obro'ga erishdi. Darhaqiqat, Akademiyaning tarixi uzoq vaqtga cho'zilib ketgan, chunki olimlar, odatda, sobiq Akademiya (Platonning vakolati va uning zudlik bilan vorislari tomonidan belgilanadigan) va Yangi Akademiya (Argesilaus rahbarligidan boshlangan) o'rtasida farq qiladi.

Akademiyaning yopilishi

Imperator Yustinian I, milodiy 529-yilda masihiyni akademiyani yopib qo'yganida, faylasuflarning etti nafari Fors shohi Xusrau I Anushiravan (Xosroes I) ning himoyasi ostida Forsdagi Gundishapurga borgan. Garchi Yustinian Akademiyaning doimiy yopilishi bilan mashxur bo'lgan bo'lsa-da, undan ilgari zo'ravonlik va yopilish davri bilan qiynalgan.
Sulla Afinani ishdan bo'shatganda, Akademiya yo'q qilindi. Oxir-oqibat, XVIII asr davomida olimlar Akademiyaning qoldiqlarini qidirishga kirishdilar va 1929-1940 yillarda Panayotis Aristofron tomonidan moliyalashtirildi.