Q usmonov, U. Jo‘rayev, N. Norquloy о ‘zbekiston tarixi

Qo‘qon va Xitoy 
munosabatlari
Markaziy  Osiyo xonliklaridan  Qo‘qon 
xonligining  Xitoy  bilan  munosabatlari 
ham do‘stona emas  edi.  Bir tomondan, 
Sin imperiyasi  1755—1759-yillar mobaynida  Sharqiy Turkistonni 
o‘ziga bo‘ysundirib,  Qo‘qon xonligini kuchsizlantirishga urinardi. 
Ikkinchi  tomondan,  Qo‘qon  xonligi  Sharqiy  Turkistonda  o‘z
13 9

---

hokimiyatini  o‘matishga  intilib,  Sharqiy  Turkiston  sari  o‘z  che- 
garasini tobora kengaytirib borayotgan  edi.  Ayniqsa,  XIX asming 
20-yillarida  Qo‘qon  —  Xitoy munosabatlari yanada keskinlashdi. 
Bunga Qo‘qon xoni  Muhammad  Alixonning  sharqiy turkiston- 
liklarning  Jahongirxo‘ja  boshchiligida  Sin  imperiyasiga  qarshi 
1825-yilda boshlangan milliy-ozodlik kurashiga  aralashuvi  sabab 
bo‘ldi.
Xitoy hukumati  1829-yilda  Qo‘qonning  Sharqiy Turkistonda 
yuritadigan savdo  ishlarini taqiqladi,  markaziy osiyolik savdogar- 
laming  aksariyat  qismini  haydab,  mol-mulklarini  musodara 
qildi.
Bunga  javoban  Qo‘qon  xoni  Muhammad  Ali  sharqiy  tur- 
kistonliklaming  Xitoyga  qarshi  ozodlik  kurashi  rahbari  Jahon- 
girxo‘ja va uning ukasi Yusufxo‘ja  ixtiyoriga Haqquli boshchiligida 
qo‘shin jo‘natadi.  Natijada,  Yusufxo‘ja  Qashqami  egallaydi  va 
Yorkentni  egallash  uchun  harbiy  harakatni  davom  ettiradi.  Bu 
hoi  Xitoy  hukumatini  qattiq  tashvishga  solib  qo‘yadi  va 
Yusufxo‘jaga  qarshi  katta  qo‘shin  yuboradi.
Qo‘zg‘olonchilaming  safida mustahkam birlik yo‘qligi hamda 
Buxoro  —  Qo‘qon munosabatlari yomonlashuvi oqibatida Qo‘qon 
xonining  Sharqiy Turkistonga yuborgan  qo‘shinini  chaqirib  olishi 
tufayli  Yusufxo‘ja  mag‘lubiyatga  uchraydi.
Oqibatda,  Yusufxo‘ja  Sharqiy  Turkistonni  tashlab  chiqadi. 
U bilan  70  ming uyg‘ur  oilasi  Farg‘ona vodiysiga  ko‘chib  keladi.
Qo‘qon  xonligi  o‘z  chegaralarini  tobora  Sharqiy  Turkiston 
tomon  kengaytirish  siyosatini  davom  ettirgan.  Ayni  paytda,  Sin 
imperiyasi moliyaviy  qiyinchiliklar tufayli  Qo‘qon xonligiga qarshi 
ochiqdan  ochiq  umsh  harakatlari  olib  borishga  qodir  emas  edi. 
Natijada,  1832-yilda Pekin da Xitoy — Qo‘qon shartnomasi imzo- 
langan.  Unga  ko‘ra,  Qo‘qon  Jahongirxo‘ja  avlodlarini  Sharqiy 
Turkistonga  o‘tkazmaslik  majburiyatini  olgan.
Xitoy esa Sharqiy Turkistonda qo‘qonlik savdogarlar faoliyatini 
taqiqlashni  bekor  qilgan.  Ikkinchidan,  Qo‘qon  savdogarlariga 
Sharqiy Turkistonda boj to‘lamasdan savdo  qihsh huquqi berilgan. 
Uchinchidan,  Sharqiy Turkistondan  Qo‘qon  savdogarlari  chiqarib 
yuborilganda ulardan tortib  olingan mol-mulklari evaziga  Qo‘qon 
xoniga tovon to‘langan.  To‘rtinchidan,  Sharqiy Turkistonda savdo 
qiluvchi  markaziy 
osiyolik  savdogarlar  to‘laydigan  to‘lovlami 
yig‘ib  olish  huquqi  Qo‘qon  xonligiga  berilgan.
140

---