|
Xiva xonligiga qaram bolgan
qo/oq yerlari
I urkman qahilalarining Xiva xonligiga
vaqtincha qaram bo‘lib qolgan ycrlari
Buxoro amirligi bilan Qo'qon xonligi
o'rtasidagi janjalli yeriar
Buxoro amirligi bilan Xiva xonligi
o'rtasidagi janjalli yeriar
oMavmana
9
о
^ 0 N-£-
°Ba lx oQunN
du/ 4 ,0
\ °
/
Hi nd{
k n b u l
|
| Qo‘qon xonligiga vaqtincha qaram yeriar
и o | 1
1
/ =
Xonliklarning taxminiy chegaralari
davrda amalga oshmay qoldi. Rossiya imperiyasining „Shimoliy
urush“ bilan bandligi bunga sabab bo‘ldi.
1713-yili Astraxanga kelgan Xiva elchisi Xoja Nafas ms
ma’murlariga, Sankt-Peterburgga borgach, podsho Pyotr I ga
Amudaryo sohillaridagi qumlar oltinga boyligini, sohilda istiqomat
qiluvchi aholi ko‘p miqdorda oltin yuvib olayotganini aytadi. Ana
shu ma’lumotlar ta’sirida Pyotr I o‘zbek xonliklariga kirib borish
maxfiy rejasini tuzadi. U ikki harbiy ekspeditsiya tashkil etadi.
Biriga Aleksandr Bekovich-Cherkasskiyni, ikkinchisiga kapitan
Ivan Buxgolsni rahbar etib tayinlaydi.
Вekovich-Cherkasskiy harbiy ekspeditsiyasi tarkibida katta
harbiy qo‘shin bor edi. Ular 1717-yilda Xiva xonligi hududlariga
kirib keladi va harbiy to‘qnashuvlar bo‘ladi. Xiva xoni Sherg‘ozixon
hiyla ishlatib Bekovich-Cherkasskiyni qabul qiladi va uning
qo‘shinlarini qirib tashlaydi. Pyotr I uyushtirgan ekspeditsiya-
ning halokati Xiva — Rossiya munosabatlarini keskinlashtirib
yubordi.
„Buxgols ekspeditsiyasi“ga kelsak, uning qo‘shini 1715-yili
Toboldan Irtish bo‘ylab Yorkentga yo‘l oladi. Bu guruh Yamish-
chev ko‘lida bo‘lib, u yerda istehkom quradi. Biroq, ular qal-
moqlar hujumiga uchrab, orqaga chekinishga majbur bo‘ladilar.
1717-yili Buxoro xoni Peterburgga o‘z elchisini yuboradi.
Elchi Qulibek Abulfayzxonning Pyotr I ga shvedlar ustidan
qozongan g‘alabasi munosabati bilan yozilgan qutlov maktubini
topshiradi. Abulfayzxon o‘z maktubida, ayni paytda, Buxoroga
Rossiya elchisi yuborilishini so‘ragan edi. Bunga javoban Rossiya
hukumati 1721-yili Florio Benevenini elchi qilib jo‘natadi. Rossiya
elchisiga Sharq mamlakatlariga olib boradigan suv va quruqlik
yo‘llarini o‘rganish; ms savdosini kengaytirish imkoniyatlarini
aniqlash; Buxoro xonini Rossiya bilan ittifoq tuzishga ko‘ndirish;
xonga ms gvardiyachilarini taklif qilish; qayerda qancha oltin
borligini aniqlash va ulami xaritaga tushirish; xonlikdagi qal’a va
qo‘shinlar ahvolini o‘rganish hamda xonlikning Eron va Xiva
bilan o‘zaro munosabatlarini o‘rganish vazifalari yuklatilgan edi.
F. Beneveni Buxoroga yetib keladi va Abulfayzxon qabulida
bo‘ladi.
F. Beneveni Buxoroda 3,5 yil turdi va o‘z oldiga qo‘yilgan
masalalar bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar to‘plashga muvaffaq
14 4
bo‘ldi. Ulami Sankt-Peterburgga ochiq va shifrlangan xat orqali
jo ‘natib turdi. Hukumatning barcha topshiriqlarini bajargan
F.Beneveni 1725-yilda Peterburgga qaytib ketdi.
XVIII asming birinchi choragida Kichik, 0 ‘rta, Katta juzga
bo‘lingan qozoq sultonlari o‘rtasida o‘zaro kurash kuchaydi.
Natijada ular nochor ahvolga tushib, tashqaridan yordam
so‘rashga majbur bo‘ldilar. 1730-yilda Kichik juz sultoni
Abulxayr Rossiyaga elchi jo ‘natib, Rossiya tobeligiga o‘tish
istagini bildiradi. 1732-yilda Kichik juz, 1739—1740-yillarda
Semekexon boshchiligidagi 0 ‘rta juz, 1747-yilda Katta juz ham
Rossiya tobeligiga o‘tdi. Natijada Rossiya hukumati uchun
Markaziy Osiyoni o‘z ta’siriga bo‘ysundirish yo‘lida
qulay
imkoniyat yuzaga keldi.
1734-yili senat kotibi I.Kirillov boshchiligida harbiy guruh
tayinlandi. U „Oral dengizida Rossiya bayrog‘ini ko‘tarishi“,
„Buxoro va undan Hindistonga“ boradigan yo‘lni ochishi, oltin
konlarini izlashni davom ettirishi lozim edi. 1735-yilda Kirillov
guruhi Or daryosi bo‘yida Or qal’asini qurdi (keyinchalik bu
qal’a atrofida Orenburg shahri vujudga keladi), Yoyiq va Irtish
sohillari (Sibir)da istehkomlar barpo etdi. Xonliklar savdogarlari
Rossiya bilan Orenburgda savdo-sotiq qiladigan bo‘lishdi.
XVIII asming ikkinchi yarmidan boshlab Rossiya savdo-
iqtisodiy aloqalarida Markaziy Osiyo xonliklarining ahamiyati
yanada orta bordi. Bunda, birinchidan, Rossiyada rivojlanib
borayotgan sanoat uchun xomashyo manbalari topishga intilish,
ikkinchidan, Osiyoda, xususan, Hindistonda Buyuk Britaniya
ta’sirining kuchayib borayotganligi sabab bo‘lgan.
XVIII asr oxiri — XIX asr boshlarida rus sarmoyasi
Markaziy Osiyo bozorida yetakchi o‘rinni egalladi. Ingliz mollari
Rossiya orqali olib kelinar edi. Nijegorod yarmarkasida ms
savdogarlaridan tashqari o‘zbek xonliklari, Eron va Hindistondan
kelgan savdogarlar ham qatnashgan. XIX asr boshlarida Rossiya
o‘zbek savdogarlari uchun katta imkoniyatlar yaratdi, ba’zi
cheklashlar bekor qilindi. Endi ular Rossiyaning ichkari
shaharlariga ham borib savdo qila oladigan bo‘lishdi.
10 — 0 ‘zbekiston tarixi, 8-sinf
145
1. Rossiya va Markaziy Osiyo xonliklari o‘rtasida savdo aloqalari-
ning rivojiga qanday omillar sabab bo‘ldi?
2. XVI—XVII asrlarda elchilik qilgan shaxslarning ro‘yxatini tu-
zing.
3. Elchilarga qanday vazifalar yuklanardi?
4.
Qachon va nima uchun Rossiyaning xonliklarga nisbatan muno-
sabatda tazyiq o ‘tkazishi boshlandi? Bu nimalarda namoyon
bo‘ldi?
5. Rossiyaga boradigan karvon yo‘Harming xaritasini chizing.
Do'stlaringiz bilan baham: |
